Fatanpansiye 1

Fatanpansiye

alikafaara, alikafaarabagande, alikafaarabaganden laada, senoyen laada, xafarigeesimuuri. Fi ga na an kita, an ga ma a tawu, an gaa fo be ɲaana kuudo na a Alla duŋeyimuuru (Sariya 5).

Alimasiiwu, Sugandiyenme. Ken ni maxankuto ya yi, a ga giri habaraaninxannen ŋa : « masiya ». A wure ni « daari ». Banisirayilaganko ɲi annabinyinmun do sadaxakiɲandaanon ya daarini (Bakke 30.30), xa a fankan ɲi ɲaana tunkanyugun ya yi (1 Samuyeli 10.1 ; 16.13), kuudo na a koyi ti Alla da i sugandi ti golle yogo yi. Wucen gaa laatoono, sefeta ke be ga ni « masiya », a ɲa maxankuton ŋa nan saxu Tunka Daawuda bonson sugandinten ŋa. Ken ya saabu da ni « Daawuda renme » ga ɲa maxankuton ŋa nan saxu Isa yi (Maarika 10.47-48). « Al-masih » ke be gaa Xuraane noxo, a xa giri ke « masiya » ya yi. Sooninkanxannen ŋa, o ti « Alimasiiwu ». Ken Alimasiiwu ya n riini Allantunkaaxun sabatindi ɲiiɲen yaaxen kanma (Jabuuri 2 ; Luka 1.31-33), xoyi annabinyinmun ga da a ko moxo be nan xaso (Yesayaahu 9.6-7).

Laayidu Kurunban noxon ŋa, sefeta ke be ga ni « Christ » faransinxannen ma angelenxannen ŋa, a bogu gereesinxannen ya yi « Kirisitos ». Ke « Kirisitos » do « masiya », ke su ni wure baane ya yi, ken ga ni « Sugandiyenme ». Sugandiyenme, a do Alimasiiwu, i su na do Isa ya yi : Tunka Sugandinte, Alla ga da ke be xayi katta i jaman ŋa (\xt Yirimaahu 23.5 ; Yohanna 1.41, 45, 49 ; 4.25-26).

Alla Raniyaana . A wure ni « Raniyaana », Alla be ra gaa fon su da. Habaraaninxannen ŋa, i wa tini : « El Sadayi. » (\xt Jopaye 17.1 ; 28.3 ; 35.11 ; 43.14 ; 48.3 ; 49.25 ; Bakke 6.3 ; Ruuti 1.20, 21).

allanbatika yiranma. Waxati be Banisirayilaganko taaxunton ga ɲi sahelingunnen ŋa, i ɲi Alla batta ka yiranma yogo ya noxon ŋa, i ga na ɲi girindindini nan daga noqu tana, i do a ra gaa dagana. Tilliisi sennen ya ni, a gaa Alla hadariye Banisirayilaganko naxan ŋa taagumansana gunjuran noxo. Alla ɲi annabi Muusa genmanlenmaaxunu ken ya noxon ŋa (Bakke 33.7-11). A wa xiriini : «  ». Allanbatika yiranman ɲi xo dingira ya, Alla hadarinten gaa i seron naxan ŋa no (Bakke 29.42 ; Luka 6.4).

Allanbatikaxoore. Allanbatikaxoore baane ya n ɲi du yi, ken ga ni ke be ga ɲi Yerusalaamu. Tunka Sulemaanu ya n da a taga fanan ŋa, 960 siine Isa bangeyen kaane. Ken guruje 587 siine I.B.K. Heroodi yille a taganden jopana saado Isa gaa bangeene, xa a maxa katu tinmeene saado a gaa yillene gurujeene 70 siine Isa bangeyen falle yi xadi. Koota su, sadaxakiɲandaanon ɲi sadaxindini a noxon ŋa katta Alla yi Banisirayilagankon da. Sariyanxaranmoxonun xa ɲi xaranŋundindini a noxon ŋa.

Allanlenme. Linjiili noxon ŋa, Isa Alimasiiwu wa xiriini « Allanlenme ». Ken wure ni allaaxun ya na a yi. Rimoxo sugandinte ya n ɲaŋi a da gilli Alla yi. Sere kundun baane fe (Yohanna 1.1 ; 5.16-18 ; 10.30-33). Alimasiiwu ke ya ni Kisindaana, Tunka sugandinte, Tunka Daawuda renme. Alla da a xayi riini duna yi, kuudo a na duna kisi (Maarika 14.61-62 ; Yohanna 11.27 ; 20.31). A wa toorini Alla tunkantaaxaaden kanma ma abada (\xt Jabuuri 2.7 ; Luka 1.30-33 ; Ɲangollu 13.32-37).

« Allanlenme » wure feti Alla da yaxare yaxi kuudo na renme kita ; ken wure feti xadi nan ti Safandi Sennun da sere kafu Alla yi. Xa Alla ke be gaa biten ŋa, a wariini ti Isa ya yi (Koloosinko 1.15). Ken ya ni a gaa xiriini « Allanlenme ».

Isa Alimasiiwu sukkanlenmon xa wa xiriini « allanlenmu » (Mace 5.9 ; Yohanna 11.52). Ku be saxunten gaa a yi nan ti Isa na i kisindaanan ya yi, i wa ɲaana allanlenmu yi ti Alla neeman ŋa (Yohanna 1.12-13). Ken wure feti nan ti renme wa Alla maxa xoyi seron moxo. Sero beenu gaa xiriini « allanlenmu », kun ni sero beenu ga na du su sugandi Alla da ya. Alla wa i danqanaaxun tuunu i da, na i raga xo ike Alla yinme renmu. Komaaxu do kamanaaxu ntaxa i do naxa. Faabaaxun do renmaaxun ya na i do Alla naxa ti xanuyen ŋa (Yohanna 15.15).

Allantunkaaxu. Allantunkaaxun sefen wa konini noqu gabe yi. Laayidu Kurunban ma fasarinde ɲa a kanma noqu su yi. Diganta su noxon ŋa, a do i duran fasaren ya ni. Noqu yogo, a ra wa fasariini ti : « Alla yinme tunkaaxun do a raniyen ŋa ». Noqu yogo tana, a ra wa fasariini ti : « Alla tunkaaxun fonnansiraaxun ga sabati dingira be yi ti kandeyen ŋa katta Alla yi ». Dingira yogo yi xadi, a ra wa fasariini ti : « Alla laayidu be a ga da a tinmandi duna da », ken ga ni Isa Alimasiiwu bangeyen do a kallen ŋa lenki ke kiye, ken ra gaa ɲaana kandekille do kisikille yi lenki ke duna da (Mace 12.28 ; Luka 17.21). Dingira tana xa yi, a ra wa fasariini ti : « Xibaari Liŋen » ŋa, ken ga ni Isa yinme do i diganxannun ŋa, ma walla liimaanagankaaxu be gaa axa yonkinun ŋa lenki ke dunadunbireye noxon ŋa Isa fin kanma (\xt Maarika 9.1 ; Luka 22.30).

allanxaranka. Allanxarankan ni noqu ya yi Yehuudiyanun ga ɲi me ɲiini noqu be nan bati, do nan xaranŋundindi diinan kanma (Maarika 1.21 ; Luka 4.16). Allanbatikaxooren ni baane ya, a gaa Yerusalaamu. Yehuudiyanun gaa debe su yi, allanxarankan wa no.

allatiigeyinsadaxa. Xeerikitesadaxan ya ni, a gaa ɲaana ɲaxan yigande yi, xafarigeesimuuriyen da (Sariya 3).

annabi, annabinyinme. Safandi Sennun noxon ŋa, annabinyinmen ni sere ya yi, ke be gaa Alla digaamun kiɲandini seron ŋa. Annabinyinmu ku yogonu toxon saxunten wa Safandi Sennun yogonu yi, xo Yesayaahu, Yirimaahu, Hoseeya, ken do i me tana. Laayidu Kurunban noxon ŋa, annabinyinmaaxun toxon na Yahaya do Isa ya yi, walla xa Alla sero beenu ga ɲi sefene ti Alla ɲaamariyen ŋa na seron wara kille, ma xa na i xibaari (\xt Jopaye 20.7 ; Jaatu 11.25).

Baabila. Baabila ni Namuruudu debi taaxunte ya yi Sinaari ɲiiɲen ŋa, i kaawaduntaaxun saabu da i gemu a yi na debi xoore taga, na soororo gille taga ma kanxotten ŋa. Ken saabu da Tunka Duumanten da i yanganxata, na i sanqisanqi do ɲiiɲen banŋe wo banŋe su yi, na i xannen ɲaxami kuudo i nan kori me faamunu. Baabila ke yinme wure ni ken ya yi « xanɲaxamiye » (Jopaye 11.1-11).

Waxati yogo Banisirayilaganko rage dagana ken Baabila ya yi, nan maneguuraaxu (2 Tunkanu 24.12-16 ; 2 Xibaaru 36.10 ; Yirimaahu 27.20).

Baali. Ke ni muno yogo ya toxon ŋa, toxo ke wure ya ni : « Kamane ». Kanaanagankon do Finiikanun munun xirisen ya ni. A n gaba, aken batikillen do jeeniyen ya n telle doome. (Jaatu 25.1-3). Annabinyinmun da ken golle gaja moxosiri. A na xo a ga ɲi karananbirandindini ya xo na gunnen kari kiinayen ŋa na a birandi xaaxon ŋa. I diina ke killen kanma, soxanteenun do naaburusiginton jiidiyen Kaman ni aken ya yi. Laayidu fanan kitaaben wa ɲaŋana toxo jamagankaaxunu nan ti: Baalinu, (1 Tunkanu 18.18 ; Yirimaahu 2.23). I wa i munonu yogo xa toxorana ke muno yi. Xo: Yeru-baali (Kiitaano 6.32), Baali-beriti (Kiitaano 8.33), Baali-herimoona (Kiitaano 3.3).

batibanjangara. Yiran xerexerente ya ni, sadaxakiɲandaanon ga ɲi a rondini na Alla ɲaaga. Yiraame ke tinmanten ni : gijinlanŋe, batibanjangara, ganduura, sabudooro, yinfanaaro, do kirinnaxaadusiitaade. Batibanjangara ke konnen nan gaba Tawureeta ke noxon ŋa. Habaraaninxannen ŋa, i wa tini : « Efoodi ». I ɲi a dabarini ti jaxanyinten ya, walla xa, leeni (Bakke 28 ; 1 Samuyeli 2.17).

Beeti-fage. Ken ni debe ya, a gaa Jayituunangide jipandan kinbakkankutan ŋa. Kilo baane haqe katta Yerusalaamu banboxunkinbakkan ŋa, Yeriiho killen banŋe.

Beeti-leheemi. Ke debe na kilonu segi ya yi Yerusalaamu banboxun ŋa. Annabi Daawuda bange ken Beeti-leheemi ya yi. Isa Alimasiiwu xa bange non ya yi xoyi annabi Miixa ga da a ko moxo be gelli kamo ɲeri siine Isa bangeyen kaane (\xt Miixa 5.2 ; Mace 2.1).

Beeti-saayida. Debe ya ni, a gaa Galiilexaare saahelinkinbakkan ŋa. Yaradefanŋe kafiini xaare ke yi non ya. Handere do Piyeeri do Filipu, Isa faarun ya ni, i bakka ken debe ya (Yohanna 1.44). Isa xaranŋundindi non ŋa, na kaawafiinun dabari (Luka 9.10-11). A da non taaxaanon xa langa i xandunxotaaxun saabu da (\xt Luka 10.13).

Beyitaani. Ken ni debe ya yi Jayituunangide kinbakkanjipandan ŋa. A do Yerusalaamu naxan ni kilonu sikki ya yi, banboxunkinbakkan ŋa. Maariya do Maarata deben ya ni, a do Lajaara (\xt Yohanna 11.1).

bipaade. Laayidunwaxanden bipaaden ya ni, a toxo tana ya ni « xafarinoqu ».

buuru buukunte. Fari xootinte be ga malaso nan buuku ti lewiirin ŋa (Bakke 13.3).

Buurunxeca. Yehuudiyanun na koye ya ɲaana i gaa buurunxecan yigana, buuru be lewiiri ga nta a yi (\xt Bakke 12.14-20).

Buurunxecansalle. Salle ya ni, buuru malasonte ga nta yigeene ma sallen koyen ga n tinme. Yehuudiyanun na koye ya ɲaana Buurunxecansallen ŋa, na a wutu Pesaxan ɲaaxama fanan ŋa. Banisirayilaganko dukitaye bakka Misira komaaxun ŋa, i na a ɲaxan dabarini ken koye ya noxon ŋa (Bakke 12.15-20 ; 34.18 ; Luka 22.1, 7). An na fasaren faayi.

daarindite. Te ya ni, a gaa joxiini sere, ma fo yogo kanma, kuudo na ken kama walla xa ken fo sugandi bakka seron kuttun ŋa Tunka Duumanten gollun da (Bakke 40.9).

deben roraqe. Ken waxati, deben yoorinten ni ti tageyinbinnen ya yi. A roraqen ni deben yugun batunbulunŋen ya yi, a do i jaagundira, golli mundaanon xa wa dagana sigi no (Jopaye 19.1 ; 23.10 ; 23.18 ; 34.20 ; Ruuti 4.1 ; Maarika 13.29 ; Luka 7.12).

Debutanmi. Debutanmi ni maran ya yi. A taaxaanon na Gereesinkon ya yi. Gereesinlaadan ya na i maxa. Debun kabi wa Yaradefanŋe kinbakkankutan ŋa, baanen wa a kinqennankutan ŋa (Mace 4.25 ; Maarika 5.20). Isa da kaawafiinun dabari non ŋa (\xt Maarika 5.1-20 ; 7.31-37).

Faabankan maxawasandaana. Sere yogo ya maxankuto ni, a toxon ni Simoona. Aken ni Isa faarun tanmi do fillon du baananbe ya yi (Luka 6.13, 16). I wa tini a da : « Silooti ». A na fedde ya yi, ken gaa fanqene Banisirayila jamaanen hooraaxun ya da. I do Roomunko fankan demu gajanyokkun yinme wutu katta me yi.

faaru. Kun ni Isa ga da sero tanmi do fillo beenu sugandi ya, na i xayi. Laayidu Kurunban noxon ŋa, i ya n xiriini « faaru » (Mace 10.2 ; Maarika 3.14 ; Luka 6.13). Pawulu xa ɲa « faare », baawo Isa Alimasiiwu wundiyen falle, a da du koyi a yi, na a ɲa seeda yi, na a xayi (\xt Ɲangollu 9.5, 15 ; 23.11 ; Roomunko 1.1).

Fanka Senne . Alla Fanka Senne, ruuhun ya ni. Senbe baane fe. Alla wa noqun su yi. Xa a nan danginta ken ŋa, baawo ku beenu saxunton gaa a yi nan ti Isa ni kisindaana ke ya yi, Alimasiiwu, kamanen xa ya ni, Alla sabatinten ya na kun ŋa ti Fanka Sennen ŋa (\xt Yohanna 14.16-17).

Alla baane ke, a na moxonu sikki ya yi : Alla, o faaba ; Allanlenme, Isa (Renme ke be ga ni Alla ya yi) ; a do Alla Fanka Senne (Mace 28.19). Ku su ni Alla baane ke ya yi. Fanka Sennen toxo tana ya ni « Deemandaana » (\xt Yohanna 14.16).

Fanka Sennen giri Alla ya yi, a gaa seron kandana i na tonŋun tu (Yohanna 16.13), na Alla tu, na Alla liŋun dabari (Bakke 35.31). Fanka Sennen ɲi Banisirayilaganko tunkanyugu fanon kandana (1 Samuyeli 10.10 ; 2 Samuyeli 22.2). Annabinyinmun ɲi sefene ti Fanka Sennen senben ya yi (Yesayaahu 48.16 ; Luka 1.67). A ya n ɲi Isa Alimasiiwu kandana i gollen noxon ŋa (Yesayaahu 11.2 ; Luka 3.22). Fanka Sennen wa o deemana lenki na Alla batu, do o nan ɲa allanlenmun ŋa (\xt Luka 24.49 ; Roomunko 8.14-15).

Farisiganko. Yehuudiyandiinan kille yogo battaanon ya ni. Farisigankon da sigindi siri, kafiini i yinmenu ga da killu be tana walaxi sariya ke yi gelli siina gabu. I ya n ɲi ga n gaba Kiitikutaanon sapan noxon ŋa. Sariyan siginden nan xoto i maxa moxo buru, ma i nan ɲa munaafaxinu do dundaru yi (\xt Mace 23.2-3 ; 13-36).

Fateyifanon salle. Ken salle sallini Pesaxansallen salli falle ti 50 bito ya, a ya ni siinen salli xoori fillanden ŋa. I na soxanfoonun fananmoyiyun sadaxini ken waxati ya yi (\xt Bakke 34.22-26 ; Ɲangollu 2.1).

Fateyilagaren salle. Aken gemme xasu ɲerunden tanmun do karagon ya, a na koye ya ɲaana. Siinen salli xooron sikki sikkandin ya ni (\xt Bakke 34.22).

Filipu. Filipuntoxonu naxati ya na Linjiili noxon ŋa :

1. Filipu, Isa faarun tanmi do fillon du baananbe ya ni (\xt Mace 10.3 ; Yohanna 1.43-46).

2. Filipu, ken ni golliɲaŋaano ɲeri be ga sugandi du baananben ya yi (Ɲangollu 6.5), a ɲa Xibaari Liŋen kiɲandaana xa yi (\xt Ɲangollu 8).

3. Heroodi Filipu Fana, Heroodi Xooren ren yugon ya ni. A fina ya n da Heroodiya yaxi. Xa a waaxi, ken ga ni Heroodi Hantipaasi, a da Heroodiya yaxun bonondi na a yaxi (\xt Mace 14.3-4).

4. Heroodi Filipu Fillande, Heroodi Xooren ren yugo tana ya ni. A ga ɲi maranyinmankaaxun ŋa Galiile saahelin ŋa (\xt Luka 3.1).

Firawuna . Firawuna feti sere toxo yi, Misira tunkanyugun darontantoxon ya ni. Misira tunkanyugun ya n xiriini ti ke toxo yi, Firawuna be Muusa ga bange a kiyen ŋa, ken toxonun yinme ni : Tuutimoosi fana, a do Haminoteefu. (Bakke 1) Firawuna ke be ga bara Banisirayilaganko walla dagana, ken xa toxonun ni Tuutimoosi naxata, Haminoteefu sikka. (Bakke 3.18 ; Laayidu Fillante 34.11).

Galiile. Ken ni mara ya yi, a gaa Isirayila jamaanen saahelinkitten ŋa. Isa xooro non ya yi, a da i gollen jopa non ya yi (Mace 2.22 ; Maarika 1.9, 14 ; Luka 1.26).

Galiilexaare. Galiilexaare ni xaare ya, a gaa Isirayila jamaane saahelinkitten ŋa Galiile maran ŋa. Ji mullen ya ni. Xaare ke tan giiloyen wa katta 21 kilo yi, a noxon ni kilonu 11, a jufoyen ni 50 meetara ya. Ɲexe ke xabiilan su wa a yi. Yaradefanŋe xa wa a kuttu.

genge do sallibinsolle. An na fasaren faayi.

genmanlenmaaxuntilliise. Ken ni xubba be gaa ŋa ya, ga da a naxaanen kutu. Kuta fana ke ni , sadaxafutaadinbeelon gaa taaxunu noqu be, do sadaxanbuuru, kafiini fitillen do i yokku. Kuta fillanden ni « noqu sennun fo sennen » ya ni, do i gaa noqu be. I wa tini a da : « xafarinoqu », wa roono non ŋa siine su yi koota baane, ken ga ni ŋa. A do futaaden do foron na ro non ŋa, na alikafaarabaganden laadan dabari Banisirayila jaman su da, waxande ke jon ŋa (Sariya 16).

Gensereeti. Ken ni guufurunbayanme ya, a gaa Galiilexaare saahelinkinxennan ŋa (Mace 14.34 ; Maarika 6.53). Galiilexaare wa xiriini ti ken toxo xa yi (\xt Luka 5.1).

gidi siginto. Kun ni gidu ya yi, i ga da i sigindi do me yi, i gaa i batta (Bakke 34.13).

Goseni. Ken ni Misira mara yogo ya yi, annabi Yaaxuba koren ga ɲi taaxunu a yi gelli Yuusufu birantaaxu (Jopaye 45.10 ; 46.28 ; 47.1 ; Bakke 8.18 ; 9.26).

Haabila. O faaba Haadama ren yugu fillanden ya ni, a gida ya ni . Xaabila ya n da i xoxone Haabila kari (\xt Jopaye 4.8).

Haaruna. Haaruna ni annabi Muusa gida ya (Bakke 6.20). A ya n ɲa sadaxakiɲandaana fanan do sadaxakiɲandaanon xooxo yi Banisirayilaganko noxon ŋa (\xt Sariya 8.1 ; Luka 1.5).

Habaraaniganke. Ibirahiima soxoodi be ga bogu Isiyaaxa yi, kun ya xille ni Habaraaniganko. A lasilin ni Ibirahiima kisima be toxon ga ni « Hebeeri » (Jopaye 10.21).

Hamoora. An na fasaren faayi.

Hanaaxi. Hanaaxi soxoodin taaxunten ɲi Isirayila jamaane yi, i dinkanun giilu, Muusa ga da sonsolondaano be wara dagana Kanaana yi, i da du wari kun ya wure yi xo fuuɲu (Jaatu 13.22 ; Yuusawu 11.21). An na noqun muuru.

Hansooxi. Debu filli ya ni : Hansooxi-siiri, ken ni debe be gaa Siiri jamaanen ŋa ya. Hansooxi-pisiidi, ken ni debe be gaa Pisiidi jamaanen ŋa ya, non na Turuki noxon ya yi lenki.

Haseera . Munu yaxare be ga ɲi kiteyen do xenuyen do gajanŋen deemanden ŋa (Bakke 34.13).

Hedeeni . Hedeeni naaxo. Hedeeni ni jamaane ya yi, Alla ga da naaxo wara a kinbakkan ŋa, o gaa a tini a da « Arijanna » na baaba Haadama do yunma Haawa wara a noxon ŋa (Jopaye 2.8-17 ; 3.20-24 ; 4.16).

heefa. Xensendifo ya ni, a xensa baane gaa gemme : muudu tanmi (Bakke 16.36 ; 29.40).

Heroodi. Heroodintoxonu naxati wa Laayidu Kurunban noxon ŋa :

1) Heroodi Xoore. A ken ya n da Yehuudiyanun ɲiiɲen danman mara, na a wutu 37 siine Isa bangeyen kaane na a wara siine 4 I.B.K. (\xt Mace 2.1 ; Luka 1.5).

2) Heroodi Hantipaasi. Aken da Galiile mara na a wutu siine 4 I.B.K. kaane na a wara 39 siine Isa bangeyen falle. Heroodi Xooren ya n da a saara (\xt Mace 14.1 ; Maarika 6.14-27).

3) Heroodi Hagiripu Fana. Aken da Yehuudiyanun ɲiiɲen danman mara na a wutu 41 siine I.B.F. na a wara siine 44 I.B.F. Heroodi Xooren kisimaaren ya ni ken ŋa (\xt Ɲangollu 12.1-23).

4) Heroodi Hagiripu Fillande. Heroodi Xooren ren yugo tana ya ni. A ga ɲi maranyinmankaaxun ŋa Galiile yi (\xt Luka 3.1).

Heroodi sero. Kun ni Yehuudiyanu beenu ga duŋe ti Heroodi Xooren do i renmun Roomugankanmareyen ŋa ya (\xt Mace 22.16 ; Maarika 3.6).

Heroodiya. Aken ni Heroodi Xooren ren yugo Lisitobuulu ren yaxaren ya yi. A kiina fanan ni ya yi, faaba tugunne. Filipu yinme waaxi, ken ga ni Heroodi Hantipaasi yi, a da Heroodiya barandi a yi na yaxi. Ken Heroodiya ya n da i ren yaxare ɲonqi ti a nan ti i na Yahaya yinkollan kini i ya (\xt Mace 14.6).

Hiliyaasu. Annabinyin xoore ya ni (1 Tunkanu 17-19). A ri Alimasiiwun kaane na killen moxosirondi a da (Malaaxi 3.1, 23). Ken ya ni annabi Yahaya ga xiri Hiliyaasu (\xt Luka 1.17).

homeeri. Xensendi fo ya ni, a xensa baane gaa gemme kame muude (Jaatu 11.32).

Ibiliisa, Beliseebu, Seetaane. Safandi Sennen maxa, Ibiliisa ɲi maliika dare ya yi, Alla ga da a taga bire be, a bononte ma ɲi. Wuce dangi falle, a da du do Alla ɲerondi na a ɲa teyinne (Yesayaahu 14.12-15 ; Hejeqeeli 28.12-19). A ɲa fo bure yi ; a wa seron ɲonqini katta Alla xoserantafiinun ɲanŋen ŋa. A wa seron beseene Alla liŋun ɲaana (\xt Mace 4.1 ; Maarika 1.13 ; Luka 4.2).

Isirayila, Banisirayilaganko, Banisirayila, Isirayilaganko. Isirayila ni toxo ya yi, Alla ga da a kini Isiyaaxa ren yugo Yaaxuba yi (Jopaye 32.28-29 ; 35.10). Ken ya saabu da ni Yaaxuba bonsonŋun ga xiri « Banisirayilaganko » walla xa « Isirayila renmu ». Jama ya ni Alla ga da a taga na a sugandi i du da (Mace 2.6 ; Luka 1.68), kuudo duna xabiilanun su na bareki ti a yi (\xt Jopaye 12.1-2).

Dingiranu yogonu wa Laayidu Xasen noxon ŋa, Isirayila toxon ga na koni, a nta do Banisirayilaganko su yi, xa a na do fonlaqu tanmi beenu gaa saahelin ŋa ya (1 Tunkanu 11.31-37). Xerexerentaaxu ya, tunkaaxu be gaa saahelin ŋa, Yerobaama fanan ga da a taaxundi tunka Sulemaanu kallen falle katta siine 933 annabi Isa bangeyen kaane.

Jabuuri. An na fasaren faayi.

Jahannaba. Yanganxate noqu ya ni, i be ga na ro non ŋa, an ntaxa bakka hari abada (Maarika 9.48). Ibiliisa do i kapanlenmon ya n roono non ŋa.

Jayituunangide. Ken ni gide ya a gaa Yerusalaamu kinbakkan ŋa, kilo baane do taxande haqe, jayituunan gaben gaa a kanma. Ke noqu ɲi siga xoore yi Isa do i xaranlenmon da, i wa telle non ŋa waxatinu yi (\xt Mace 24.3 ; Maarika 14.26 ; Luka 21.37 ; 22.39).

junuubuxafarisadaxa. Ken ni sadaxa be gaa bakka kuudo na an ga da futuxiyu beenu ɲa Alla yi buruxa (\xt Sariya 9.7 ; 16.3).

junuubuyanpayinsadaxa. Ken ni sadaxa be bakka, an ga na an kapanlenman tooɲa (\xt Sariya 16.10).

Kaafa. Aken ni sadaxakiɲandaana xooren ya yi, gelli Isa Alimasiiwu bangeyen siina tanmu do segundi katta a tanjikken do siina tunmundi (Mace 26.3 ; Maarika 14.57 ; Luka 3.2 ; Ɲangollu 4.6). Isa kiitinden yinmankaaxun ɲi a ya maxa (Mace 26.3-4, 57-66). Piyeeri do Yohanna xa kiiten yinmankaaxu ɲi a ya maxa (\xt Ɲangollu 4.6-7).

Kafarinoomu. Debe ya ni, a taaxunten gaa Galiilexaare saahelinkanpen ŋa. Na Isa Alimasiiwu toxo i gollen naxaanen ŋa, a minnan ni Kafarinoomu ya yi (Mace 4.13 ; 9.1), maran noxo. Isa xaranŋundindi non ŋa, na kaawafiinun dabari (\xt Mace 8.5 ; Maarika 1.21). A da non taaxaanon xa langa i xandunxotaaxun saabu da (\xt Mace 11.23-24).

kallemaliika. Ken ni Anjarayiilu ya yi, a ga xenu Misirankon ŋa na i sooman su kari. Ken ni yanganxanin lagaren ya yi, Banisirayilagankon ga da Pesaxan xurusindiforon suusa do kanganlaqun gondomanun filli yi. Alla da kallemaliika ɲaamari roono Misiranko kaanun ŋa, na i sooma yugun do i naaburun ren fanon su kari (Bakke 12.23).

Kesaariye. Debu filli ya na Laayidu Kurunban noxon ŋa, i toxon ga ni Kesaariye. Kesaariye na Mediteraanigeeji xannen ya yi, Somooro jamaanen ŋa. Heroodi Xooren da a taga na Kesaariye toxon saxu a yi, kuudo na Kesaari daro, ken ga ni Roomu tunkanyugu xooren ŋa. Filipu, ke be ga ni Xibaari Liŋen kiɲandindaana, a taaxu non ŋa (Ɲangollu 21.8), a do Koroneeli (Ɲangollu 10). Pawulu ro kason ŋa non ŋa siino filli (\xt Ɲangollu 23.33-26.32).

Kesaariye-filipo. Ken debe do Galiilexaare naxa ni 40 kilo ya saahelin ŋa. Ken ya ni debi laate be Isa ga daga a annabiyinmaaxu ke wucen noxon ŋa (Mace 16.13 ; Maarika 8.26). A na Herimoona giden jipandan banboxunkinxennan ya. Ken do Filipo debe be gaa Maxidoona (Ɲangollu 16.12) nta baana.

Kiitikutaanon sapa. Kun ni Isirayila sere darun ya yi, i gaa Banisirayilagankon kandana, i tanɲere xirise ya ni, i do sadaxakiɲandaananyinmanke. Sadaxakiɲandaananyinmanken ya ni i xirisen ŋa Roomunkon fankan noxo, xa Kiitikutaanon sapan ni maran nuxudunmarandinxibaaren ya. Kiitikutaanon sapan xa ni Yehuudiyanun diinankanda kanmuranken ŋa (\xt Mace 26.59 ; Luka 22.66 ; Yohanna 11.47 ; Ɲangollu 5.21 ; 23.6).

Kireene. Debi xoore ya ni, a gaa Afiriki saahelin kitten ŋa, non ni Libi ya yi lenki.

Leewikaara. Leewi ni Yaaxuba renmu ku tanmi do fillon du baananbe ya yi, Leewikaarankon fonlaqen faaba ya ni (Jopaye 35.23). Muusa do Haaruna na ken fonlaqe ya yi. Alla da Leewikaarankon sugandi na i ɲa sadaxakiɲandaano do golliɲaŋaano yi Allanbatikaxooren noxon ŋa (\xt Jaatu 1.47-50 ; 3.6-7, 12).

lewiiri. Fo yogo ya ni, i gaa farin malasondini ti a yi na a buukundi. Na ken ro sadaxan ŋa Pesaxansallen koota, a haraamunten ya ni. Ken salle, buuru buukunte nta yigeene ; lewiiri nta wariini i kaanun noxon ŋa yinme ya. A ga na wari i be kan ŋa, a kaman na booxe bakka xabiilan ŋa (Bakke 12.8, 15-20). An na fasaren faayi.

Luuti, Luutiganko. An na fasaren faayi.

manna. Ken ni Banisirayilaganko yigandi kaananken ya yi gunjuran tannaxaten siinen ŋa. Nigijen ga saxu nan konke, i ga da koromo mullunma wari batten ŋa, i ti Muusa da : « Man hu ? » A wure ga ni « Manne ni ke ? » Muusa ti i da : « Biraadon ya ni ke Tunka Duumanten ga da a kini axa yi. » Ken ya n sigi i ga da a xiri « manna » (Bakke 16 ; Jaatu 11 ; Yuusawu 5.12).

masayila. Nan sefe ti masayilan ŋa, ken ni misaalinden ya, na fi yogo misaale ti a men fi yogo yi. Isa sefemoxon ya ni ken ŋa nan gaba, kuudo na fi yogo faamundi seron ŋa (Mace 13 ; 18 ; 25). Ken do i fi su, yogonu wa korini a faamunu i xandunxotaaxun saabu da (\xt Maarika 4.11 ; Luka 8.10).

Mediyaana. Jamaanen ya ni. Annabi Muusa yaqen do a kallu yugo Suwayibu ni Mediyaanankon ya, giringirindaanon ya ni. I fonlaqu karagi ya ni, nan bogu Ibirahiima yi, a renme be toxon ga ni Mediyaana, a taara yaxare Xetuura ga da a saara a da. Ken ya do taara yaxarun kuttun do i renmun nan daga taaxu kinxennan ŋa (Jopaye 25.1-2).

Moleexi. Hamoorikaarankon munu xoore yogo ya toxo ni ke, i gaa i renmun yinbidunsadaxini a yi. Muusa Sariyan da ken haraamu (Sariya 20.2-5).

Muusa Sariya. Ken ni ɲaamarindu ya yi, Alla ga da annabi Muusa xayi ti i ya katta Banisirayilaganko yi, xerexereye maxa Muusa ga da ɲaamarindu beenu kiɲandi i ya Tuurisiina giden ŋa (Bakke 20). Ɲaamarindu ku gaa kitaabi senni fano ku karagi beenu noxon ŋa, kun ga ni , ken xa ra wa xiriini « sariya ». An na fasaren faayi.

Nasaara. Ken ni debe ya, a gaa tanpille do kilonu ɲeri yi Galiilexaare xenpan ŋa, kinxennanbanboxu. Maliika Jibiriiru bange Mariyaamu da non ya yi, na Isa Alimasiiwu teeriyen xibaaren ko (Luka 1.26-38). Isa xooro ken debe ya yi (\xt Mace 2.23 ; Maarika 1.9 ; Luka 2.39).

Nefelinu. Seri dinka giilun ya ni : soxoodi. Sonsolondaano ku da i ya wari Kanaana jamaanen ŋa (Jaatu 13.33). Kanmun taaxaanon do haadamarenmun ren yaxarun ga kafi, i da ku nefelinu saara (Jopaye 6.4).

Negeba. Negeba ni gunjura ya yi, Kanaana banboxun ŋa, ken ya saabu da, i ga ɲi koorene katta Kanaana banboxun ŋa (Jopaye 12.9 ; 13.1 ; 20.1 ; 24.62).

Niili. Ken ni Misira fan xooren ya, annabi Muusa ma ga da a wara fanŋe ke be yi. Annabi Muusa do Firawuna mesooxiyen gaa jopeene, ken fanŋe ya jin nan yille foren ŋa. (Bakke 7).

Niniwe. Niniwe ni Hasuura tunkaaxun debi xooren ya yi, a jaman gaben ɲi, sondonburu ya n ɲi, i tooɲaŋunden ɲi ga kasafo ma Tunka Duumanten gaa annabi Yuunusu xayini i ya na i gongo. Ken ga ɲa, i tuubi nan saage i falle yi. Tunka Duumanten yanpa i maxa (\xt Yuunusu 1).

noqu senne, noqu sennun fo senne. noxon ŋa, yirankutaaden ya na a yi. Kuta fana, ken ni « noqu senne ». Kuta fillandi, ken ni « noqu sennun fo senne ». do , kafiini fitillen do i yokku, kun ni kuta fanan noxon ya yi. do i i gaa a xilli , kun ni kuta fillandin noxon ya yi. Sadaxakiɲandaananyinmanken wa roono non ŋa siine su yi ta baane, ken ga ni ŋa. A do futaaden do foren na ro, nan xafarigeesimuuri Banisirayila jaman su da, waxande ke jon ŋa (\xt Sariya 16).

Padana-haraami, Padana, Haraami-nahariini. I su ni Mesuputaami jamaanen toxonun ya yi. Padana-haraami wure ni « Haraami guufure ». « Haraami-nahariimi » xa wure ni « Haraami fanŋun filli » (Jopaye 25.20 ; 28.2 ; 33.18 ; 35.26 ; 46.15 ; 48.7).

Pawulu, Ke yugo kundu, saado a gaa toŋondini ti Isa killen ŋa, Yehuudiyan ya ni, Yehuudiya kundun xa ma ɲi de ! A ɲi kafiini Yehuudiyanun jama yogo ya yi, i gaa i xilli Farisiganko, I sariyankitaabe a do i diinanyaaxaraxurayu, hari tonbo baane nta i ya Farisiganko ga nta ke be tu, na a batu xa. Pawulu ɲi ken sappa ya yi.

Nan ti sere ra wa ɲaana Isa sukkanlenma yi, na a ɲi waajibi feti an kanma, nan sukke do Yehuudiyanun diinan sariyanun ŋa, ken faamunden nan xoto Yehuudiyanun maxa. Xa Pawulu ken wa ken xotoye tu, baawo aken yinme ni Yehuudiyan ya. Alla da Pawulu moxon gemundi ya, kuudo a na Isa Alimasiiwu killen xaranŋundi Yehuudiyanun do Yehuudiyan tananun ŋa. Pawulu ni Yehuudiyan ya, xa, a saare Taarisi ya, Roomu debe yogo ya ni ken ŋa. A ɲanfalle Isa sukkanlenma yi xa, a da siina gabu ɲa non ŋa. Ken ya n sigi a gaa Roomunkon do Gereesinun danqanaaxun do i diinanyaaxaraxurayun tu moxosiri.

Pesaxa, Pesaxansalle, pesaxansallinɲaxaame. A wure ni : « dangi-dangi » salle. Ken salle na Banisirayilaganko sinmandini do Alla ga da Misira ren fanan su kari wuro be yi ya, nan toxo dangi-dangini Banisirayilaganko kaanun ŋa, na a sababun ɲa sadaxanforen suusanten gaa i ganlaqun ŋa. Pesaxan ni salli xooron du baananbe ya yi, a jopeene Habiibunxason 15 n ya. Wudanlenme (naaburunlen kisinte) ya n xurusiini, na a tiiti, na a tiyen do deri xaxacun yiga, a do . Pesaxan ni xabiilansallen ya (\xt Bakke 12 ; Laayidu Fillante 16).

Isa kiyen ŋa, Yehuudiyanun ɲi telle a dabari Yerusalaamu. Salle ke ɲi ɲaana kiinayen naxaanen ya (\xt Laayidu Fillante 16.1-8 ; Mace 26.17 ; Maarika 14.1 ; Luka 2.41 ; 22.1).

Pilaati. Aken ya ni yinmanken ŋa, na a wutu tanpillen do siina tunmunde katta tanjikken do siina tunmunden ŋa Isa bangeyen falle (Luka 3.1). Pilaati da xotoyi gabe kita Yehuudiyanun ŋa na a toxo yinmankaaxun ŋa. Ta gabe ya ni, a gaa Yehuudiyanun muurifon ɲaana i da, kuudo nan kisi xibaare yi. Baawo a ga na xibaare kita, a siga ke ra wa bonno do ken ŋa (\xt Mace 27.11-26, 57-66 ; Luka 13.1).

Raama. Raama ni debe ya, a gaa Yerusalaamu saahelin ŋa, kilonu tanmi do fillo (\xt Mace 2.18).

reese, reesengoore, reesetinŋe, reesenji, reesendolo, reesebollinoqu. Reesen ni yitte ya yi, a renmen gaa xo benben renmen moxo, xa aken yitte yinme neenunu ya (Jaatu 13.20-24). A renmen liŋen ni, a wa bolliini, na a jin ɲa minifo liŋe yi (reesenji - Jopaye 40.9-11). Reesenji ke ga na mare nan dalla, a wa ɲaana dolon ŋa (reesendolo - Jabuuri 104.15). A renmen ra wa kaawana xa nan dalla mareene (\xt 1 Samuyeli 25.18).

Roomu, Roomunke. Roomunko toorindebi xooren ya ni. A wa finna du yi hari ke lenki, non ya ni Itali toorindeben ŋa. Isa Alimasiiwu kiyen ŋa, Roomunkon ya n ɲi Isirayila jamaanen marana, ken ya ni Yehuudiyanun ga da i raga xonno.

runmaani, runmaanirenme. Tubaabunxannen ŋa i wa tini « gerenadiini ». Yitte ya ni, a bakka do mediteraanigeeji xannen jamaanun ya yi moxo siri (Bakke 28.33 ; Jaatu 13.23 ; 20.5 ; 1 Samuyeli 14.2).

Ruuti. Ken ni seren toxon ya, Mowaabankayaxare ya ni, xa a yaxi Banisirayilaganka yugon ya yi (Ruuti 1).

sadaxa. Siga xooro filli wa sadaxan ŋa : Nan baari bakka junuubu be gaa an ŋa, a do na baariyen sabatindi. Sadaxo beenu gaa Tawureeta yi ni allankuyun ya yi, a do sadaxa xuruminte, (Jopaye 8.20). Misira forogoyen falle, sadaxon ɲa do salli xooro sikki ya batte :

Buurunxecan salle (Bakke 12.15), ken ga ni Pesaxa,

Fateyifanon salle (Bakke 34.22) a do

Fateyilagaren salle (Bakke 34.22).

Kun dangi falle, saafintansadaxon xa ɲi du yi (Sariya 14) a do saare foron senonde (Sariya 12), sadaxakiɲandaanan toorinde (Sariya 8-9). Ken do naaburun ren fanon do soxanfoonun fananmoyiyu, do yittingoorun fananmoyiyu, i gaa ɲaana allankuyun ŋa i fate waxatinin ŋa. (Bakke 13).

Daabansadaxo beeni gaa Leewigankon kitaaben ŋa na a wutu soora fanan ŋa katta soora karagan ŋa, sadaxo tunmi ya ni, maxankutu baane gaa i da, sikko ku kuŋa, i taŋeene battaanan ya yi, sikko baanu ku taŋeene sadaxakiɲandaanan ya yi.

Fana : duntenŋen do sadaxan na daga sadaxindi noqun ŋa.

Filla : a na i sooxe ma i sooxun saxu a kanma nan sefe ti i junuubun ŋa, na a yilla sadaxa ke yi, walla xa na du maxankutu ti sadaxa ke yi.

Sikka : a na sadaxa ke xurusi.

Naxata : sadaxakiɲandaanan na sadaxa ke foron wutu na i sanpa-sanpa do sadaxindinoqu ke jungunin naxati yi.

Karagi : a na foron kuttun do keteyun buyi, kun ga ni feredinlenmun keteyen do butten keteye, a do nuxunlenmun keteye. Sadaxo yogoni yi, faten xa buyini ya.

Tunmu : dunŋu beenu gaa toqo kun falle, sadaxakiɲandaanan do duntenŋen na kun do allankuye yogo yiga, walla xa sadaxakiɲandaanan do i koren na a yiga, walla xa a baane na a yiga.

sadaxa xuruminte. Sadaxa xuruminten ya n xasa sadaxo ku su yi, a nan xerexerenta xa, Leewigankon kitaabe, ken sadaxa ni junuubun ya buruxana, ken ya ni Yanpeyinsadaxa. Sadaxaxurumindifo ni kinŋu be sadaxan gaa xurumini a kanma, a gaa allanbatika yiranman ro raqen ŋa, ti fonnoxon banŋe (Jopaye 8.20 ; 22.2 ; Bakke 10.25 ; 18.12 ; 24.5 ; 29.18 ; 32.6 ; 40.29, 30 ; Sariya 1 ; 9.7 ; 16 ; Jaatu 17.3 ; 23.3 ; Yuusawu 8.31 ; 22.23).

sadaxakiɲandaana. Banisirayilaganko ɲi sadaxon bagandini i junuubunun xafariyen saabu da (Sariya 1.1-9). Sadaxakiɲandaanon ya n ɲi kun sadaxo bagandi, na Alla ɲaaga sadaxo ku nan rage (Mace 8.4). Sadaxakiɲandaanon bakka fonlaqen ya yi (Bakke 28.1). I bonsonŋun bogu ya yi. Siine wo siine, baane wa ɲaana sadaxakiɲandaananyinmanken ŋa bakka i ya. Isa Alimasiiwu do i faarun kiyen ŋa, sadaxakiɲandaanon yogonu ma duŋe ti Xibaari Liŋen ŋa (Ɲangollu 4.1-2), xa yogonu duŋe ti a yi (\xt Ɲangollu 6.7).

sadaxakiɲandaananyinmanke. Ke ya na sigiranun su fo xooren ŋa sadaxakiɲandaanon naxa Yehuudiyanun maxa. A wa roono Allanbatikaxooren ŋa siine wo siine ta baane, ken ga ni ŋa (Sariya 16), nan sadaxindi i yinme da, a do Banisirayilaganko junuubunun xafariyen da. Isa Alimasiiwu kiyen ŋa, Yehuudiyanun xirisaaxun na a ya maxa. Isa bange Kaafa jon ya yi. A biren ŋa, a ya ni sadaxakiɲandaananyinmanken ŋa (Mace 26.57-66). Aken Kaafa ya n ti Isa nan xawa kalla jamaanen da (Yohanna 11.49-52). A ya ni sadaxakiɲandaananyinmanke be ga da ɲaamariyen kini Sawulu ya, a na isanjaman tooro (\xt Ɲangollu 9.1-2).

sadaxanbuuru. Buuru yinmu tanmi do fillo ya ni, a teremendun filli gaa taabalin kanma, allanbatika yiranma noxo (Bakke 25.30). Buurunu ku ni alikaaman ya yi. Tuumayinkoota su, i wa faraaxini. Sadaxakiɲandaanon na fo xase ke yiga (Sariya 24.5). Tunka Daawuda xa do i teranlenmon demu a yigana (\xt 1 Samuyeli 21.1-6 ; Maarika 2.25-26).

sadaxanfutaadinbeelo. Ken ni kinŋu be sadaxakiɲandaanan gaa futaaden futaadini a kanma suxuban do lellen ŋa ya. A gaa genmanlenmaaxuntilliisen noxo, laayidunwaxanden jon ŋa. Ken ni ɲaageyun do batiyun dingiran ya, o ga n xawa i ɲaana Alla da, i ga n liŋi a da (\xt Bakke 35.15).

sadaxaxurumindifo. Ken ni kinŋu be sadaxan gaa buyiini a yi ya, a gaa allanbatika yiranman ro raqen ŋa, ti fonnoxon banŋe. ( faayi.)

sadaxindinoqu . Dingira tagante ya ni ti giden ŋa xoyi tiyibiyikinŋun moxo, i gaa sadaxanun biyini a kanma (\xt Jopaye 8.20 ; 12.7 ; 13.4 ; 22.9 ; 26.25 ; 33.20 ; 35.1).

Saduukaganko. Yehuudiyandiinan kille yogo battaanon ya ni. I naxaanun siitinton ya ni do fin ŋa xoyi moxo. Ganta, i kun sinmeyen ni ya ti seren ga na kara tannu, xibaaren ɲame ; fo wo fo ntaxa ken falle ; a kaman ntaxa wullini laahara (Mace 22.23). Ken wure ga ni kiite nta laahara yi (Ɲangollu 23.6-9). Farisigankon saxunten gaa ke be yi, hari ikun saxunte ga nta yi do i moxo su, i jamo ku filli da i kittun kini me yi Isa xannemaxa (Mace 16.1). Sadaxakiɲandaananyinmankaaxun ɲi Saduukagankon ya maxa, i seri gabe ya n kapa sadaxakiɲandaanon do bannanun ŋa.

Safandi Sennu . Safandi Sennun gabun ni, Alla diganxannun ya ni :

1) Tawureeta. Ken ni Laayidu Xasen kitaabi fanon karagi ya yi : Jopaye, Bakke, Sariya, Jaatu, a do Laayidu Fillante. Alla ga da ɲaamarindu be xayi Banisirayilagankon ŋa ti Annabi Muusa faarannaaxun ŋa, i na ken noxon ya yi. I na i ya xilli «  ».

2) Annabinyinmun. Annabinyinmun kitaabi gabu wa no, xoyi annabi Yesayaahu kitaabe, annabi Yuunusu kitaabe, kun do kitaabu tananu. I jaateene kapa Laayidu Xasen ya yi.

3) Jabuuri. 150 suuge ya na Jabuuri noxon ŋa, Tunka Daawuda ya n da a fo gabe safa. Fi gabe tana wa a yi, xo tiigande, fontuwaaxu, ɲaageye, batiye, a do fiinu tana. A jaatene kapa Laayidu Xasen ya yi.

4. Linjiili. Isa Alimasiiwu xibaaren ya ni, kitaabu naxati ya na a noxon ŋa, kun ni : Mace Linjiili, Maarika Linjiili, Luka Linjiili, a do Yohanna Linjiili. I kafumanton na Isa xibaaren tinmanten ya koono. I jaatene kapa Laayidu Kurunban ya yi.

sagalliragaano. Sero ya ni i ga ɲi sagallen ragana seron ŋa yokkun kanma. I ɲi gollini fankamanun ya da, kun ga ni ŋa. I gabe xa ɲi nanbaran ɲaana seron ŋa na fo kita, ken saabu da Yehuudiyanun ma ɲi i mulla. A fillande, na xaalisin kafu me yi Roomunko da, Yehuudiyanun na an jaatene i xonnen golliɲanlenma ya yi (\xt Mace 9.9-12 ; Luka 3.12-13 ; 19.2-10).

sallibinsolle. Sallibinsollen ni sollu filli ya, i ga da i baratinton genge me kanma. Fana ke ni xunga giile ya, filla ke ni xunga depe ya, ken fo depe ya n baratini fo giile ke kanmun ŋa. I ga na an saxundi an fallen kanma yi a kanma, an kittu ku filli waaranton gemme xunga depi baratinte ke ya yi. I na kitti baane su do xunga depe ke yinme genge. Xunga giile ke, i na an taanu ku filli do ken genge. I ga na sallibinsolle ke girindini na a sigindi, an gengente ke na toxo do a yi kanmun ŋa. Roomunkon kiyen ŋa, kuudo na seren tilifi na a yaagundi saado a gaa kalla, i na ken ya ɲaana an ŋa, ma an yonkin ga n joxi na an toxo ken moxo yi sallibi ke kanma. I ga na ɲi a mulla an yonkin nan bogu joweye, i na an taanun xoso (Yohanna 19.31-33). Roomunkon na komon do fooburiɲaŋaana xooron baane ya gengene do a yi, kun do sero beenu gaa jaman bonondini, do nan yaaxaraxure fankan ŋa. I ma ɲi ke ɲaana Roomu saaridon ŋa. I da Isa Alimasiiwu genge ken moxo ya yi (Mace 27.32-38). Ken ya saabu da ni isagankon yogonu gaa sallibi ke jellen roono i xannun ŋa.

sariyanxaranmoxo. Sariyanxaranmoxon ni sere ya yi, sere be gaa xaranŋundini na fatanpansiyen kini seron ŋa kitaabe ke sefon kanma (Mace 2.4 ; Luka 2.46). I fo gabe kafunton ɲi ku do ya yi. Laayidu Kurunban ŋa, waxatinu i wa Isa jalagini (Luka 5.21), walla nan toxo a tirindini ma i wa a kitta feteqe yi (\xt Mace 12.38 ; Maarika 7.5).

Seren Renme. Ke toxo giri Sugandiyenmaaxun sinmeyen ya yi, a ga yanqa annabi Danɲeeli yi (Danɲeeli 7.13-14). Ke maxankuto wa Isa allaaxun xa toŋondini (Luka 5.20-24), ken do a ɲanŋe sere yi (Mace 8.20). Maxankuto ke wa a koyini xa nan ti Alimasiiwu ke ya ni, a ga ri seren su kisi bakka junuubun ŋa (Maarika 10.45). Laayidu Kurunban noxon ŋa, a ga ma ɲa dingiranu filli ya yi falle (Ɲangollu 7.56 ; Yohanna 12.34), Isa yinme ya na du xilli « Seren Renme ». A nan gaba a ga na ke toxo ko, a gaa do i yinme ya yi, na i du maxayanqa (Luka 9.58), walla xa, a nooro be gaa riini, nan sefe ken kanma (\xt Mace 25.31 ; Maarika 8.38).

Sidooni. Debi xoore ya ni, bologaanen xa ya ni Mediteraanigeeji xannen ŋa. Jaagunden ɲi ɲaana non ŋa. Lenki non ni Liban ɲiiɲen ya yi. Isa yinme demu telle Sidooni nan xaranŋundindi (Maarika 7.31), Pawulu xa demu dagana bogu isanjaman ŋa non ŋa (\xt Ɲangollu 27.3).

Siiri. Roomunkon marande be gaa Siiri, do Somooro na ken noxon ya, a do Galiile, kafiini ke Siiri be gaa du yi lenki (\xt Mace 4.24 ; Ɲangollu 15.41 ; 21.3).

Sitarooti Associée à Baal, Astarté était la déesse de l’amour et de la fécondité ; son culte était très répandu dans tout le Proche-Orient, d’où l’utilisation du pluriel.

Siwoona. Ken ni Yerusalaamu toxo tana ya, Tunka Daawuda toorideben ya ni. Allanbatikaxooren gaa gide be kanma Yerusalaamu yi, ken gide xa toxon ya ni Siwoona (\xt Mace 21.5).

Sodoomu. Debe ya ni, a gaa Yaradefanŋe baayanmen ŋa. Luuti ɲi taaxunu non ya yi, ken ga ni Ibirahiima waaxin renmen ŋa (Jopaye 13). Sodoomu do Hamoora, taaxanlenmon ya ni, Alla da i buruxa na a sababun ɲa bonontaaxu ke danben su gaa i ya (\xt Jopaye 19 ; Mace 10.15).

Somooro, Somooronko. Somooronkon ni sero beenu gaa bakka Somooro maran ŋa ya, ken gaa Galiile maran kaaran ŋa. Xonnaaxun ya n ɲi i do Yehuudiyanun naxa na a sababun ɲa maranden xibaare, a do diinan xibaare (Luka 9.52-53 ; Yohanna 4.9, 20-22). Ken do i fi su, Isa do i xaranlenmon da Xibaari Liŋen gangu Somooro maran ŋa (\xt Luka 17.11-18 ; Ɲangollu 1.8 ; 8.1-5 ; 9.31 ; 15.3).

Sooro. Debi xoore ya ni, bologaanen xa ya ni a gaa Mediteraanigeeji xannen ŋa. Julaaxun xa ɲi ɲaana non ŋa. A na Isirayila saahelin kinxennan ya yi. Isa xaranŋundindi Sooro yi (Mace 15.21), Pawulu demu dagana bogu isanjaman ŋa non ŋa (\xt Ɲangollu 21.7).

Sugandiyenme. An na fasaren faayi.

Suwayibu, Mediyaana sadaxakiɲandaana, Raweeli, Yetero. Muusa kallu yugon ya ni. Mediyaana sadaxakiɲandaanan ya ni. Habaraaninxanne, Suwayibu toxon ni « Raweeli » (Bakke 2.18), a wure ga ni « Alla xana ». Noqu yogonu (Bakke 4.18 ; 18.1-12) i wa a xilli « Yetero », maxankuton ya ni, a wure ga ni « yintinxulle » (Bakke 3 ; 4 ; 18).

Tawureeta. Ken ni Laayidu Xasen kitaabi fanon karagi ya yi : Jopaye, Bakke, Sariya, Jaatu, a do Laayidu Fillante. Alla ga da ɲaamarindu be xayi Banisirayilagankon ŋa ti annabi Muusa faarannaaxun ŋa, i na ken noxon ya yi. I na i ya xilli «  ». An na fasaren faayi.

Tunka Duumante. Alla toxo xerexerenten ya ni. Habaraaninxannen ŋa : « Yaawe » (YHWH), a wure ga ni : « a wa du yi waxati su » yi. A koni aayi gabe yi, xa, a safe Jopayen soora fillandin aayi naxatandin fina ya yi (Jopaye 2.4), xa seron jope xirindini ti a yi Jopaye soora naxatandin aaye tanpillen do tunmunden ya yi (\xt Jopaye 4.26).

Alla da ke toxo koyi annabi Muusa da Bakke soora sikkandi aayi tanmu do karagandin ŋa (\xt Bakke 3.15).

tuubiyinwanqi, wanqiye. Annabi Yahaya kiyen ŋa, sere be ga na du rasaaga katta Alla yi na i jikkun faraaxu, i na ken kaman deebi jin ŋa. Ganta Isa Alimasiiwu wundiyen falle bakka kallen ŋa, wanqiyen da maana tana kita (Ɲangollu 19.3-5). Ken ni ya sere be ga na wanqi ti Isa Alimasiiwu toxon ŋa, a wure ni ya an kara do a batten ŋa, nan wundi do a batten ŋa an junuubunun xafariyen da (Ɲangollu 2.38 ; Koloosinko 2.12). Ken ni taagumanse ya, na a koyi ti a kaman ɲa seri kurunba (seri baarinte) yi (Yohanna 3.3-8 ; Roomunko 6.3-4). Nan wanqi ti Isa Alimasiiwu toxon ŋa, riyen taagumansen xa ya ni (\xt Maarika 1.8 ; Ɲangollu 1.5).

Tuumayinkoota, Sibitinkoota. Yehuudiyanun koyen bita ɲerundin ya ni Tuumayinkootan ŋa, ken ga ni sibitinkootan ŋa. Ken ni koota ya yi, a xerexerenten gaa Alla da. Fo wo fo ga ni golle yi, ken kabe seron maxa a koota yi ti annabi Muusa Sariyan ŋa (Bakke 20.8-11 ; 31.12-17). Isa xaranŋundindi Tuumayinkootan xibaaren kanma xa de nan ti a ma ri ti likke yi seron kanma, xa xeerin ya ni seron da (Mace 12.1-13 ; Luka 13.10-17). Tuumayinkootan maanan yinme ni ya nan ti o kisiyen gollen su tinme o da ti Isa Alimasiiwu yi (\xt Yehuudiyanu 4.8-11).

Tuurisiina gide, Horebu. Ken ni gide be Muusa do Tunka Duumanten ga genmanlenmaaxu a kanma badagi kumunten noxon ŋa ya (Bakke 3). Alla da Tawureeta ke xa kini a yi ken gide ya kanma (Bakke 19). A toxon ya ni « Horebu » a do « Alla gide » (Bakke 18.2-5).

waxande, sariyanwaxande, laayidunwaxande, seedaaxun waxande. A wa taaxunu yirankutaaden falle, noxo, safanten gaa wallahon wa a noxo, a do gaa domen noxo (Bakke 16.33-34). Haaruna dokko be ga fuugu xa legeri waxande ke noxon ŋa (Jaatu 17.25). Bipaade ke ɲi xiriini xadi « xafarinoqu », baawo a ya ni Tunka Duumanten hadariyen taagumansen ŋa i koren noxo, junuubunun xafariyen dingira.

Xaabila. O faaba Haadama ren yugu fana ya ni, a xoxone ya ni . Xaabila ya n da i xoxone Haabila kari (\xt Jopaye 4.8).

Xafarindikoota. Ken ni jaman junuubunun xafarikootan ya. Sadaxakiɲandaananyinmanken na junuubuxafarisadaxon sadaxi noqu sennun fo sennen ŋa Banisirayila su da. Ken koota, suumen baane ya ɲaamarinten ni Muusa Sariyan ŋa (Sariya 16 ; Laayidu Fillante 31.10 ; Ɲangollu 27.9).

xafarinoqu. Sariyanwaxanden bipaaden ya ni. Fatanpansiyen wa kiteene noqun ŋa.

xanuyi duumante. Ken ni seron xanuye be gaa Alla yi ya, sigaali Banisirayilaganko be a ga da laayidun sigindi i do i naxa, ken xanuye, xenpan nta a yi (Bakke 15.13).

xattin do tamarileeman waranlaqen jamaane. Xeetunden ya ni, taŋeene Kanaana jamaanen ŋa, a wure ni : naaburumareyen do soxen wa siroono non ŋa (Bakke 3.8, 17 ; 13.5 ; 33.3 ; Jaatu 13.27 ; 14.8 ; 16.13 ; Laayidu Fillante 6.3 ; Yuusawu 5.6).

xeribunu. Xeribunun ni Alla tagefoonu ya yi, I jaatene maliikannun ya yi. Tangandaanon ya ni. I gollen ni koroosinden ya. I wa yunma Haawa do baaba Haadama ga ɲi naaxo be yi tangana ( \xt Jopaye 3.24).

I sawuran wa xoyi daaban sawuran moxo, seriyinkollan wa i ya, a do kanpo. I sawuro ku beenu gaa laayidunwaxanden kanma, ken ni Tunka Duumanten hadariyen taagumansen ya yi (\xt Bakke 25.17-18).

Xibaari Liŋe. Alla da Isa Alimasiiwu xayi riini a nan kara haadamarenmun da i junuubunun xafariyen saabu da, na i ɲa allanlenmun ŋa. Ken digaame gangunden ya ni Xibaari Liŋen ŋa, baawo a wa seron bakka halakiyen killen ŋa, na i kanda katta Arijanna killen ŋa (\xt Mace 4.23 ; Maarika 1.1 ; Luka 4.18-19).

Xulunjuumufanŋe. Habaraaninxannen ŋa, a toxon ni « Saakinji » (Bakke 10.19). Alla da ken fanŋe ya booxo Banisirayilaganko da, Firawunan ga ɲi do i batten ŋa. Banisirayilaganko kere falle, a yille Firawunan do i kuren kanma na i toni (Bakke 14).

Yaaxuba. Yaaxubantoxo gabe wa Linjiili noxon ŋa, ku naxati be o gaa riini i ko, kun ya banganton ni :

1) Annabi Isiyaaxa renme Yaaxuba : Banisirayilagankon xabiilanun tanmi do fillon bogu ken ya yi. Aken bire ɲiiɲe ke kanma gelli wujuunu naxati siine o ke kiye kaane. A demu geden jaabana Isirayila jamaanen ŋa (Yohanna 4.5-6, 12), ken wa finna du yi hari saasa.

2) Yohanna waaxi Yaaxuba : ken ni Sebede renmen ya, a kapa Isa faarun tanmi do fillon ya yi (Mace 4.21-22). Aken do i waaxi ke do Piyeeri, i kapa Isa tinkanlenmon jaman ya yi (Maarika 9.2 ; 14.32-33 ; Luka 8.15). Heroodi Hagiripa Fanan da ken Yaaxuba ya kari (\xt Ɲangollu 12.1-2).

3) Halife renme Yaaxuba : ken xa ni Yaaxuba tana ya, a ga ɲi kapa Isa faaru ku tanmi do fillon ŋa (\xt Mace 10.1-3).

4) Isa waaxinun du baananbe xa toxon ya ni Yaaxuba (Mace 13.55). Isa yinme waaxinu ku saxunte ma ɲi a yi (Yohanna 7.5), xa Isa wundiyen falle gilli furun naxa, a ken waaxi Yaaxuba ya n lagari ɲaana isanjaman yinmanken ŋa Yerusalaamu yi (\xt Ɲangollu 15.13 ; Galaatinko 1.19 ; 2.9 ; 2.12).

Yahaya. Ken ni annabi Yahaya ya, a gaa seron gangunu katta tuubiyen ŋa, na Isa Alimasiiwu riyen ko seron da (Luka 1.76-77 ; 3.3-4). Aken ya n da seron wanqi jin ŋa, ku beenu ga nimisi i golli burun ŋa, i ga lafi i jikkunun xa faraaxunu. Aken ya n da Isa Alimasiiwu yinme wanqi (Maarika 1.9-11). An na fasaren do wanqi fasaren faayi.

Yanpeyinsadaxa. A ya ni sadaxa xuruminte, sadaxa ya ni, yanpeyen gaa muurini ti a yi Alla maxa (\xt Sariya 1).

Yarade, Yaradefanŋe. Ken ni fanŋe be ga n gilla, a nafan xa ga n xoora Isirayila jamaane fanŋun su yi ya. A wa gilli ti Galiilexaare saahelin ŋa, katta Sapinxaare yi. Alla ga da ɲiiɲe be laayidun wutu Banisirayilaganko da, a da ken fanŋe booxo i da i nan kare dagana non ŋa na a ɲi i taanun ma xawo (Yuusawu 3-4). Annabi Yahaya da seren gaben wanqi ken fanŋe yi (Mace 3.5-6) A da Isa Alimasiiwu yinme wanqi non ya yi (\xt Mace 3.13-17).

Yehuuda. Yehuudantoxon gaben wa Linjiili noxon ŋa, naxato ya banganton ni :

1) Annabi Yaaxuba renme Yehuuda : Yehuudakaarankon fonlaqen bogu ken ya yi. Yaaxuba ren yugu naxatandin ya ni. Tunka Daawuda bogu ken fonlaqe ya, Isa Alimasiiwu burujun ni kun ya (Mace 22.42-45). Yehuudakaaranko ku taaxen xa wa xiriini : « Yehuuda mara. »

2) Simoona Hisikarooti renme Yehuuda : ken ni Isa faaru ku tanmi do fillon du baananbe ya yi. Aken ya n da Isa janba (\xt Mace 26.14-16).

3) Yaaxuba renme Yehuuda : ken xa ni Yehuuda tana ya. Isa faarun du baananbe ya ni (\xt Yohanna 14.22).

4) Yehuuda ke be i gaa a xilli « Barisaabu » : ken do Pawulu do Barinaabu do Siili demu teranlenmaaxun ɲaana doome (\xt Ɲangollu 15.22).

Yehuuda mara. Mara ya ni ke, a gaa Isirayila jamaane banboxunkitten ŋa ; Yerusalaamu na Yehuuda maran ya yi.

Yeriiho. Ke ni duna debi fanon du baananbe ya, a gaa taaxunu Yaradefanŋe guufuren noxon ŋa, kilonu tanmi Sapinxaare saahelin ŋa. A toxon wa xiisa gabu yi Tawureeta do Linjiili noxon ŋa : kun ga ni Alla ga da Yuusawu deema na non kaawafintankara moxo be (Yuusawu 6), a do Isa ga da finkinton filli yaaxon wuɲi non ŋa (Mace 20.29-34), ken do Isa yanqaye Sakke kan ŋa no (\xt Luka 19.1-10).

Yerusalaamu. Isirayila jamaanen toorideben ya ni Isa waxatin ŋa. A wa tankarage do kilonu filli yi Mediteraanigeeji kinbakkan ŋa. Banisirayila su ɲi dagana salli xooron ɲa non ya yi, baawo Allanbatikaxooren ɲi non ya yi.

Yesayaahu. Ke ni annabinyin xoore yogo ya yi, Laayidu Xasen noxon ŋa. A toxon saxunten gaa kitaabe ke be yi, a yinme ya n da a safa. A ri Isa kaane ti 700 siine, a ga da fo wo fo ko Isa xibaaren ŋa, a su tinme (Mace 1.22 ; 3.3 ; 4.14-16, ken do i me).

Yiraamun booxo. Ken na sunoyi xooren ya koyini, misaale : nimisiye (Jopaye 37.29), jikkirankutiye (Jopaye 44.13) ma butte (Mace 26.65).

yirankutaade, Allanbatikaxooren yirankutaade. Ken ni yiraame be gaa kutana ya na do noqu sennen fata bakka me yi (Bakke 35.12, 39.34). I ga na xooro, yirankutaade ke ya n xufiini ŋa. Annabi Muusa Sariyan maxa, sadaxakiɲandaananyinmanken baane ya n katta roono yirankutaade ke falle, noqu sennun fo sennen ŋa siine su ta baane, ken ga ni ke (Sariya 16). Yirankutaade ke ɲi waanaaren ya yi o do Alla naxa, xa Isa Alimasiiwu ga faati, a booxe gelli kanmu ma wureedu, ken ya na a koyini ti killen wuɲi o do Alla naxa (Mace 27.50-51). An na fasaren faayi.

Yirimaahu. Banisirayilaganko annabinyin xoore yogo ya ni, Laayidu Xasen ŋa. A toxon saxunte gaa kitaabe ke be yi, a yinme ya n da a safa. A da Yehuudiyanun yinmankon gaja do munubatten ŋa. I da a ro kason ŋa na a tooro siri (Yirimaahu 37.1-16). A kiyen ŋa, Baabilankon da Yehuudiyanun gana dagana na mareyen ro i kanma, ken ɲa siine 587 Isa bangeyen kaane. Xa, a ga da fo wo fo ko Isa xibaaren ŋa, a su tinme (\xt Mace 2.17-18 ; 27.9-10).

Yuunusu. Yuunusu ni annabinyinme ya. A bange kamo segi siine saado Isa Alimasiiwu gaa teerini. A toxo ke lasilin ni habaraaninxannen ya yi, a wure ni « boore ». Ɲexen da aken ya toni do a na wuru sikki do kiyu sikki ɲa jin wure. A xiisa ke tuyinten ni diina gabu maxa. Linjiili noxon ŋa, Yuunusu xiisa ke ni Isa Alimasiiwu kallen do a wundiyen taagumansen ya (\xt Mace 12.39-41 ; 16.4 ; Luka 11.29-32).