MARIÎTWA MA GÎTÛMI
Aabu Riîtwa rîrî Aabu na rwaria rwa Kîibirania i ta kuuga mûruagina wa baaba. Aabu aarî mûnene wa Isiraeri na mwekûrû wake eetagwa Njesebeeri. Aabu n'we wathûkiirie mûnda wa Nabothi na taka. Aarî mûnthû wa Eriya (1Ane 16:29-22:40).
Aandîkwa Baba n'antû bara baandîke na ti bûmwe na nkombo ira ciagûragwa ikarutithagua ngûgî na taka batakwegwa mûcaara. Aandîkwa i barîagwa mûcaara nyuma ya kûruta ngûgî (Arawi 25:6; Ruka 3:14).
Abeeri Riîtwa rîrî riugaga Ûrîîthio. Abeeri aarî mwana wa baîrî wa Andamu na Awa na aarî mûruagina wa Kaini (Kîamb 4). Abeeri n'we aarî muntû wa mbere gûkua akûûragwa i mûruagina Kaini akûthûngîrwa i kîrundu gîa nkoma.
Abigairi Riîtwa rîrî riugaga Mûkenania. Aarî mwekûrû wa gîtonga kîmwe gîetagwa Nabari ûra nyumaani aagûrirwe i Ndaundi mûkûr'wake Nabari agûkua. (1Sam 25).
Afarisai Afarisai baarî gîkundi kîa ndiini. Baathiingataga watho bwa Musa mûno na mawatho maingî ma kîîwîthîre kîao kîa Ayaundi. Beetuîkithîîtie i bo beega mûno na baatheru gîînkoro nkûrûki ya antû bara bangî bonthe. I bo baarî gîkundi kîra kînene kîa ndiini ya Ayaundi.
Agiiti magamba Baba i bo baatongoragia Aibirania kuuma ta mwanka wa 1210 MKA mwanka 1030 MKA (Mbere Kîrîstû Aciarwa). Baatongoragia Aibirania îgiita rîa kwithûka kana rîra baithûkîrwa n'anthû baao kaingo bakaria nthîgûrû yao. Bamwe baao baarî agiiti magamba îndî baingî baarî atongoria ba njûûrî cia ndûa. Bara baiyîkeene mûno baarî Samusoni, Ndiboora na Ngindioni (Agiiti 4; 5:6-8; 5:13-16).
Akerubi Ûyû i mûthemba wa araîka. Gûntû kûmwe Bibiriani beetîîtwe biûmbe birî mathabu. Baba i bo baakaragia mûtî wa mwoyo mûndaani wa Endeni (Kîamb 3:24).
Akuira Riîtwa rîrî i ta kuuga Ndiiû. Akuira barî na mwekûrû wake Pirisiira, i baarutagîra Kanica ngûgî îmbega gûntû mwanya mwanya (Ngû 18; Aro 16:3).
Amunoni Ûyû aarî mwana wa Ndaundi. Amunoni akûthûngîrwa i kîrundu kîîthûûku kîa ûmaramari n'agwatire mwaragina Tamari kîa inya na baamaama n'we. Nyumaani aûragirwe i mûruagina Abusaromu akûgwatwa i kîrundu kîa mûthûûro (2Sam 13).
Ana Riîtwa rîrî i ta kuuga Kwendeerwa kana ûtugi. Ana aarî kîroria kîa mûka kinya kagiita kara Yiesû airirwe Nyomba ya Ngai kaingo aigîîrwa njara (Ruka 2:36-38).
Andamu Riîtwa rîrî i ta kuuga Wa nthî. kana wa mûthetu. N'we warî muntû wa mbere kûûmbwa i Ngai na eegwa watho bwa gûkaria mûnda wa Endeni. Kûrega kwathîka wake kîrî Ngai i kwareetire meeyia na gîkuû kîrî rûrîîyo rwa muntû runthe (Kîamb 1-4; Aro 5:12). Kaîrî Andamu i riîtwa rîa bantû ara rûûyî rwa muuro wa Njorondani rwaingîîrue kaingo aana ba Isiraeri baringanîria rûgongo rûra rûngî (Njosua 3:16).
Anania Riîtwa rîrî i ta kuuga Ngai i mûtugi Anania aarî ûmwe wa atûmwa na n'ageriirie kweneeria kanica (Ngû 5). I kwarî na Anania ûngî mûtûmwa ûra aatûmirwe kîrî Saûrû rîra aagwîte nthî aûra meetho athiîte kûnyamaaria eetîgîri Ndamasiki (Ngû 9). I kwarî na Anania ûra warî mûthînjîri ûra mûnene wa Ngai na n'we wagambithiirie Paûrû rîra aagwatirwe (Ngû 23:2; 24:1).
Anasi Ûyû aarî mûthînjîri ûra mûnene mûyaundi na mûthonuue wa Kayaba ûra Yiesû airirwe mbere yake rîra aagambithagua (Njo 18:13).
Araîka Baba n'aruti ngûgî ba Ngai bara atûmaga wîraani mwanya mwanya ndeeni ya ûnene bwake bunthe. Bagoongaga na bagakumia Ngai îgiita rîonthe barî mbere yake.
Ararati Bibi n'irîma bira Cabina ya Nuu yatûûgîîre nyuma ya mûguû wa mbura ya îkondoria ûra waûyûrîîte nthîgûrû ûkûbwa. (Kîamb 8:4).
Arûni Riîtwa rîrî i ta kuuga Kîrîma kîa inya. Arûni aarî mûruagina wa Musa na Miriamu. Musa aarî muntû wa kîthantaurû, kwoogu Arûni n'we weraga Faraû bûra Musa akuuga rîra aarî Miisiri akîenda kûruta aana ba Isiraeri ku abaira Kanaani.
Asandukai Asandukai kinya bo baarî gîkundi kîa ndiini, îndî bataarî baingî mûno ta Afarisai. Baingî baao baarî athînjîri ba Ngai. Wanabo baathiingataga mûno watho bwa Musa wa ta Afarisai, îndî bataawatanagîra na Afarisai mantûûni mamwe ta kûriûka wa akuû. Bateetîgagia muntû ûmûkuû kana aûmba kûriûka. Na bateetîgagia kana kûrî araîka kana irundu. Afarisai bo i beetîgîîtie mantû mamu.
Asera Îno i ngai ya mûbuanaano wa mûka îra yeetîgîîtue n'yanenkagîra antû inya ya ûciari na yagongagwa n'antû ba Kanaani (Kuuma 34:13; Kûri 12:3; Agiiti 3:7).
Asitorethi Îno i ngai yagongagwa n'antû ba Kanaani. Akanaani beetîgîîtie n'yeyanaga inya ya ûciari na inya ya ndûa. Ngai îno nwa yo yaiyîkeene ta “mûnene wa mûka wa îgûrû” îgiita rîa kîroria Njeremia (Agiiti 2:13; Njere 44:17-19).
Athînjîri ba Ngai Baba n'antû bara baataarîîtwe kûrutaga igongwana Nyomba ya Ngai na kûrutanaga antû watho bwa Ngai. I kwarî na Mûthînjîri ûra mûnene nwe aarî muntû wa gîtûmi kîînene mûno nkûrûki ya atongoria ba Ayaundi bonthe.
Bathiseba Aarî mwekûrû wa Uria wa kuuma Iti. Mûnene Ndaundi aarûthire ûthûngîîri n'we na nyumaani aûraga mûkûrû wake rîru amûthûkia aatuîka mwekûrû wake na baaciara Soromoni (2Sam 11-12; 1Ane 1-2).
Beeriseburi Rîrî i riîtwa rîa mûnene wa irundu biithûûku, ûra anene ba watho baugaga Yiesû aatûmagîra inya yake kworia n'yo antû kana kwîngatia irundu biithûûku. (Mko 3:22-27).
Benjameni Riîtwa rîrî i ta kuuga mwana acierwe i Njara ya Ûrîo. Benjameni aarî kiinga nda kîa Njakubu na gina aakwire akîgîa n'we. Benjameni n'îthe wa rûrîîyo rwa Benjameni bara baacookire rûteere rûmwe na Njunda rîra ûnene bwagaanagua (Kîamb 35:18; 42-49).
Bethania Îno n'yo yarî ntûûra ya ba Mariitha, mwaragina Maria na mûruagina Racarû, akubî na Njerusaremu. Yiesû athiire Bethania kûriûkia Rasaarû athirîîtie ntugû inya nthikooni (Njo 11:1; 12:1).
Betheri Aaga i bantû ara Njakubu amaamire aaroota akîonaga ngaati yumîîte nthî yaringithia îgûrû na araîka bakîîndamaga na bageetia n'yo. Aaga noo Ngai aamwarîîrie (Kîamb 28).
Bethireemu Îno i ntûûra yarî nthîgûrû ya Njunda. Njunda n'yo yacookire witagwa Njundea. Bethireemu i ku Ndaundi na Yiesû baaciarîîrwe. Tene Bethireemu yetagwa Efurathi (Kîamb 35:19; 1Sam 17:12; Math 2:1; Ruka 2:4).
Efondi Îno i nguo yeekagîrwa kîbara i mûthînjîri ûra mûnene wa Ngai rîra arî wîraani ya ûthînjîri (Kuuma 28:6).
Emaûs Ntugû îra Yiesû aariûkire n'agwatagwatire arutwa baake baîrî bathiîte bwa taûni îno ya Emaûs bakîaragia mantû ma kûriûka wake. Yiesû akûbaûria n'ata baugaga, baamûûriirie, “Ka ûrî mûgeni Njerusaremu ûteegîîtue mantû mara makarîkîîte?” (Ruka 24:13).
Endeni Ûyû warî mûnda ndeeni ya gûntû witagwa Mesopotamia ara kwîrîkanaga atî i ko kaumo ga antû bonthe (Kîamb 2:8).
Enoku Enoku aarî wa rûrîîyo rwa mwana wa Andamu ûra eetagwa Sethu. Enoku n'athiyanagia na Ngai bwega mûno mwanka amûthûkia amwîtithia îgûrû na mwîrî atarî mûkuû (Kîamb 5:18-24).
Erisa Riîtwa rîrî i ta kuuga Mwathani i mwonokia. Erisa n'we aatuîkire kîroria nyuma ya Eriya agwîtia îgûrû (1Ane 19:16; 2Ane 2-9; 13).
Eriya Riîtwa rîrî i ta kuuga Ngai i Njeûba Eriya aarî ûmwe wa iroria biinene bia Isiraeri na aarî îgiita rîa mûnene Aabu (1Ane 17; 2Ane 2).
Eronde Riîtwa rîrî riugaga Mwana wa ncamba. Eronde n'we warî mûnene rîra Yiesû aaciarirwe. N'endaga kûûraga Yiesû karî kaana kaniini rîra gaciarwa.
Eronde Antipa Ûyû aathaga gîteere kîa Gariiri na Perea mwanka wa 4 mbere Yiesû aciarwa na aarî mwana wa Eronde ûra mûkûrû. Ûyû n'we augire Njoana Mûbaatithania agiitwe kîongo. (Math 14:1-10; Mko 6:14-29).
Eronde Angiripa Ûyû aathanaga nthîgûrû ya Afirisiti mwanka wa 41 NKA kûthi 44 NKA. Ûyû aarî ûyûûe wa Eronde ûra mûkûrû na n'we aathikîîrie îgamba rîa Paûrû arî Kaisaria (Ngû 25:13-26). N'we waûragire Njakubu kaingo akenia Ayaundi na aingîra Petûrû nceera. (Ngû 12:1-23).
Eronde ûra Mûkûrû Ûyû aarî mûnene wa nthîgûrû ya Afirisiti kuuma mwanka 37 MKA. N'we aathanire twana twa twîyî tûûragwe akwîgua mantû ma Yiesû rîra aciarîîrwe Bethireemu (Math 2:1-22; Ruka 1:5).
Esekia Riîtwa rîrî riugaga Ngai arî inya. Esekieri aarî kîroria na rîra aayîîtue, n'aarîrîîre Ngai na amwongeera mîanka îkûmi na îtaano Isa 38:1-5.
Awa Riîtwa rîrî riugaga Mûka. Awa aarutirwe rûbaruuni rwa Andamu. Andamu n'we wamwîtire riîtwa rîru akiugaga ûyû aumîîte kûrî niû (Kîamb 2:23).
Fetha Îno i cuuma îkengakengaga na îtûmagîrwa kûrûtha mbia na into bingî bia kwîgemia ta mbete na mîkathî (1Akori 3:12).
Gacobo Ûyû i mwarî ûtarî mûmaramari kana ataamaama na muntû mûrûme mbere agûrwa. Maria gina wa Yiesû aarî mwarî gacobo. Nda îra aaciarire Yiesû yarî ya inya ya Kîrundu ûmûtheru wa Ngai (Ruka 1:34-35).
Gariiri Kîarî gîteere kîmwe kîa nthîgûrû ya Isiraeri, rûteere rwa îgûrû, gûntû kûrî irîma. Gûku kûrî na îria rîîtagwa Îria rîa Gariiri.
Gatûrûme Kîrîîkanîrooni kîra Gîkûrû Aisiraeri i baarutagîra Ngai Gatûrûme kîrî kîgongwana gîa kwîtheria meeyia maao (Arawi 4:32; 12:6). Kîrîîkanîrooni Kîîyerû, Gatûrûme i riîtwa rîngî rîa Yiesû Kîrîstû. We eerutire gûkua kaingo antû barekerwa meeyia maao (Njo 1:29; Ngû 8:32; 1Petû 1:18-19).
Gîcuncî gîa îkûmi Gîkî i gîcuncî kîmwe kuuma kîrî îkûmi gîa into biaku. Gîcuncî gîku, kîa mbia kana into bia ûtonga bwetû twiraga Nyomba ya Ngai kaingo atûthaarima. Kwa ngerekano, wegua ûrî na mbûri îkûmi, mbûri îmwe i gîcuncî gîa îkûmi. Ûrî na mbûri mîrongo îîrî, ta mo makûmi maîrî, mbûri ciîrî i gîcuncî gîa îkûmi. Ûrî na ciringi îkûmi, kwoogu ciringi îmwe i gîcuncî gia îkûmi na ûbatîîrue ûmiira Nyomba ya Ngai.
Gûciarwa rîa maîrî Gûkû i gûciarwa kaîrî kana kûûmbwa kaîrî ûgatuîka kîûmbe kîngî kîrî na mantû mangî maayerû na gûcookeera Mwathani. Nikondemu akûthi kîrî Yiesû, n'eerirwe bûra aûmba gûciarwa rîa maîrî (Math 19:28; Njo 3:3-8; 1:12-13; 2Akori 5:17; Njere 24:7).
Gûkûûrwa Nwa mwanka ûrîe gîntû kaingo ûgûra kûrekeerua na wîgua ûrî mûthaûre (Arawi 25:25-55). Ngai n'akûûrire antû baake Isiraeri (Kuuma 6:6; Isa 50:2; 63:9; Osea 13:14). Yiesû aayire aruta mwoyo wake ûrî îrîi kaingo tûkûûrwa kuuma meeyiani meetû (Math 20:28; Aro 3:24; Aibi 9:12; 9:15; Akoro 1:14).
Îburaîmu Ngai akûgarûrîra Aburamu riîtwa, aamwîtire Îburaîmu. Riîtwa rîrî i ta kuuga Îthe wa mîgongo kana îthe wa antû baingî. Aarî îthe wa Isaka na aatûûraga tene mîanka îmiingî nkûrûki ya ngiri îmwe mbere ya gûciarwa kwa Yiesû Kîrîstû. N'athîkîîre kîrîîkanîro kîa Ngai na wîtîgio na n'ûntû bwa ûgu aatuîka baaba wa antû bonthe bara beetîgagia kîrîîkanîro kîa Ngai na wîtîgio, batakûmaka rûrîîyo rwao, kana nthîgûrû îra baumîîte. (Kîamb 12:1-25:11).
Îcamaarîro Aaga noo antû bara beebathûranîîte na Ngai bathiiyaga baakua (Math 5:22; 5:29-30; 2Petû 2:4; Kûgw 18; 20:13-15).
Îrema rîa kûrîîkana Mîanka îra mîrongo înna Aisiraeri baakûrûkîîrîîte rwanda, Ngai n'abeete îrema na baarîambaga rîra bakwenda kûrîîkana. Musa aathûngagîra ku Ngai akarîîkana na antû. Aarî bantû atheru ara Aisiraeri baarutagîra Ngai igongwana. Aisiraeri baarîkamataga rîonthe rûgendooni rwao mîanka îra baarî rwanda, kwonania Ngai n'aarî amwe nabo.
Îria Rîîkuû Ndeeni ya Kîrîîkanîro kîra gîîkûrû îria rîrî rîîtagwa Îria rîa Mwonyo.
Îria Rîtuune Kaîrî rîîtagwa Îria rîa nthanje. Îria rîrî i rîo Musa aacûniirie rûûyî na mûraagi wake rwagaûkana na Aisiraeri baaringîra nthî îmbûmo baumîîte Miisiri bathiîte Kanaani. Thooma mantû mama îbukuuni rîa Kuuma.
Îthandûkû rîa maathana ma kîrîîkanîro Musa akûneenkerwa maiga mara ma rûbaariû kûra maathana mara îkûmi ma Ngai maandîkîîtwe, baamakamatire rûgendooni rwao baakûrûkîîra namo rwanda marî îthandûkûûni. Îthandûkû rîru maathana meekîrîtwe i rîo rîetagwa Îthandûkû rîa kîrîîkanîro, na Aisiraeri baarîkamataga kwonania Ngai n'aarî amwe nabo.
Kaini Ûyû aarî mwana wa mbere wa Andamu na Awa. Kaini n'we aûragire mûruagina Abeeri (Kîamb 4).
Kaisaarî Rîrî rîarî riîtwa rîa gîtîîyo rîra rîetagwa mûnene wa Kîîrooma ûra watuîkaga mûtongoria wa nthîgûrû înu.
Karebu Riîtwa rîrî i ta kuuga kûûmîîria. Karebu n'we watûmîîtwe barî na Njosua batoongoria antû bathi kûthigaana nthîgûrû ya Kanaani. I bo beekîîre antû mwoyo wa kûthi Kanaani nthigûrû yaarî na antû baanene mûno rîra bamwe baakuthûkaga antû babu (Gûtara 13-14; Njosua 14-15).
Karimeri Tûtû twarî tûrîma ara kîroria Eriya baacindanaga na ngai cia Mbaari, eetiirie mwanki kuuma îgûrû wabîîthia kîgongwana gîake (1Ane 1:18-19; 2Ane 2:25; 4:25).
Ketura Ûyû aarî mwekûrû wa baîrî wa Îburaîmu nyuma ya Saara agûkua (Kîamb 25).
Kîao Gûkû i kwîthîrwa muntû arî na wendo bwa kûrekera. Ngai wetû arî kîao mûno na i kîo n'ûntû atûrekagîra meeyia meetû, wana tiû itûbatîîrue kûrekanîra (Kuuma 34:6-7; Ruka 18:3; Aro 9:15).
Kîatho kîa mîgaate îtaimbithîîtue Aisiraeri beegagua barî na kîatho gîkî kûririkana rîra baumire Miisiri. Kîatho gîkî kîegagua kîrî oogo ntugû mûgwanja nyuma ya Pasaka. Gîetagwa kîatho kîa mîgaate îtaimbithîîtue n'ûntû mîgaate îra Aisiraeri beerîîtwe barîe kagiita kara baumaga Miisiri îtaarî mîîkîre ndawa ya kwimbithia.
Kîgongwana Nyamû cia ndîîthia na into bia mûnda i biarutagîrwa Ngai n'athînjîri baake n'ûntû bwa itûmi mwanya mwanya, ta kwîrira, kûgîa na ûkiri, gûtîîya Ngai, nkaatho, îromba. Wana kinya îmunthî antû ba Ngai i barûthaga woogu (Kîamb 4:2-4; Math 9:13; 26:28; Aibi 5:1-3; 7:27; Aefe 5:2).
Kîrîîkanîro Gîîkûrû Kîrîîkanîro Gîîkûrû i mabuku ma mbere mîrongo îthatû na kenda Bibiriani. Mataano kîrî mo maandîkîîtwe i Musa, na mamu mangî maandîkirwe i bamwe ba anene ba Isiraeri na iroria.
Kîrîîkanîro Kîîyerû Kîrîîkanîro kîîyerû i mabuku ma mûthia mîrongo îîrî na mûgwanja Bibiriani. Maandîkîîtwe i bamwe ba bara baarî atûmwa na athiingati ba mbere ba Yiesû. Mabuku mamu maandîkirwe na rwaria rwa Kîîngiriki.
Kîrîstû Riîtwa rîa Kîîngiriki rîkuuga Ûra mwîtûûrîrie maguta i Ngai. Kîibirania kiugaga Mesia.
Kîrooto Mantû mara muntû oonaga amaami toro na i gîciûkaga gîgatuîka kîa ûmma kana gîtaciûke nyumaani. Njosebu n'arootire na eera aruagina na aciari baake na i gîaciûkire (Kîamb 37:5-10; 41:37.)
Korasini Îno i taûni îmwe ndeeni ya nthîgûrû ya Gariiri îra yarumirwe i Yiesû n'ûntû bwa kûrega wîtîgia (Math 11:21).
Kûgwûrîrwa Bûbû n'ûntû bûra Ngai eendaga muntû amenya. Bibiria yonthe îrî na mantû mara Ngai agwûrîrîte muntû. Ngerekano imwe cia kuuga Ngai n'agwûragîra antû baake mantû (Amosi 3:7; Njo 12:38; 1:1-18; 14:7; Agara 1:11-12).
Maandîko Maatheru Mama i mabuku monthe ma Bibiria. Magaanîîtue maita maîrî Kîrîîkanîro Gîîkûrû na Kîrîîkanîro Kîîyerû.
Mana Bibi n'irio bira Ngai aanenkeere aana ba Isiraeri bagûkinya rwanda rîra baumîîte Miisiri (Njo 6:46-51).
Manemane Ûyû i mûthemba wa mîtaa yanuunkaga bwega, yatûmagîrwa ta mûtheega na kûthuuranîra kiimba gîtikaanuunke (Math 2:11; Mko 15:23).
Mariîtwa mamwe ma Ngai Ngai arî na mariîtwa maingî mara aiyîkeene namo ta, Eroimu na rwaria rwa Kîibirania i ta kuuga Ngai (Kîamb 1:1; Math 1:23), Andonai i ta kuuga Mwathani (Njo 3:11; 3:13; Math 1:20), Ero-Sandai i ta kuuga Ngai Mwene Inya Yonthe (Kîamb 17:1; Kûgw 4:8), Yawe Sabaoti i ta kuuga Mwathani Mwene Njûûrî cia Ndûa (Isaya 1:3, Arooma 9:29), Erioni i ta kuuga Ngai Ûra Arî Îgûrû Mûno (Kîamb 14:19); Njeûba Sama i ta kuuga Mwathani arî oogo. (Esek 48:35.)
Mbaarî Îno yarî ngai ya ndûme yeetîgîîtue n'yanenkagîra arûme inya ya gûciara na yagongagwa n'antû ba Kanaani (Agiiti 2:11).
Mbabironi Taûni înene akubî na Yufîrîti îra yatuîkire taûni nene ya Mbabironi bwa iti ya Mesopotamia (2Ane 20:12; Njere 50).
Mboasi Riîtwa rîrî i ta kuuga mûthingatanîre kana kîî mûturu. Mboasi aarî wa rûrîîyo rwa ba Erimereki (Ruu 2:1) Aarî mwene mûnda ûmwe naara Bethireemu na n'we aatuîkire mwene wa Ruuthu (Ruu 4:9-10). Mboasi nyumaani aatuîkire kîûyûûyû kîa Ndaundi na Yiesû aaciarirwe aumîîte rûrîîyooni rûru.
Mesia Mesia i Mûgambo wa Kîibirania (kana rwaria rwa Ayaundi) na uugaga Mwîtûûrîrua maguta i Ngai. Aisiraeri i baarî na wîthîre bwa kîndiini bwa gwîtûûrîria muntû ûra Ngai aathuuraga maguta kîongo kaingo amûtûmîkîra arî mûthînjîri wake, kana arî kîroria. Kûringana na Kîrîîkanîro Gîîkûrû kîra Ngai aarîîkanîîre na Aisiraeri, n'abeete wîrane bwa Mesia ûra akaaboonokia. Na kûriingana na Kîrîîkanîro Kîîyerû, Mesia ûyu i Yiesû. Mesia i bûmwe na kuuga Kîrîstû na rwaria rwa Kîîngiriki.
Miriamu Riîtwa rîrî i ta kuuga gana kana marûrû. Miriamu aarî mwaragina wa Musa na Arûni. N'we aatongoreerie eekûrû bonthe kwinîra Mwathani rwîmbo rwa nkaatho bakûringa Îria Rîtuune barî rûgongo rûra rûngî.
Moreku Îno yarî îmwe ya ngai ira ciagongagwa n'antû ba Kanaani îgiita rîa tene mbere Aisiraeri bathûngîra nthîgûrû înu. Antû baamîgongaga na njîra ya kûruta aana baao barî igongwana (Arawi 20:3; Njere 32:35).
Moria Kîrîma kîra Îburaîmu eerirwe i Ngai akarute Isaka mwana wake wa mûmwe (Kîamb 22:2; 2Karaaya 3:1.)
Musa Musa aarî kîroria gîa tene na aathuurîîtwe i Ngai kaingo ateetheeria Aisiraeri bagîa na nthîgûrû yao. N'we waabarutire Miisiri kûra baarî nkombo mîanka magana mana. Ngai n'amwere maathana îkûmi ma gûtongoria Aisiraeri ûtûûrooni bwao. Aabatongoriirie abairîîte Kanaani îndî we ataakinya ku, aakuîrîîre njîraani. Njosua abatongoria mwanka beegwatîra Kanaani yatuîka nthîgûrû yao.
Mûceituuni Ûyû i mûtî wonekaga mûno Itarî. Mûtî ûyû amwe na matunda ma u n'watûmagîrwa mûno tene Isiraeri Biathooni bia Tûgaanda. Ndeeni ya nthîgûrû ya Njundea mûceituuni warî mbica ya kwonania ûthii na mbere (Sabu 52:8). Kaîrî mûceituuni kuuma îgiita rîraaya wathûkagua ta mûtî wa ûkiri.
Mûnasiri Ûyû i muntû aaciaragwa arî mwathûre i Ngai kana akathiîtia akauga we agaatûûra arutagîra Ngai wîra. Muntû ta ûyû ataanyunyaga ncoobi kana ndibei, na ateenjagwa ntundu kana aringithia kiimba (Gûtara 6:1-21). I kwethagîrwa na anasiri ba kagiita kagana ûna, îndî muntû ta Samweri aarî mûnasiri kuuma gûciarwa gwake. Samusoni kinya we aarî mûnasiri îndî n'enyangiirie mîthiîtio yake akweneerua i Nderira.
Mûthînjîri ûra mûnene Ûyû n'we warî mûthînjîri ûra mûnene nkûrûki ya bara bangî na n'we wenka wetîgîîrîîtue kûthûngîra bantû ara Atheru Mûno ndeeni ya Nyomba ya Ngai (Kuuma 28-29). Yiesû akûûya n'we watuîkire Mûthînjîri ûra mûnene wa Ngai nkûrûki ya bonthe na atwîtîgîîria twinthe kûthûngîra bantû ara Atheru Mûno (Aibi 4:14; 5:1).
Mwana wa muntû Rîrî i riîtwa rîîngî rîa Yiesû. Kîroria Ndanieri n'oneetue kûrî muntû ûkaaya kuuma kwa Ngai. Muntû ûyû akeegwa inya ya kwatha antû ba mîgongo yonthe na gûtirî rîo ûnene bwake bûkaathira. (Ndani 7:13). Wana Yiesû wengwa neebîtaga Mwana wa muntû. (Mko 2:10; 2:28; 8:31).
Mwana wa Ndaundi Riîtwa rîrî i rîa muntû ûra iroria biaroreetie biauga agaaciarwa kuuma rûrîîyooni rwa mûnene Ndaundi na n'we aarî agaateethia Aisiraeri kuumania na anthû baao. Kaîrî eetawa Mesia, na muntû ûyu i Yiesû. (Isa 7:14; 9:6-7).
Mwana wa Ngai Riîtwa rîrî riugaga bûmwe na riîtwa Kîrîstû (Mko 14:61), kana na riîtwa Mesia. Ûyû nwe aathuurirwe i Ngai kaingo atongoria antû baake (Sabu 2:7).
Mwîguithania Ûyû n'ûra ûrûngamaga gatîgatî kaingo aîgwithania antû ba mbarî ciîrî batakwîganua. Kûrî we wa rûciaro rwa Îburaîmu aayire gûtuîka mwîguithania (Agara 3:19-20; 1Timo 2:5). Yiesû i mwîguithania wa muntû na Ngai (Aibi 8:6; 9:15; 12:24).
Naini Îno i ntûûra ndeeni ya nthîgûrû ya Gariiri ara Yiesû aariûkiirie kaana ka mwekûrû ntigwa (Ruka 7:11).
Naero Ûyû i muuro ûmûnene mûno wa nthigûrû ya Miisiri ûra ûbateethagia mûno ûtûûrooni bwao. Muurooni ûyû noo Musa aithîîtwe gîkabûûni gîacuurua nthanjeeni atikaûragwe i mûnene Faraû. (Kîamb 41; Kuuma 1:22; 2; 7:14; Isa 18:2).
Ndibei Ndibei i gîakûnyua kiumaga kîrî matunda ma ncabiibû. Rîra ciabibwa i ciumaga rûûyî rûrî mûrîo. Ndibei yatûmagîrwa n'Aisiraeri îgiita rîa Kîrîîkanîro kîra gîkûrû na Kîîyerû. I baamîtûmagîra wîkîra irondaani na kinya kûruta ta kîegwa Nyomba ya Ngai.
Ndiboora Riîtwa rîrî i ta kuuga Njûkî Ndiboora aarî kîroria kîa mûka na kaîrî aarî ûmwe wa bara baagiitaga magamba. Njûûrî ya Isiraeri îgûcinda njûûrî ya mûnene Njabini wa Kanaani, Ndiboora barî na Mbaraki i ka bainire rwîmbo rwa nkaatho kîrî Mwathani na n'ûntû bwa kûûmbana ndûani (Agiiti 5:1-15).
Nebukandinesa Aarî mûnene wa Mbabironi na n'we wagwatire taûni ya Njerusaremu na aataa antû ba Njundea abaira ûkombooni. Ndanieri n'amûtaûrîîre irooto bira aarooteete îgiita rîmwe (2Ane 24-25; 2Karaaya 36; Njere 21:2; 52:30; Ndani 1-4.)
Ngaburieri Ûyû n'ûmwe wa araîka ba Ngai bara banene (Ndani 8:16.)
Ngeasi Ûyû aarî mûruti ngûgî wa kîroria Erisa. Ngai n'akaanûkiirie Ngeasi rîra eenganire na Naamani aathûkia biegwa bira Erisa aarî akûrega kûthûkia nyuma ya kûmworia mûtigiri. Ngeasi aacookerwa i mûtigiri ûra warî na Naamani (2Ane 4-5.)
Ngiriki Rûrû i rwaria rwa antû ba nthigûrû îmwe îrî bwa iti ya ûthwîro bwa riûa bwa Rûraya. Baaragia rwaria rwa kîîngiriki rûra rwandîkire Kîrîîkanîro kîîyerû. Ndeeni ya Kîrîîkanîro kîîyerû baiyîkeene ta Erenisi na kaîrî i bo beetagwa bara batarî Ayaundi, (Aefe 3:6; Njo 7:35).
Ninebe Îno n'yo yaarî taûni nene ya Asîîria. Ngai aatûmire Njona athi gûtûmîîria Ninebe aarega na aatwa meeri kaingo aûra athi bwa Tarisisi. Ngai aatûma îkûyû rîamûmeria na nyuma ya ntugû ithatû rîamûtaika îkumbo rîa îria naagu Ninebe (Njona 1:2; Njona 3; 2Ane 19:36; Nau 1:1.)
Njakubu Riîtwa rîrî i ta kuuga mûyûkia wa kaanya ga gîntû kana muntû kaîrî nwa eetwe Mwenania (Kîamb 27:36.)
Njosebu Riîtwa rîrî i ta kuuga Mwathani ka oongeere Aaga tûrîarîîria Njosebu bathatû; Njosebu wa mbere, i mwana wa Njakubu ûra eendeete mûno. Aarî ûmwe wa antû baarî îgweta mûno Kîrîîkanîrooni kîra Gîkûrû (Kîamb 30:24; 37-50). Ûyû nwa we eendiirue Miisiri n'aruagina (Kîamb 37) na mwekûrû wa Potifa n'endaga bamaama n'we îndî Njosebu arega. Njosebu agwatwa aingîrwa nceera (Kîamb 40). Njosebu ataûra kîrooto kîa mûnene na aatharua kuuma nceera (Kîambîîria 41). Gûkûgîa yûûra aruagina baaya Miisiri gûceria irio na Njosebu abateethia mûno (Kîamb 42-45). Nyumaani Njosebu aakua (Kîamb 50). Njosebu wa baîrî, i mwene wa Maria îthe wa Yiesû Kîrîstû (Math 1; 2; Ruka 1:27; 2). Njosebu wa bathatû, n'ûra wa kuuma Arimathea na aarî mûrutwa wa Yiesû na njîra ya witho mûno antû ba kwao batikaamenye. Ûyû n'we weyanire nthiko îra Yiesû aathikirwe (Math 27:57; Mko 15:43; Ruka 23:50; Njo 19:38).
Njosua Riîtwa rîrî riugaga Ngai i wonokio Njosua n'we wathûkiirie kaanya ka Musa agûkua na aatongoria aana ba Isiraeri kûthi Kanaani (Kuuma 17:9; thooma mantû mangî mara aarûthire (Kuuma 17; Gûtara 27:13-14; Kûri 31; 34:9; Njosua 4; 6; 13; 23-24).
Njundasi Njundasi wa mbere, n'ûmwe wa arutwa ba Yiesû (Ruka 6:16). Njundasi wa baîrî, n'ûra warî mûruagina wa Yiesû na nwa eethîrwe n'we aandîkîîte îbuku rîra rîrî akubî na rîa kûgwûrîrwa rîîtagwa baarûa ya Njunda (Math 13:55). Njundasi wa bathatû, ûyû i Njundasi mûsikarioti ûra aakunyanîîre Yiesû (Math 10:4; 26:14; 27:3; Njo 13; 18).
Nkombo Antû tene baagwatagwa bakeendua na bakarutithagua ngûgî na taka i bara babagûrîîte na batakûbarîa (Kuuma 21:1-6). Aandîkwa bo i baarîagwa mîcaara (Ruka 3:14).
Nkuma Îno i ntheto îmbega t'yo ntûmîîri ya Yiesû Kîrîstû îra yandîkîîtwe mabukuuni ma Mathayo, Maariko, Ruka na Njoana (Mko 1:14-16; Math 4:17; Ruka 8:1).
Nyomba ya Ngai Îno yaakîîtwe gatîgatî ka Njerusaremu taûni nene ya Isiraeri. I ku Ayaundi baarombagîra na kûrutîra igongwana biao. Kîarago kîa bwa ome noogo bara batarî Ayaundi baakaraga. Ndeeni yagaanua maita maîrî na gîtambaa: 1. Bantû ara Atheru na noo Athînjîri bonthe baakaraga 2. Bantû ara Atheru Mûno ara mûthînjîri ûra mûnene aathûngagîra rîmwe kwa mwanka. (Arawi 16; Ruka 1:8-11).
Osea Riîtwa rîrî i ta kuuga Ngai n'ûteethio. Osea aarî kîroria na n'we eerîîtwe i Ngai agûre îrwaya rîrî na twana twa ûmaraaya (Osea 1:2-10).
Pasaka Pasaka i kîatho kîra Aisiraeri barîîyaga kûririkana ntugû îra Ngai aabarutire ûkombooni Miisiri. Ngai eerîîte Musa na Arûni beere antû kîra mûciî ûûrage kagondu bamiincîrie mbureemu cia mîrango nthakame, kaingo mûraîka ûra aatûmîîtwe i Ngai kûûraga biîmbere kana itûra îria bia antû arûme bia Amiisiri akûrûkîra nyomba ciao.
Patimos Gaka i gacîgîîria ka îria rûteere rwa Ûturuki ara Njoana aagwûrîîrwe bioneki bira aandîkîîte îbukuuni rîa Kûgwûrîrwa (Kûgw 1:9).
Pentekositi Mûgambo Pentekositi uugaga mîrongo îtaano. Kîatho gîkî kîegagua kîrî oogo ntugû mîrongo îtaano kuuma kîatho kîa mîgaate îtaimbithîîtue. Kîatho gîkî kîarî gîa gûkeneera irio bia mbere kûûmîîria kana rwîrua rwa mbere.
Piraatû Ûyû aarî mûrûngamîîri aathuurîîtwe i mûnene wa Aroma aathana Njundea, Samaria na Indumea. Aathanaga mwanka wa 26 NKA kûthi 36 NKA (Nyuma ya Kîrîstû Agûciarwa). N'we aagambithiirie Yiesû auga atikwona mabîtia maake na eetia rûûyî, aathaamba njara rîru amûnenkanîra kîrî antû baathi kûmwamba mûtharabaani.
Purimu Îno yarî thigûnkû ya kîndiini ya Ayaundi îra bakûngwagîîra wa ûra mûthenya wa îkûmi na îna wa mweri wa Kîibirania wa Andari karendaani yao. Karendaani yetû i ta mûthenya wa mbere wa mweri wa îthatû. Kîatho gîkî kîarî gîa kûririkana rîra Ayaundi boonokiirue i mûnene wa mûka Esta na Morendikai kuuma kîrî Amani (Esta 9:20-32).
Rasaarû Ûyû aarî mûruagina wa Mariitha na Maria. Rasaarû n'we wariûkiirue i Yiesû nyuma ya ntugû inya arî mûkuû (Njo 11-12:11).
Rebeka Aarî mwekûrû wa Isaka, na aareteerwe we i mûruti ngûgî wa Îburaîmu. Rebeka eendeete mwana wake Njakubu mûno nkûrûki ya aana bara bangî (Kîamb 24-24).
Rebiathani Antû bamwe baugaga nyamû îno i kîng'ang'i, bangî bakauga n'îmwe ya nyamû cia tene ciakaraga rûûyîîni (Sabu 74:14; Isa 27:1), bangî bakauga aringi biama i batûmagîra nyamû înu gûtûma riûa rîkenga na bangî bakauga n'yo yîtagwa ncûna matu. Kwoogu gûtirî we wiyî Rebiathani i nyamû mbi.
Ruuthu Riîtwa rîrî riugaga wendo bûûnene kana wîru bûûnene. Ruuthu n'we eerire Naomi, gina wa nthaka îra yamûgûrîîte, ara ûkaathi noo nkaathi, antû beenu bagaatuîka baakwa. (thooma mantû mama îbukuuni rîa Ruuthu rîonthe).
Sabatû Sabatû i ntugû ya mûgwanja ya kiumia kîa Ayaundi. Ntugû ya mbere i mûthenya wa kiumia. Sabatû i ntugû î nthaarime. Antû batiîtîgagîîrua kûruta ngûgî kana bathi bantû. Yanjagîîria Ncumaa ûgoro îkathira ncumamooci ûgoro.
Sabira Riîtwa Sabira i ta kuuga Ûmûthongi. Sabira barî na mwene Anania i bo baagwatanîîre barongoa kanicaani mbere ya atûmwa. Baakuire barî mbere ya atûmwa na baathikwa.
Saitaani Mbere Saitaani aarî Mûraîka wa Ngai na nwe aarûngamîrîîte wini, we na araîka bamwe ba bara aatongoragia baûmîria Ngai kîongo. Baatuîka anthû ba Ngai na antû bara bathingataga mawatho ma Ngai. Ngai aamwîngatiirie auma îgûrû eendama nthîgûrû (Kûgw 12:7-9). Saitaani arî mariîtwa maingî: Mûnene wa nthîgûrû (Njo 12:31; 14:30), mûthitangi wa aruayia (Kûgw 12:10), mûthûûkia ûra (Math 13:19), Njoka înene (Kûgw 12:7-9), Aporioni (Kûgw 9:11).
Sakaria Riîtwa rîrî i ta kuuga Mwathani n'aririkanaga. Ûyû n'we îthe wa Njoana Mûbaatithania na kaîrî aarî kîroria. Baarî ba rûkore rûmwe na Yiesû.
Samaria Taûni îno yaakirwe i muntû wetagwa Omuri îrî mûciî mûnene wa ûnene bwa Isiraeri bwa neegûrû. N'yamenagîîrua n'ûntû bwa ûtonga na ngukumo (1Ane 16:21-24). Mwekûrû ûmwe ûra wiyîkeene ta Mwekûrû Mûsamaria aarî wa kuuma Samaria. Ûyû n'we Yiesû eethîîre kîthimaani agîtaa rûûyî na amwîra amûkundie ru anyue (Njo 4:4-9).
Saniendîrini Gîkî kîarî gîkundi kîa Ayaundi kîra kîaraithagîra na gûtongoria mîtaratara ya maromba na ngûgî ciingî ta kûthikîîria na kûgiita magamba. (Mko 14:43).
Sayuuni Gîkî i kîmwe kîa irîma bia Njerusaremu, taûni ya Ndaundi, kaîrî îrûgamagîîra Njerusaremu taûni ya Nyomba ya Ngai (2Sam 5:7; Njere 4:6; Njoeri 2:15).
Seba Îno i nthîgûrû îmwe ya Arîbia îra mûnene wa mûka aumire aathi Njerusaremu kwona mûnene Soromoni na amûûria biûria biûmo kaingo eegua rwaria rwake rwa ûûme (1Ane 10).
Sinagoogi Sinagoogi aarî bantû ara Ayaundi baathomithagîrua mantû ma Ngai na nwa ku baarombagîra. Sinagoogi ciakagwa ome ya Njerusaremu, îndî Nyomba ya Ngai yakîîtwe Njerusaremu yonka. Mbereeni gûtaarî mwako, Ayaundi baarîîkanaga bantû ta îkumbo rîa muuro. Îndî nyumaani i baacookire baaka irombero beetaga Sinagoogi.
Sinai Gîkî i kîrîma kîrî bantû eetagwa Sinai ara Ngai aanenkeere Musa maathana îkûmi na mwaranthî wakîo noo Musa akuuma kîrîmaani îgûrû eethîîre Aisiraeri bakûrûtha mûbuanaano wa kayaû na baambîîria gûkagoonga (Kuuma 19).
Siro Îno i taûni yaarî na bantû a kûgongera Ngai ara Eri aakaraga arî mûthînjîri wa Ngai. Na aaga noo Ana aarûthîîre mûthiîtio wake kîrî Ngai rîra aarombaga kaana ga kaîyî. Aaga noo îthandûkû rîa maathana rîaigîîtwe, na noo Samweri eetîîrwe i Ngai (1Sam 1-4).
Sondomu Ntûûra îno yaarî akubî na Îria rîa Mwonyo. Ntûûra îno amwe na ya Ngomoora ciathiriirue na mwanki i Ngai îgiita rîa Îburaîmu n'ûntû bwa waganu bûra bwaingîîte ku (Kîamb 18:16; 19:29).
Tabiitha Kaîrî eetagwa Ndorokas. Ndorokas i riîtwa riugaga Nthia na aarî mwekûrû waiyîkeene mûno n'ûntû bwa mantû meega mara aarûthaga. Petûrû n'amûriûkiirie auma kûrî akuû n'ûntû bwa mawega mamu (Ngû 9:36.)
Uri Îno i taûni yaiyîkeene mûno bwa iti ya Mbabironi na i noo Aburamu baatûûraga (Kîamb 11:28).
Usi Îno yarî ntûûra ya ba Ayubu gîteere kîa Endomu (Ayubu 1:1.)
Ûtheru Ûtheru i mûkarîre wa Ngai na i bu bûmwathûranîîte na wîyia (Kuuma 3:4-6; Osea 11:9). Ûtheru ndeeni ya Yiesû (Ngû 4:27; 4:30; Njo 1:1-18). Ûtheru antûûni ba Ngai (Kuuma 19:6; Aibi 12:10-11; 1Petû 1:15-16; 2:9; Akoro 3:12-25).
Ûtugi Bûbû i wendo bûra buumaga kîrî Ngai bûgakinyîîra muntû atabatîîrue bûmûkinyîîra. Ta ûtugi bwa Ngai wonokioni (Aro 3:19-24; 6:14; Aefe 2:4-9). Mûkîrîsitû kwîgwatia ûtugi bwa Ngai (2Akori 2:17; 2Petû 3:18; 1Timo 1:2; 1Petû 5:5).
Watho Mabuku mara mataano Musa aandîkire i mo meetagwa watho namo i, Kîambîîria, Kuuma, Mantû ma Arawi, Gûtara, na Kûririkanania Maathana.
Wendo Wendo i kwîthîrwa muntû arî na nkoro îkwenda ûntû kana gîntû. Wendo i bûkûrûkîîte mantû monthe (1Akori 13). Kûrî na mîthemba ya wendo ta; wendo bwa Ngai bûra atwendaga nabu (Njuno 3:12; Isa 63:7-9). Kûrî na wendo bwa muntû kîrî Ngai (Kuuma 20:6; Njo 14:15-24; 1Petû 1:8). Kûrî wendo bwa muntû kwenda bara bangî (Arawi 19:18; 19:34; Agara 5:13-14; 1Njo 4:7-5:3). Kûrî wendo gatîgatî ka muntû mûrûme na mûka (Kîamb 29:20; Njuno 5:18-19; Aefe 5:25; Akoro 3:19).
Wîriri Gûkû i gûtigana na meeyia na muntû agacooka kîrî Ngai Ndani 9:3-20; Math 3:2; 3:8; Isa 1:16-20).
Wîtîgio Kwîthîrwa na wîtîgio kîrî Ngai, na wîtîgania na mawîrane maake (Kîamb 15:6; Sabu 37:3; Njere 17:7-8; Njuno 3:5-6). I twîtîgagia nkorooni cietû atî kûrî Ngai kinya wegua tûtimwonaga na meetho (Aibi 11:1-40.)
Wîyia na ûûî Kûrûtha ûntû bûtabatîîrue kûrûthwa i muntû, i ku kûrega kwathîka, na kûregana na Ngai (Kîamb 2; 3; Kûgw 12:7-12; Nju -5-7.) Saitaani i kîo kîonanîîria kîa ûûî na arî na wîra ira arutaga (Kîamb 3:1-6; Ayubu 1; 2; Math 4:1-11). Wîyia na ûûî biaingîa mûno na biathûûkia muntû (Kîamb 3:16-24; 4; Math 15:16-20; Agara 5:19-21; Njaku 1:12-15; 4:1-3; 4:17). Îndî Ngai arî na kûûmbana îgûrû rîa wîyia na ûûî na aabanga mûthia wabio (Sabu 103; Aro 5:15-21; 1Njo 3:4-10; 1Akori 15:54-57; Kûgw 20).