Siɛnkɛniyɛ yi kɔri juudiʔɛ gè
A
Abimɛlɛki Abimɛlɛki wè, ki míʔɛ ki yé puu Filisiti siɛnnɛ fànʔafɔlilɔ míʔɛ. A ŋìi cé tɛ́ni fànʔa nɛ̄ gè, pe nɛ̂ ki le wi nɛ̄; ki 'puu bɛ̀ Farawɔn míʔɛ tíɛlɛ gè Ezipiti kùlo nī lè. Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ ti nyɛ́nì juu pe nìʔɛnɛ wuʔu nɛ̄ gè. Ŋàa wuʔu ki 'juu Ŋúnuyɔ 34 sélimɛ nɛ̄ bè, wi 'puu Akiisi, Gati kàʔa fànʔafɔli wè. Bà Dawuda 'puu nɛ fé Sawuli yiʔɛ mɛ́ gè, Isirayeliyé kùlofɔli wè, a wi 'fɛ̀ nɛ̀ sɛ́nì líʔire jó Gati kàʔa nī gè. Bà sí pe 'wi cɛ́n wè, a wi 'wìi kpíʔile kàalafɔli tíɛlɛ kire ga laa pe fǎga yakaa kpíʔile wire nɛ̄ʔ. Wéli baa Sam1 21.11-16.
Abiya Arawɔn saʔa tùlugo wuu kacuɔnriwɔ wáà wi 'puu, nɛ ní Zakarii tuuliʔɛ káà. Wéli baa Luk 1.5.
Adama Adama wire wī siɛnpeliwe wè, ŋàa Kulocɛliɛ 'faan wè dàala nɛ̄ lè. Wire gèdiige Kulocɛliɛ líɛ nɛ̀ cɛliwɛ faan wè. Peli siin pe 'kapiile nyɔ́gɔ lè duniya nī wè, nɛ́ cíi Kulocɛliɛ siɛnrɛ nɛ̄ dè (wéli baa Sél 2–3). Nɛ̀ láʔa kire cɛngɛ nɛ̄ gè we mìɛni 'kò kapiigbiʔilile, Kulocɛliɛ yiʔɛ mɛ́ gè.
Agari Agari wi yé puu Sara sùkulocuɔ, Birayima saʔa nī gè. Bà Sara kɛ́nì ki nyaa wire sǐ gbɛ̀ pùɔ taa wèʔ, a wi 'Agari líɛ wè nɛ̀ kɛn Birayima mɛ́ wè, a wi 'pùɔ sii wi nɛ̄; Sara wi 'puu nɛ ki sɔ̀ngí pùɔ wi bága puu wire wuu. Pe 'puu nɛ ki pùɔ yeri wè Simayira. Nɛ̀ sí ki yaʔa kire pùɔ wire bɛ̀ Kulocɛliɛ yé jo wire bé kɛn pe mɛ́ wèʔ. Siaga wuʔu Kulocɛliɛ yé juu. Kire kàduʔumɛ gè, a Sara tíimɛ wi 'ki juu Birayima mɛ́ wè nɛ́ jo wi- Simayira cìra wè. Wéli baa Sél 16.1-16; 21.9-17.
Agiripa Kùlofɔlilɔ siin nɛ̄ míʔɛ gáà ki 'puu: Agiripa péliwe (I), kùlofɔli Erodi Liʔɛ wi jaapile ni 'puu. Pe 'puu nɛ wi yeri míɛni Erodi. Wi 'wuʔɔgɔ taʔa Zezi tɛ́ngɛfɔpelile nɛ̄ bèle, nɛ́ Yakuba kpùu wè, Zan pínɛziimɛ wuu wè. Wéli baa Kakpi 22.1-4. Agiripa siinwuu (II) 'puu baa nɛ̀ pínɛ, Erodi Agiripa I wi jaa wi 'puu (wéli baa Kakpi 25.13–26.32).
alowɛsi Nùdaanna tiire táà ti 'puu dàa pe 'puu nɛ tíʔi nɛ natukɔli kpínʔini wè nɛ́ ti ní, lagbɛnrɛ wuu wi 'puu; pe 'puu nɛ wi tíʔi nɛ burudo nyɛri dè nɛ́ yasi- nɛrɛ ní dè. Wéli baa Tɔ́r 24.6; Ŋún 45.9.
Amalɛki, Amalɛkiyé Amalɛki siɛnnɛ bèle pe yé puu Ezawu jaa wáà pìile. Pe 'puu nɛ tun siɛnnɛ nɛ̄ bèle waama kùlo koliyo nī yè nɛ pe yɛrɛ suu dè pe mɛ́. Wéli baa Sél 36.12; Yir 17.8; Sam1 15.1-8; 30.1-25.
Amɔri Amɔri wi yé puu Nɔwe jaa Kanaa siimɛ wuu wè (wéli baa Sél 6.10; 10.6,15-16). Amɔriyé pe yé pɛ́nì tɛ́ni Kanaa tɛ́nimɛ nī bè. Peli kùlo lire Kulocɛliɛ yé jo wire bè kɛn Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle (wéli baa Yir 3.8; 33.2; 34.11).
Ana Kacuɔnrilɔ kàfɔli wáà wi 'puu Zan Batiisi baarakuɔ lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Luk 3.2), nɛ́ Zezi lɛ̀lɛ ní lè.
Arawɔn Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè, Arawɔn wire nɛ́ Misa pe 'puu nɛ wúu nɛ Kulocɛliɛ baara kúu dè. Peli pe cé Isirayɛli pìile kɔ́ri bèle nɛ̀ yige Ezipiti kùlo nī lè. Levii siimɛ pùɔ wáà wi 'puu Arawɔn wè. Misa wi luɔ wi 'puu (wéli baa Yir 4.14; 6.20). Kulocɛliɛ wi cé Arawɔn nyíɛnɛ wè nɛ̀ kɔ̀n kacuɔnriwɔ kàfɔli péliwe wè Isirayɛli wuulo nī bèle.
Aritemiisi Girɛki kùlo wuulo pe yasungbuʔɔ káà ki 'puu. Dèzuʔu yasungo ki 'puu. Ki 'puu pe mɛ́ kulocɛliɛ wáà (wéli baa Kakpi 19.25-40).
Asɛra Kanaa siɛnnɛ pe 'puu nɛ pe kulocɛliɛ cuɔ Asɛra sungu wè. Asɛra tiikoriyo yi yé puu sun- diɛyɛ, majo náʔa weli Nyaʔa-folilo mɛ́ bèle bɛ̀ weli dàli nɛ Jamikɔrigɔ sungu wè. Wéli baa Yir 34.13; Fàn 16.21; Kàyu 6.25-32.
Awa Awa wire wi 'puu cepeliwe wè, ŋàa Kulocɛliɛ yé faan wè. Kulocɛliɛ wi yé Adama gèdiige kɔ̀n gè nɛ̀ wi faan nɛ́ ki ní (wéli baa Sél 3.20). Awa nɛ́ Adama ní wè, peli bīɛlɛ siɛnpelile bèle, peli sí pe nyɛ́nì Kulocɛliɛ siɛnrɛ cíi dè sélimɛ nɛ̄ bè. Nɛ̀ láʔa kire cɛngɛ nɛ̄ gè, a ki 'kpíʔile siɛnnɛ pe mìɛni 'kò kapiigbiʔilile Kulocɛliɛ yiʔɛ mɛ́ gè. Awa wire wī siɛnnɛ pe mìɛni yàa wè. Wi pìile peli pe 'puu Kayɛn, Abɛli, nɛ́ Sɛtiyé bèle.
B
Baali Baali wi 'puu yasungo káà pe 'puu nɛ ki gbùʔɔrɔ́ pe kulocɛliɛ, Kanaa kùlo nī lè fúɔ nɛ̀ sɛ́nì nɔ̀ Sirii kùlo nɛ̄ lè. Pe 'puu nɛ ki sɔ̀ngí Baali wire wi 'puu nɛ kàsaʔa cáanri gè, níɛ siɛnmɛ kanʔa bè nɛ́ yaliire ní dè. Mowabi kùlo nī pe 'puu nɛ wi ye míɛni Baali Peyɔri. Wéli baa Tɔ́r 25.1-3.
Balaami Balaami wi yé puu kanyaa- wa; wire Mowabi kùlofɔli Balaki cé sɛ́nì yeri wi- pa siɛnpiire nyu de tari Isirayɛli siɛnnɛ nɛ̄ bèle. Yewe sì yé fɔ̀li ki nɛ̄ wi- ki kpíʔileʔ. Wéli baa Tɔ́r 22–25; Piɛ2 2.15-16.
Balaki Balaki wi 'puu Mowabi kùlo- fɔli. Wire wi yé siɛnnɛ tun bèle Balaami mɛ́ wè, nɛ́ jo pe- sa wi yeri wi- dɛ́ngɛ taʔa wè Isirayɛli siɛnnɛ nɛ̄ bèle. Wéli baa Tɔ́r 22–24.
bànguɔ kàsun Wéli baa kusiʔi tiʔɛ nī.
batɛmi, batiize Zuufulo mɛ́ bèle kpíʔilegɛnmɛ páà 'puu baa pe nɛ̂ jo batɛmi. Batɛmi wi kpíʔi-legɛnmɛ m'bɛ: siɛn wi nɛ̂ jíin nɛ̀ pùunni luʔɔ nī gè níɛ̀ koli nɛ̀ yiri. Kulocɛliɛ siɛnjuuwo ŋáà pe 'puu nɛ ye Zan Batiisi wè, wi 'siɛnnɛ batɛmi kpíʔile wè Zurudɛn cáʔa nī gè, a kire 'ki tìɛ dí Kulocɛliɛ nyɛ́nì pe kapiʔile jíge gèle nɛ̀ láʔa pe nɛ̄ (wéli baa Mat 3.1-6). Siɛn ŋíì wi 'tɛ́ngɛ Zezi Kirisi nɛ̄ wè, wi nɛ̂ batɛmi kpíʔile wè bè ki tìɛ wire nyɛ́nì kàduʔu wáa wire kapiʔile mɛ́ gèle, nɛ́ wìi taʔa Zezi nɛ̄ wè, wi 'kò wire suɔfɔli.
Sɛ́ni nɛ́ Zezi wi- yɛ̀ bè kɛ́ nyìʔɛnɛ nī lè, a wi 'tunduro kɛn wi pìtɛnmɛnɛ mɛ́ bèle nɛ́ pe yɛ: «Yeri waa duniya tiɛrɛ ti mìɛni nī, ye sari Kataanna Siɛnrɛ jáari dè siɛnnɛ pe mìɛni mɛ́. A siɛn ŋíì 'tɛ́ngɛ nɛ́ batɛmi kpíʔile wè, ki siɛn wi bé suɔ.» Wéli baa Mar 16.15-16.
Betɛli Betɛli kàʔa gè, kàliʔɛ káà ki 'puu, pe 'puu nɛ ki ye faʔa gè Luzi. Ki 'puu Kanaa kùlo nī lè; kiì cé líili nɛ́ Zerizalɛmi kàʔa ní gèʔ. Birayima yé Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ wè baa ki tiʔɛ nī gè (wéli baa Sél 28.19). Yakuba sí wi yé kɛ́nì ki míʔɛ yiʔɛ gè nɛ ki ye Betɛli wè, bà Kulocɛliɛ cé wìi tìɛ wi nɛ̄, nɛ́ nyuɔ kún nɛ̀ kɛn wi mɛ́ wè. Betɛli ki kɔri wire wī: Kulocɛliɛ saʔa.
Bɛlizebuli Zezi lɛ̀lɛ nī lè Setɛni míʔɛ káà ki 'puu Bɛlizebuli wè. Wire wī gbòdolilo pe kàfɔli wè. Wéli baa Mat 10.25; 12.24; Mar 3.22; Luk 11.15.
bíle Yafalidɛ táà dī; tiī bɛ̀ sùɔlɔ tíɛlɛ. Palɛsitini kùlo nī lè, pe 'puu nɛ bíle fáli wè nɛ̀ fàri yafalidɛ táà nɛ̄. Pe nìɛ bíle tíʔi wè nɛ búru kpúɔn; wire wi 'puu yaliire dè kpuʔɔ. Wéli baa Yir 9.32.
Birama Wéli baa Birayima tiʔɛ nī gè.
Birayima Birayima wire wi 'puu Isirayɛli siɛnnɛ pe tuuliʔɛ gè sélimɛ nɛ̄ bè. Wi míʔɛ ki séli nɛ̀ puu Birama, a Kulocɛliɛ wi kɛ́nì ki yiʔɛ nɛ̀ jo Birayima. Kulocɛliɛ wi cé wi yeri nɛ́ wi yɛ wi- yiri wi tuu tiʔɛ nī gè wi de waa Kanaa kùlo mɛ́, dí wire bé ki kùlo kɛn lè wi nɛ̄. A Birayima wi 'lúʔu Kulocɛliɛ mɛ́ wè, a Kulocɛliɛ wi sí Kanaa kùlo kɛn lè wi siimɛ mɛ́ bè.
Birayima cuɔ wè, Sara wè, wiì cé siiʔ, nɛ̀ sí ki taa a Kulocɛliɛ wi kɛ́nì nyuɔ kún nɛ̀ kɛn wi mɛ́ nɛ́ wi yɛ wi bága pùɔ sii nàgabile (wéli baa nyakungɛngɛ tiʔɛ nī gè). Kire pùɔ wire siimɛ pire pi kɛ́nì kò Isirayɛli siɛnnɛ bèle. Wéli baa Sél 11.26–25.11.
C
Cégbuʔulo Fundaanra Cégbuʔulo Fundaanra tánʔagbuɔlɔ dè, pe 'puu nɛ cégbuʔulo tɔ́ri gèle bé ki séli Torimakiyaʔa Fundaanra nɛ̄ wè bè sa nɔ̀ kɔlisiinwoli nɛ̄ lè. Kire nɛ̄ pe 'kò nɛ̀ ki yeri Cégbuʔulo Fundaanra. Pe 'puu nɛ ki ye míɛni Yaliiliɛrɛ Fundaanra tánʔagbuɔlɔ (wéli baa Yir 34.22; Lev 23.15-16; Fàn 16.9-11). Kire míʔɛ kire ki pɛ́nì yiʔɛ nɛ̀ kò Pantɛkɔti wè. Siɛnnɛ pe nɛ̂ cé pìye pínɛ kire cɛngɛ gè nɛ̀ Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ wè tiʔɛ gáà nī Yewe nyɛ́nì nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n bè ki kpíʔile wi kòridiʔɛ gè, níɛ yakɔnrɔ kɛn wi mɛ́.
cesɛnminɛ Wéli baa cɛliwɛ wáà tiʔɛ nī.
cɛliwɛ wáà Faʔa gè, Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle, nàguɔ nɛ̂ cé gbɛ̀nɛ cɛliwɛ wáà líɛ ŋàa pɔrigɛnmɛ piì cé puu nubo nɛ́ wi celiɛdɛngɛwɛ ní wèʔ. Kire cuɔ ŋáà míɛni wi nɛ̂ puu baa kpáa nī gè. A wi yé pìile taa nɛ́ kire cuɔ ní wè, pìile pe liɛlɛ ni nɛ̂ puu baa pe tuu wi kɔrigɔ nī gè. Wéli baa Sél 22.24; 27.46.
cɛndɛnigɛ Cɛndɛnigɛ ki yé puu cégboli ni cɛnyɛ kɔlisiinwuʔu gè Eburulo mɛ́ bèle, gàa ki 'puu Yewe wire tíimɛ cɛnŋɔdaʔa gè lɛ̀lɛ líì nī wi 'duniya faan wè nɛ̀ kúɔ wè. Yewe 'kire cɛngɛ wàli gè nɛ̀ tɛ́ngɛ ki- puu wi wuʔu (wéli baa Sél 2.1-4; Yir 16.23). Cɛnyɛ kɔlisiinwuʔu peli mɛ́ gè, kire ki 'puu samadi wè; ki 'séli juma cɛngɛ cɛnguʔɔ cɛngɛnyɛnijiin lɛ̀lɛ nī lè, nɛ́ kúɔ samadi cɛngɛ cɛnguʔɔ táanni cɛngɛnyɛnijiin lɛ̀lɛ nī lè. Lɛ̀lɛ líì nī Yewe nyakungɛngɛ kpíʔile gè nɛ́ Isirayɛli siɛnnɛ ní bèle Sinayii nyagurugo nɛ̄ gè, a wi 'ki juu pe mɛ́ nɛ́ jo cɛndɛnigɛ kire gī nyakungɛngɛ fìɛ wè. Wéli baa Yir 20.8-11; 31.13; 35.2.
cɛndɛnigɛ gbòboriyaʔajɛngɛ Zuu- fulo mɛ́ bèle, pe nɛ̂ gbòbori nɛ̀ yaʔa cɛndɛnigɛ ki yiʔɛ nɛ̄, nɛ́ ki cɛ́n peli fǎa ga kakuɔlɔ láà kúɔ cɛndɛnigɛ cɛngɛ nī gèʔ. Wéli baa Luk 23.54.
D
Dawuda Isirayɛli kùlofɔlilɔ pe mìɛni nī bèle, Dawuda wi cé kɛ́nì míʔɛ taa nɛ̀ tóri pe mìɛni nɛ̄ bèle. Wire wi cé ŋúnuyɔ sɛbɛ nìʔɛyɛ; yiī baa Ŋúnuyɔ Sɛbɛ nī wè. Kùlofɔli Dawuda wire wi cé Zerizalɛmi kàʔa kpíʔile gè Isirayɛli kùlo ni kàkpuʔɔ gè. Wi jaa ŋáà pe 'puu nɛ ye Sulomani wè, wire wi cé tɛ́ni kùlofɔligɔ nɛ̄ gè bà wire yiri baa wè. Wéli baa Ŋún 3.1; 78.70.
Dawuda Jaa Kàfɔli Zezi wi míʔɛ káà gī Dawuda Jaa wè (wéli baa Mat 15.22; 20.30; 22.42). Zezi wi tuuliʔɛ káà ki 'puu kùlofɔli Dawuda wè (wéli baa Mat 1.1). Zuufulo pe yé tɛ́ngɛ ki nɛ̄, siɛn ŋíì wi cî ga duniya suɔ wè, ki siɛn wi 'yɛli bè puu kùlofɔli Dawuda siimɛ tùlugo wuu wáà (wéli baa Sam2 7.12-16).
Dawuda siimɛ tùlugo wuu Zezi wi míʔɛ káà gī. Pe 'puu nɛ wi tuuliʔɛ yeri gè Dawuda, kire nɛ̄ we nɛ̂ jo Dawuda siimɛ tùlugo wuu (wéli baa Mat 9.27; Wurɔ 1.3; Tíɛ 5.5)
denari Ki 'puu walikpege náà pe yé kpíʔile nɛ́ walifiiwe ní wè (3,9 giraminɛ). Kire lɛ̀lɛ wuulo cɛnbogo sàri wire wi 'puu denari wè (wéli baa Mat 22.19).
Duniya wi Mìɛni Nyùgo nɛ̄ gè Kulocɛliɛ míʔɛ káà gī gàa ki tìí fànʔa káà ní wè baa nɛ̀ tóri wire wuʔu gèʔ. Wi kùlofɔlimɔ pi 'sɔ́migɔ nɛ̀ nyuɔ nɛ́ ní tiɛrɛ ti mìɛni nī (wéli baa Ŋún 47.3; 97.9). Piyē nɛ ki yeri nɛ wi gbùʔɔrɔ́ wè (wéli baa Ŋún 7.18; 9.3; 46.5; 50.14), nɛ́ míɛni a piyē nɛ wi wuʔu nyu gè nɛ ki tìí wiī làridiʔɛ (wéli baa Ŋún 91.1,9). Eburu siɛnrɛ nī dè, ti 'jo: eli eliyɔni.
E
Eburu, Eburulo Eburulo bèle, siɛnfelige káà gī; Birayima pìile peli bīɛlɛ. Piyē nɛ pe yeri míɛni Isirayɛli siɛnnɛ; peli nubilo bīɛlɛ piyē nɛ ye Zuufulo bèle. Wéli baa Sél 39.17; Yir 3.18.
Edɔmi Pe 'puu nɛ Yakuba jaa Ezawu yeri wè míɛni Edɔmi, nɛ́ wi siimɛ wuulo ní bèle (wéli baa Sél 25.30; 36.8). Pe 'puu nɛ pe kùlo ye lè Edɔmi, nɛ́ míɛni Seyiiri kùlo (wéli baa Sél 32.4).
efodi, efodi burubile Efodi wè, burugo káà ki 'puu gàa kacuɔnrilɔ kàfɔli wi nɛ̂ le nɛ̀ taʔa burudɔnigɔ nɛ̄ gè. Ki 'puu pe nɛ̂ ki puɔ fíkɛnnyuyɔ nɛ̄ yè níɛ ki puɔ sɛ̀nnɛ nī gèle; ki yé tɔni nɛ̀ nɔ̀ cekpuʔɔlɔ nɛ̄ gèle (wéli baa Yir 25.7; 28.6-14).
Eleyazari Eleyazari wè, kacuɔnriwɔ Arawɔn jaa wi 'puu. Wi yé pɛ́nì kò kacuɔnrilɔ kàfɔli wi tuu kùumɔ kàduʔumɛ gè. Wéli baa Tɔ́r 20.25-28.
Elii Nyakungɛngɛ Liʔɛ siɛnrɛ nī dè Kulocɛliɛ siɛnjuukpuɔwɔ wáà wi 'puu Elii wè (wéli baa Kùlo1 17–19; Kùlo2 2.6-11). Zezi lɛ̀lɛ nī lè Zuufulo pe 'puu nɛ sɔ̀ngí Elii wi cî ga koli bè pɛn duniya nī wè, bè pa duniya suɔfɔli wi pɛn kele gbòbori gèle. Bɛ̀ sí gī, Zezi wi cé ti juu nɛ́ jo dí Zan Batiisi wi 'pɛn nɛ̀ pɛ́nì ki baara kúɔ dè (wéli baa Mar 9.11-13).
Enɔki Enɔki wi 'puu Adama saʔa tùlugo nī gè kɔlisiinwuu wè (wéli baa Zud 1.14). Wi 'puu nɛ tari nɛ́ Kulocɛliɛ ní. Bà wi 'yiʔɛlɛ sirakeli tekataanri nɛ́ kogunɔ (365) taa wè, a Kulocɛliɛ 'wi líɛ, wiì kùuʔ (wéli baa Sél 5.22-24).
Erodi Zuufulo pe kùlofɔlilɔ míʔɛ káà ki 'puu. Kùlofɔlilɔ bílì pe 'Erodi míʔɛ taa piyē baa nɛ̀ taa kùlofɔlilɔ sicɛri Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ nī dè. Erodile pe 'puu nɛ pe fànʔa kpúɔn gè nɛ kanʔa Wurɔmi kùlo mɛ́ kpuʔɔ (peli pe cé pe jáa).
Erodi Liʔɛ yē baa. Wire wi 'puu Palɛsitini kùlo ni mìɛni kùlofɔli wè Zezi siile lɛ̀lɛ nī lè. Wire tiʔɛ nī kacɛ́nminɛ pe cé kɛ́ bèle (wéli baa Mat 2.1-8). Erodi Liʔɛ wire míɛni wi cé ki juu nɛ́ jo pe- pìile kpúu bèle Betilɛmi kàʔa nī gè, a bìli yē nàgabigele gèle Zezi sii lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Mat 2.16).
Erodi Antipasi yē baa. Erodi Liʔɛ wi jaa wi 'puu. Wire wi 'puu Galile tɛ́nimɛ kùlofɔli wè bà Zezi wi 'puu nɛ tíin cíɛwɛ wè, nɛ́ lɛ̀lɛ níì nī Zezi wi cé kɛ́nì wi baara kúɔ dè (wéli baa Luk 3.1). Erodi Antipasi wire tiʔɛ nī pe cé kíni nɛ̀ Zezi cò wè nɛ̀ kɛ́, nɛ́ nɛ́ kɛ́nì sɛ́nì wi kpúu wori kàyuʔu juu gè Wurɔmiyé fànʔafɔli tiʔɛ nī gè, Zude tɛ́nimɛ nī bè (wéli baa Mar 6.14-19; Luk 23.6-12).
Erodile pálì siin 'puu baa. Agiripa Péliwe 'puu baa; Erodi Liʔɛ wi jaapile ni 'puu. Nɛ́ Agiripa Siinwuu, Agiripa Péliwe wi jaa wè (wéli baa Kakpi 25.13–26.32).
Erodi nàkpanʔa Erodi Liʔɛ wi cé ki faan. Ki 'puu Sezare kàʔa nī. Kire saʔa kire ki 'puu Wurɔmiyé fànʔa- fɔli wi kele cuɔnridiʔɛ gè. Wéli baa Kakpi 23.35.
Eti, Etiyé Eti wi yé puu Kanaa jaa (wéli baa Sél 10.15). Wi siimɛ pi yé puu Kanaa kùlo nī lè Birayima lɛ̀lɛ nī lè, fúɔ nɛ̀ taa a Isirayɛli siɛnnɛ pe kɛ́nì nɔ̀ baa kùlo nī lè (wéli baa Sél 15.20; Yir 3.8).
Evi, Eviyé Evi wi yé puu Kanaa jaa (wéli baa Sél 10.17). Wi siimɛ pi yé puu Kanaa kùlo nī lè Birayima lɛ̀lɛ nī lè, fúɔ nɛ̀ taa a Isirayɛli siɛnnɛ pe kɛ́nì nɔ̀ baa kùlo nī lè. Wéli baa Yir 23.28; 34.11.
Ezawu Ezawu nɛ́ Yakuba ní wè, ŋɔ̀minɔ pe 'puu, pe tuu wire wī Siaga wè. Ezawu wire wi 'puu liɛwɛ wè. Cɛngɛ káà a wi kɛ́nì kɔ́n siʔi mɛ́ nɛ̀ pɛn, nɛ̀ pɛ́nì Yakuba nyaa a wi 'jàʔala suʔɔ. Fungo ki cé sí tɔ̀ni nɛ̀ wi taa cɛ̀ngɛ. A wi 'Yakuba náari wè nɛ́ wi yɛ wi- jàʔala kálì kɛn wire mɛ́. A Yakuba wi sí wi yɛ wi- kàli wire mɛ́, wi- sí wi liɛrɛ pári dè wire mɛ́. A Ezawu wi sí sín nɛ̀ ki kpíʔile. Wéli baa Sél 26.29–27.40.
Ezayi Kulocɛliɛ siɛnjuuliɛwɛ wáà wi 'puu; wire wi cé Zezi wi siile wori juu dè nɛ̀ yaʔa faʔa faʔa gè (wéli baa Mat 12.17-18), nɛ́ ń'nɛ̀ ki juu nɛ́ jo siɛnnɛ pe- wi koliyo gbòbori yè, kire kɔri wi 'jo siɛnnɛ pe- pe funyɔ cìile yè, pe- yiʔɛ pe funyɔ nī yè, pe- gbòbori pe yaʔa, pe- pìye kɛn Kàfɔli mɛ́ wè (wéli baa Mar 1.3).
Ezipiti Ezipiti kùlo ni 'puu baa Kanaa kùlo táanni lè. Pe 'puu nɛ wi yeri Misirayimi kùlo míɛni. Lire mɛ́ Isirayɛli pìile pe cé kɛ́ bà fungo cé tun pe kùlo nɛ̄ lè. Yusufu sí wi cé puu baa kùlo ni siɛnkpuɔwɔ wè kire lɛ̀lɛ nī lè, nɛ yaliige kanʔa gè. Isirayɛli pìile pe cé yiʔɛlɛ sirasiin kúɔ baa Ezipiti kùlo nī lè nɛ ní baa sùkulomɔ nɛ̄ ki kùlo nī lè (wéli baa Sél 39–50; Yir 1).
Ɛ
Ɛfirayimi, Ɛfirayimiyé Ɛfirayimi wè, Yusufu jaafɔciɛwɛ wi yé puu. Wi yàa wi 'puu Ezipiti kùlo wuu, pe 'puu nɛ wi ye Asɛnati. Wi yé puu Potifera póri, Potifera ŋáà wi 'puu kacuɔnriwɔ, Ɔni kàʔa nī gè. Yusufu saʔa tùlugo ki yé kɛ́nì kò saaya tùluyo tílaya siin, Ɛfirayimiyé nɛ́ Manaseyé bèle, Isirayɛli siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Ɛfirayimi wè, wire mɛ́ Yakuba yé diba taʔa wè nɛ́ jo wi báa kò siɛnniʔɛmɛ nɛ̀ tóri wī (wéli baa Sél 41.50-52; 48.5). Yesuwe, ŋáà wi 'puu nɛ Isirayɛli siɛnnɛ yiʔɛ kíni gè Misa kùulo kàduʔumɛ gè, wi yé puu wi jaapile (wéli baa Tɔ́r 13.8,16).
ɛrɛzɛn Yasɛnrɛ táà dī ɛrɛzɛn wè. Wi tiige kiī fétire. Piyē nɛ wi yasɛnrɛ tíʔi dè nɛ diviɛn kɔ̀ngí. Zuufulo pe sunmɔ bī ɛrɛzɛn wè (wéli baa Sél 40.10-11).
F
Fànʔa Siɛnrɛ Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè Kulocɛliɛ wi cé wi fungo kele kɛn gèle Misa mɛ́ wè nɛ́ jo Isirayɛli wuulo peri pe sìi tári wè peri yɛligi nɛ́ ki kele ní gèle (wéli baa Yir 24.12; Fàn 4.44). Bɛ̀ Misa wi sí ke tìɛ pe nɛ̄ gèle, a ki 'kò pe nɛ̂ jo Misa Fànʔa Siɛnrɛ (wéli baa Kakpi 6.13; 13.38; 15.1,5), á kire 'laa pe nɛ̂ jo Fànʔa Siɛnrɛ (wéli baa Zan 7.19).
Fànʔa Siɛnrɛ dáà dè, kire gī nugo gè nɛ̀ pínɛ nɛ́ Misa sɛbɛ- liɛlɛ kogunɔ ní bèle: Duniya Sélimɛ, Yirile nɛ́ Suɔlɔ, Leviiyé Kacuɔnrirɔ, Tɔ́rilɔ nɛ́ Fànʔa Kajuʔulo sɛbɛlɛ bèle. Wéli baa Luk 2.22,24; 16.17; 24.44.
Fànʔa Siɛnrɛ kacɛ́nminɛ Bàli pe 'puu nɛ Misa Fànʔa Siɛnrɛ sɛbɛ dè nɛ́ ti tɛnmɛ Zuufulo mɛ́ bèle, pe 'puu nɛ Kulocɛliɛ kajuʔulo cɛ́n gèle kányiʔɛ nɛ̄. Kire nɛ̄ míɛyɛ siin 'puu nɛ pe yeri: Fanʔa Siɛnrɛ sɛbɛcɛ́nminɛ nɛ́ Fànʔa Siɛnrɛ kacɛ́nminɛ. Wéli baa Mat 22.35; Luk 7.30.
Fànʔa Siɛnrɛ sɛbɛcɛ́nminɛ Míʔɛ gáà ki 'puu nɛ yeri Zuufulo Kulocɛliɛ caagoligo siɛnkpolilo pálì nɛ̄. Peli pe 'puu nɛ Kulocɛliɛ siɛnrɛ sɛbɛ dè dàa ti 'puu Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī wè, níɛ nɛ siɛnnɛ tɛnmɛ bèle Kulocɛliɛ kajuudiʔɛlɛ nɛ̄ gèle (wéli baa Mat 2.4).
Farawɔn Farawɔn míʔɛ ki yé puu kɔrigɔ kùlofɔlilɔ mɛ́ bèle, Ezipiti kùlo nī lè. A kùlofɔli ŋíì cé gbɛ̀nɛ tɛ́ni fànʔa nɛ̄ gè, pe nɛ̂ yiʔɛ nɛ wi ye Farawɔn (wéli baa Sél 12.15; 37.36).
Fariziɛnnɛ Zuufulo pe siɛnkpolilo pálì bīɛlɛ Fariziɛnnɛ bèle. Misa Fànʔa Siɛnrɛ ti tɛnmɛgɛ ki cé pe dɛ́ni kpuʔɔ. Pe sí cé kaliʔɛlɛ kasinʔɛsinʔɛnɛ kálì sáa fàri baa Kulocɛliɛ kajuudiʔɛlɛ nɛ̄ gèle, níɛ siɛnnɛ cɔ̀rí bèle peri tári ki siɛnrɛ nɛ̄ dè (wéli baa Mat 9.14). Fariziɛnnɛ pe 'puu nɛ tɔ́ri nɛ́ kúbilo nyɛ́yirile wori ní dè; pe cé tɛ́ngɛ ki nɛ̄ nɛ̀ pínɛ dí nyìʔɛnɛ tundunminɔ yē baa.
fétire, fétiride Weli baa ɛrɛzɛn tiʔɛ nī gè.
fìɛ, fìɛlɛ Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè, fìɛlɛ pe 'puu nɛ ki tìí Kulocɛliɛ wi nyɛ́nì wi nyuɔ kún nɛ̀ kɛn, nɛ̀ pínɛ fìɛlɛ pe 'puu nɛ ki tìí Kulocɛliɛ wi 'sɔ̀ngi nɛ̀ taa nɛ́ wi nyakungɛngɛ ki siɛnrɛ ní dè (wéli baa Sél 9.12-15). A Kulocɛliɛ wi cé gbɛ̀ nɛ̀ nyakungɛngɛ kpíʔile nɛ́ siɛn wáà ní wè, wi nɛ̂ cé fìɛ wáà tìɛ ŋìi wi bé tí siɛn wi fǎga fìʔɛ nɛ́ nyakungɛngɛ ki siɛnrɛ ní dè wèʔ (wéli baa Sél 17.9-14). Nɛ́ míɛni fìɛlɛ pe 'puu nɛ Yewe Kulocɛliɛ wi kɛnmɛ tìí bè (wéli baa Yir 10.1-2).
Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ nī dè, a Zezi míɛni wi 'fìɛlɛ kpíʔile; pe 'puu nɛ wi kɛnmɛ tìí bè míɛni. Pe 'puu nɛ ki tìí wiī Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ wè (wéli baa Zan 2.11; 6.2-15).
Kire kàduʔumɛ, a Zezi tundunminɔ pe 'kakpoliyo kpíʔile yi ní fìɛlɛ, nɛ ki tìí Zezi wi 'puu nɛ́ pe ní nɛ wi baara kúu dè (wéli baa Kakpi 4.14-17; 14.3; Kor1 9.2). Siɛnnɛ pálì bé gbɛ̀ fìɛlɛ kpíʔile míɛni, bàli piyē nɛ baara Setɛni mɛ́ wè; kire fìɛlɛ nɛ pe jànvaa kɛnmɛ tìí bè (wéli baa Tes2 2.9; Tìɛ 19.20).
Fìɛlɛ pe bé gbɛ̀ ki tìɛ míɛni kele gálì ke bága de kpínʔini de tóri gèle (wéli baa Luk 21.11; Tìɛ 12.1-3).
Filisiti Filisiti siɛnnɛ bèle, pe yé puu tɛ́ninɛ Kanaa kùlo nī lè, Birayima nɛ́ Siaga lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Sél 21.22-34; 26.1-32). Pe tɛ́nidiʔɛ ki 'puu kuʔɔjii luʔɔ táanni gè. Bà Isirayɛli siɛnnɛ pe yé yiri Ezipiti kùlo nī lè, a pe 'màʔa nɛ̀ tóri pe kùlo kúrugu lè (wéli baa Yir 13.17-18). Bà Isirayɛli siɛnnɛ pe sɛ́nì tɛ́ni Kanaa kùlo nī lè, kapinʔɛnɛ 'puu nɛ yɛ̀gí pe sunʔɔmɔ nī túɔntuɔn.
finʔɛgɛ Wéli baa Nyakungɛngɛ Finʔɛgɛ tiʔɛ nī gè.
Fundaanra tánʔagbuɔlɔ Eburu siɛnrɛ nī dè, nyasiɛnkɛnigɛ ki 'jo: hagi. Arabuu siɛnrɛ ti nɛ̂ ki juu nɛ́ jo: haji. Ki kɔri wire wī: fundaanra tánʔagbuɔlɔ (wéli baa Yir 23.15).
Tɔliyɔ taanri yiɛlɛ nī lè, nàguɔlɔ pe mìɛni pe yé yɛli bè tánʔagbuɔlɔ tánʔa lè bè kɛ́ Yewe yiʔɛ mɛ́ gè tiʔɛ gáà nī wi 'nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n gè, gàa ki kɛ́nì puu Zerizalɛmi kàʔa gè. Pe 'kɛ́ nɛ́ pe nariyɛ ní yè a ki yé pe je gbɛ̀ ki kpíʔile gè. Wéli baa Yir 23.14,17; 34.23; Fàn 16.1-6, 16-17; Luk 2.41-45; Zan 2.13; 5.1; 7.2-10; 12.20.
A siɛnnɛ pe 'puu nɛ tári nɛ waa, pe 'puu nɛ fundaanra tánʔana ŋúnuyɔ ŋu. Wéli baa Ŋún 120–134.
Fundaanra tánʔagbuɔlɔ pélile lire ni 'puu bè Torima-kiyaʔa nɛ́ Sìnvarifun Búru Fundaanra kpíʔile dè, yiɛlɛ ni yebelige nī gè.
Siinwoli lè, lire ni 'puu Cégbuʔulo Fundaanra dè, dàa pe ye girɛki siɛnrɛ nī dè Pantɛkɔti fundaanra dè (wéli baa Kakpi 3). Pe 'puu nɛ ki ye míɛni Yaliipelide Líɛ Lɛ̀lɛ Fundaanra. Wéli baa Yir 23.16; 34.22; Lev 23.15-21; Tɔ́r 28.26-31; Fàn 16.9-10.
Taanriwoli lè, lire ni 'puu Kpátaapigele Fundaanra dè. Pe 'puu nɛ tire kpínʔini a pe 'yaliire ti mìɛni líɛ nɛ̀ kúɔ dè. Pe 'puu nɛ ni yeri míɛni Yaliire Líɛ Lɛ̀lɛ Fundaanra. Wéli baa Yir 23.16; 34.22; Lev 23.33-36; Tɔ́r 28.12-29; Fàn 16.13-18; Ezek 45.25.
Fuɔrɔ Yaʔa Ki 'nyaa Kulocɛliɛ yé ki juu pe mɛ́ nɛ́ jo a yiʔɛlɛ kɔlisiin gbɛ́ni tóri gèle, Isirayɛliyé pe nɛ̂ cé fuɔrɔ yaʔa dè pìye nɛ̄; pe ki ye Fuɔrɔ Yaʔa lɛ̀lɛ. Ki yé puu lɛ̀nunɔ nī nɛ́ baara sìnguɔ yiʔɛlɛ ní gèle. Wéli baa Fàn 15.1-11.
G
Galile Galile tɛ́nimɛ pire mɛ́ Zezi wi 'liɛ Nazarɛti kàʔa nī gè, nɛ̀ pínɛ baa wi cé wi baara séli dè nɛ Kulocɛliɛ siɛnrɛ jáari dè. Kire lɛ̀lɛ nī lè wi kòridiʔɛ ki 'puu Kapɛrinawu kàʔa mɛ́ baa kuʔɔjii táanni wè, gàa pe 'puu nɛ ye Galile kuʔɔjii wè. Wéli baa Mar 2.1.
Zezi lɛ̀lɛ nī lè Galile tɛ́nimɛ pi sìtɔnimɔ pi 'puu culolo togotaanri nɛ́ kpɔrigɔ, pi píɛlimɛ bè, culolo togosiin. Zuufulo 'puu baa nìʔɛbɛlɛ, nɛ̀ fàri kùlogolo kálì siɛnnɛ nɛ̄ nìʔɛbɛlɛ.
girenadi Tiige yasɛngɛ káà ki 'puu, ki wè náʔa Nyaʔafolilo tɛ́nimɛ mɛ́ʔ. Ki 'puu bɛ̀ goyavi tíɛlɛ. Wéli baa Tɔ́r 13.23; 20.5.
Gomɔri kàʔa Kàʔa káà ki yé puu gàa Yewe cé pínɛ nɛ̀ sórigo nɛ́ Sodɔmi kàʔa ní gè. Ki 'puu Birayima sìi lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Sél 18.16–19.29). Kire tiʔɛ ki 'kò fìɛ nɛ kapiile ni piigɛnmɛ tìí bè nɛ Kulocɛliɛ kàyuʔujuu lɛ̀lɛ tìí lè.
Gozɛni tɛ́nimɛ Gozɛni tɛ́nimɛ tiʔɛ gè, baa Isirayɛli siɛnnɛ pe yé puu tɛ́ninɛ lɛ̀lɛ líì nī pe 'puu Ezipiti kùlo nī lè. Pe 'puu nɛ ki tiʔɛ yeri gè míɛni Aramisɛsi kùlo. Wéli baa Sél 47.6,11,27; Yir 1.7; 8.18.
Gb
gbòdolilo kàfɔli Setɛni míʔɛ káà gī. Wi 'puu nɛ pɛngɛlɛ cáanri Zezi yiʔɛ mɛ́ gè (weli baa Luk 4.1-13).
gbùʔɔrɔ, gbùʔɔrigɔ Wéli baa kpuʔɔrɔ tiʔɛ nī.
gbùʔɔrɔdiʔɛ yafanʔa Nyakun-gɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ lɛ̀lɛ nī lè, a siɛnnɛ pe yé je Yewe gbùʔɔrɔ wè, pe nɛ̂ cé yakaa faan bɛ̀ dìbige tíɛlɛ, níɛ yajuʔu kɔni gè nɛ̀ taʔa ki naamɛ gè, nɛ̀ Yewe gbùʔɔrɔ wè. Ki nɛ̂ gbɛ̀ nɛ puu kpuʔɔ, kàa nɛ̂ puu cíʔɛ míɛni. Pàli nɛ̂ ki faan nɛ́ puuro ní, pàli nɛ̂ ki faan nɛ́ kàdɛniyɛ ní. Bà Kulocɛliɛ yé ki tìɛ Misa nɛ̄ wè kɛnmɛ bíì nɛ̄ wi 'yɛli bè gbùʔɔrɔdiʔɛ yafanʔa faan gè bè tɛ́ngɛ Kòridiʔɛ nī gè, wi 'jo wi- ki faan nɛ́ akasiya tiire ní dè. Wéli baa Yir 27.1-2.
Gbùʔɔrɔdiʔɛ yafanʔa ki 'puu baa Gbùʔɔrɔsaʔa nī gè míɛni, Zerizalɛmi kàʔa nī gè.
Gbùʔɔrɔsaʔa Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa ki 'puu nigbe, Zerizalɛmi kàʔa yákuɔ nī. Gbùʔɔrɔsaʔa kire mɛ́ kacuɔnrilɔ pe 'puu nɛ Zuufulo pe kakuɔrɔ felide ti mìɛni kúu dè, nɛ́ Kulocɛliɛ gbùʔɔrigɔ kamaanigɛlɛ ní gèle. Zuufulo pe mìɛni 'puu nɛ kpuʔɔrɔ tari Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa nɛ̄ gè. Wéli baa Ŋún 27.4; Mat 12.6; Mar 11.15; Luk 1.21; Zan 2.19-20.
Dàlikpuʔɔ káà 'puu baa nɛ̀ kire saawalidɛngɛgɛ sùlu gè. Gbùʔɔrɔsaʔa ki laamɛ nī bè, tiɛcɛ̀ngɛ wàlidɛngɛgɛ 'puu baa; kire nī kacuɔnrilɔ pe 'puu nɛ jiin cɛngɛ ó cɛngɛ (wéli baa Yir 28.43). Tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ kire ki 'puu tiɛpelige gè saawalidɛngɛgɛ ki laamɛ nī bè; kire nī kacuɔnrilɔ kàfɔli wi 'puu nɛ jiin tɔligɔ nigbe yiɛlɛ nī lè (wéli baa Lev 16.33-34). Gbùʔɔrɔsaʔa dàliyɛ sáamɛ 'puu baa, gboli ó gboli nɛ́ ki wuʔu: kacuɔnrilɔ bèle, Isirayeliyé nàguɔlɔ bèle, Isirayeliyé cɛlilɛ bèle, nɛ́ kùlogolo kálì wuulo.
I
Isirayɛli Isirayɛli wè, Yakuba míʔɛ siinwuʔu kire gī; Kulocɛliɛ tíimɛ wi yé ki le wi nɛ̄. A ki pɛ́nì kò wi siimɛ pi mìɛni míʔɛ, nɛ̀ líɛ nɛ̀ pɛ́nì kò kùlo ni míʔɛ. Isirayɛli míʔɛ ki kɔri wire wī: wiī nɛ cáanri nɛ́ Kulocɛliɛ ní, kire ga laa: Kulocɛliɛ nɛ cáanri nɛ́ wi ní. Wéli baa Sél 32.29.
Isirayɛliyé Wéli baa Isirayɛli tiʔɛ nī gè.
isɔpi Isɔpi wɛrɛ dè, pe 'puu nɛ ti wɛrɛ líi dè nɛ ti puu tìi nɛ̄, nɛ ti nii luʔɔ nī, nɛ siɛnnɛ nyɛri nyɛri bèle a kakuɔrɔ yē baa dè. Torimakiyaʔa pìlige nī gè, tire wɛrɛ tire pe cé líɛ nɛ ti nii sìnbaara sìsiɛn nī gè nɛ ti kúrugu saaya wìʔile nɛ̄ gè (wéli baa Yir 12.22; Lev 14.4-7).
J
Jebusi, Jebusiyé Jebusi wè, Kanaa jaa taanriwuu wi 'puu (wéli baa Sél 10.16). Wi siimɛ pi yé puu tɛ́nibɛ Kanaa kùlo nī lè, Zerizalɛmi kàʔa táanni gè (wéli baa Yir 3.8).
K
kaara dáà kàsun ki sórigi Wéli baa kakuɔrɔ kaasuʔuro tiʔɛ nī gè.
kacɛ̀ngɛ síɛrilɛ yakɔnrɔ Tire yé puu, a Kulocɛliɛ kacɛ̀ngɛ kpíʔile siɛn mɛ́ wè, siɛn wiī nɛ ti kɔ̀n bè Kulocɛliɛ síɛri wè. Yanyige yakɔnrɔ felige káà ki 'puu. Wéli baa Lev 22.29-30; Ŋún 56.13; 107.22.
kacuɔnrilɔ kàfɔli Kacuɔnriwɔ wáà cé sí puu baa ŋàa wi 'puu pe mìɛni kàfɔli wè. Arawɔn wi 'puu kacuɔnrilɔ kàfɔli péliwe, a wi tùlugo siɛnnɛ pe kɛ́nì kò kacuɔnrilɔ kàfɔlilɔ pe lɛ̀lɛ nī lè. Peli yákuɔ 'puu nɛ jíin tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ nī gè yiɛlɛ ó yiɛlɛ, nɛ baara táà kúu dàa Kulocɛliɛ 'kɛn pe mɛ́ dè. Wéli baa Lev 16; Eb 9.7.
kacuɔnriwɔ Kacuɔnriwɔ wire 'nyaa siɛn ŋíì wi 'puu nɛ Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ kele cuɔnri gèle siɛnnɛ mɛ́ bèle Isirayɛli pìile sunʔɔmɔ nī bè, nɛ̀ ki séli Kòridiʔɛ nī gè nɛ̀ sɛ́nì nɔ̀ Gbùʔɔrɔsaʔa míɛni nī gè. Wi 'puu nɛ kakuɔrɔ baara kúu dè, nɛ́ puu kàsuluwo Kulocɛliɛ nɛ́ siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Lɛ̀lɛ líì nī Kulocɛliɛ wi 'Fànʔa Siɛnrɛ kɛn dè Isirayɛliyé mɛ́ bèle, a wi 'Leviiyé tùlugo nyíɛnɛ gè nɛ̀ kɔ̀n ki siɛnnɛ pe- puu kacuɔnrilɔ wi mɛ́. Wéli baa Yir 29.1; Tɔ́r 3.9; 8.6-20.
Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ lɛ̀lɛ nī lè, kacuɔnrilɔ pe 'puu nɛ pe baara kúu dè nɛ tíin (wéli baa Mat 12.5; 21.23; Mar 1.44), nɛ̀ sí ki yaʔa Zezi wire wī kányiʔɛ kacuɔnrilɔ kàfɔli wè, tɛ́ngɛfɔlilɔ pe mìɛni mɛ́ bèle (wéli baa Eb 4.14; 6.20). Kulocɛliɛ siɛnrɛ tiī nɛ tɛ́ngɛfɔlilɔ tɔ́ri bèle nɛ pínɛ kacuɔnrilɔ pálì pàngɛ gè (wéli baa Piɛ1 2.9).
Kacuɔnrilɔ feliye yáà yé puu baa peli sì 'puu nɛ Yewe gbùʔɔrɔ́ wèʔ; kire kacuɔnrilɔ peli sí puu nɛ baara yasunro mɛ́ (wéli baa Sél 41.45; Kakpi 14.13).
kàdɛnicɔriyɔ Kàdɛnicɔriyɔ yáà yi 'puu a pe 'yi cɔ́ri nɛ̀ yérige nɛ yi sungu; yi 'puu nɛ kulocɛliɛ wáà tìí ŋàa wi 'puu nàguɔ wè. Yewe yé ki juu nɛ́ jo pe fǎri yi sungu. Wéli baa Yir 23.24; 34.13; Lev 26.1; Fàn 7.5; 12.3; 16.22.
kàdɛnitɛnyɛ Wéli baa nyakungɛngɛ siɛnrɛ kàdɛnitɛnyɛ siin tiʔɛ nī gè.
Kàfɔli Kulocɛliɛ gbùʔɔrigɔ míʔɛ káà gī, nɛ́ Zezi ní wè nɛ̀ pínɛ. Nyakungɛngɛ Fɔngɔ lɛ̀lɛ nī lè, Zuufulo piyè puu nɛ caa bèri Kulocɛliɛ yeri wè wi míʔɛ nɛ̄ gè Yewe wèʔ, wi kpuʔɔrɔ tire kɛnmɛ nɛ̄ bè. Kire nɛ̄ pe nɛ̂ jo Kàfɔli. Nyakungɛngɛ Liʔɛ siɛnrɛ nī dè, bà Kulocɛliɛ wi 'wi tundunwɔ tun siɛn wáà mɛ́ bè juu nɛ́ wi ní, a siɛn wi 'cɛ́n kire tundunwo wī Kulocɛliɛ siɛnjuuwo, wi wi ye «kàfɔli» míɛni. Wéli baa Sél 15.2; 18.27; 19.18; Luk 1.9, 15-16, 32, 43, 76; Kakpi 1.24.
Kàfɔli lìile Lɛ̀lɛ níì nī ki cé kò cɛ̀ dí pe sí Kàfɔli Zezi kpúu wè tiiparigɛ nɛ̄ gè duniya siɛnnɛ pe kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄ bè, a Kàfɔli wi 'lìile láà lìi nɛ́ wi pìtɛnmɛnɛ ní bèle (wéli baa Kor1 11.23-26), nɛ́ sí ki juu pe mɛ́ nɛ́ pe yɛ a wire sì kɛ́ni yē bile wèʔ, tɛ́ngɛfɔlilɔ peri pínɛ de ki lìile náà líi lè peri sɔ̀ngí de tari nɛ́ wire ní. Ki yaliire dáà dè ti 'puu búru nɛ́ diviɛn. Búru wire yē Kàfɔli Zezi wi céri dè, bɛ̀ pe 'wi kpúɔn nɛ́ wi wuʔɔ siɛnnɛ kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄ bè; diviɛn wè, wire yē Zezi wi sìsiɛn gè, gàa ki 'wo siɛnnɛ kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄ bè.
Kàfɔli pɛnjɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
Kàfɔli wi cɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
kajuudiʔɛlɛ kiɛ Kire 'nyaa fànʔa kajuʔulo kàkpuɔn ŋáà Kulocɛliɛ yé tɛ́ngɛ Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle á pe ní waama kùlo nī lè, nɛ́ ki siɛnrɛ kɛn dè wi siɛnjuuwo Misa mɛ́ wè, Sinayii nyagurugo nɛ̄ gè. Keli yé puu gàli Yewe cé sɛbɛ kàdɛnitɛnyɛ siin nɛ̄ yè. Wéli baa Yir 20.3-17; 34.28; Fàn 4.13; 5.7-21; Mat 22.37-40.
A ki sí yē kajuudiʔɛlɛ gílì gīɛlɛ baa Misa sɛbɛlɛ kogunɔ nī bèle Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè, we nɛ̂ jo Fànʔa Siɛnrɛ.
kakuɔrɔ kaasuʔuro Kakuɔrɔ kaasuʔuro dáà dè, ti yé puu a pe 'yajuʔu kɔni gè, pe nɛ̂ ki taʔa gbùʔɔrɔdiʔɛ yafanʔa nɛ̄ gè níɛ̀ ki sórigo ki mìɛni gè nɛ̀ kɛn Kulocɛliɛ mɛ́, bè kapiʔile láʔa gèle (wéli baa Lev 1.4; 16.24), kire ga laa bè Kulocɛliɛ síɛri bè wi gbùʔɔrɔ (wéli baa Sél 8.20). Kakuɔrɔ dáà ti mìɛni wuʔu ki yé juu gè, gàa kire wuʔu ki yé kpúʔɔ nɛ̀ tóri ti mìɛni nɛ̄.
Kàkpaanya Wíi yiɛlɛ Yiʔɛlɛ togosiin nɛ́ kpɔrigɔ ó togosiin nɛ́ kpɔrigɔ nɛ̄ wè, yiɛlɛ láà 'puu wàlidɛngɛnɛ Yewe mɛ́ wè, ŋɔ́daala woli siɛnnɛ mɛ́ bèle nɛ́ dàala ní lè (wéli baa Lev 25.8-9). Kire yiɛlɛ ni 'puu nɛ séligi lè nɛ́ kàkpaanya wíile ní lè, Kapiʔile Kàsulugosuɔ cɛngɛ gè. Pe nɛ̂ cé fuɔrɔ yaʔa dè: siɛn ó siɛn nɛ̂ cé koli nɛ̀ kɛ́ wi kɔrigɔ dàala mɛ́ lè, a ki yē wi yé ni pári lè; siɛn ó siɛn nɛ̂ cé koli nɛ̀ kɛ́ wi narigɛ mɛ́ gè (wéli baa Lev 25.10). Ki siɛnrɛ tiī baa Lev 25–27.
Kàkpaanya Wíijɛngɛ Kàkpaanya wíile ni 'puu nɛ cɛngɛ tìí gè ŋùʔɔ sélimɛ lɛ̀lɛ nī lè, bè siɛnnɛ gbuʔulo bèle pìye nɛ̄, bè Yewe gbùʔɔrɔ wè. Kire cɛngɛ ki 'puu cɛnŋɔdaʔa kpuʔɔ. Wéli baa Tɔ́r 29.1-6; Lev 23.23-25.
kàkpuɔn Míʔɛ káà gī kiī nɛ yɛgɛ kácunʔɔ kɛnmɛ tìí, majo dàala lè, nyagurugo gè, kàʔa gè, saʔa gè. Kàkpuɔn wè, wire nɛ̄ saʔa kiī nɛ tɛ̀ní; pe níɛ ki faanri nɛ yɛ̀gí. Wéli baa Fàn 32.22; Ŋún 102.26; Mat 7.25.
kàli Kàlilɛ ni 'puu yakpuʔɔ Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle. Kàligɛnmɛ pi 'puu tiɛyɛ siin pe mɛ́. Kàligɛnnɛ láà yé puu bè kányiʔɛ juu, nìi ní lè nyakungɛngɛ woli; lire 'puu pe nɛ̂ fìɛ tɛ́ngɛ tiʔɛ káà nī, bè ki tìɛ piyē nɛ tɔ́ri nɛ́ kire kàlilɛ ní lè. A siɛn ŋíì yé cíi wiì kɛ́nì ki kaala kpíʔile lèʔ, fùrɔgɔ nɛ̂ tuu ki siɛn nɛ̄ wè. Wéli baa Sél 14.22; Tɔ́r 30.3; Fàn 1.8; Luk 1.73.
Nyaʔafolido nī dè, kàlilɛ kálì feliye yē baa we bé gbɛ̀ jo nyakungɛngɛ. Kire nɛ̄, wéli baa míɛni nyakungɛngɛ tiʔɛ nī.
Kanaa Kulocɛliɛ wi cé nyuɔ kún nɛ̀ kɛn Birayima mɛ́ wè Kanaa kùlo wori nɛ̄ dè, nɛ́ jo wire bága Kanaa kùlo náà kɛn lè wi mɛ́, wire nɛ́ wi siimɛ tùlugo wuulo ní bèle, dí ni bé kò pe woli (wéli baa Sél 15.18-21; Yir 3.8; 6.4). Nɛ̀ yɛli nɛ́ Sél 10.15-20, Kanaa kùlo ni 'puu Nɔwe kàduʔumɛ pùɔ wáà tɛ́nidiʔɛ. Ki pùɔ ŋáà wè, pe 'puu nɛ wi míʔɛ ye gè Kanaa.
Siɛnfeliniʔɛyɛ nyáà yi 'puu nɛ́ pe ní kùlo nī lè. Kulocɛliɛ cé Isirayɛli tuuliɛyɛ kɔ́ri yè nɛ̀ sɛ́nì nyɔ́gɔ ki kùlo nī lè, bà pe cé kɛ́nì yiri Ezipiti kùlo nī lè.
kapiʔile kàsulugo kakuɔrɔ A siɛn wáà 'puu nɛ caa wi kapiile kàsulugo ki- suɔ gè, wi nɛ̂ cé ki kakuɔrɔ dáà kpíʔile dè, bè koligo gbòbori gè wire nɛ́ Kulocɛliɛ sunʔɔmɔ nī bè. Yajuʔu sìsiɛn gè, kacuɔnriwɔ wi nɛ̂ cé ki sìsiɛn nyɛri nyɛri gè saawalidɛngɛgɛ tiɛyɛ yáà nɛ̄. Kaara tire nɛ̂ puu cɛ̀njɛnrɛ wàlidɛngɛrɛ. Siɛn ŋáà wi 'pɛn nɛ́ kakuɔrɔ ní dè, wire sǐ gbɛ̀ cò ti nɛ̄ʔ; kacuɔnriwɔ wire yákuɔ wi nɛ̂ gbɛ̀ni ti káa. Tɔligɔ nigbe yiɛlɛ nī lè, kacuɔnriwɔ wi nɛ̂ cé kire kakuɔrɔ kpíʔile dè Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle. Wéli baa Yir 30.10; Lev 4.1-35; 6.17-23; 16.5-15.
Kapiʔile Kàsulugosuɔ cɛngɛ Kire cɛngɛ ki yé puu cɛnwalidɛngɛgɛ Yewe mɛ́ wè; pe nɛ̂ cé kúɔ ti nɛ̄, cɛnyɛ kogunɔ nɛ 'puu nɛ tíin sɛ́ni Kpátaapigele Fundaanra ti 'nɔ̀ dè. Kire cɛngɛ yákuɔ yiɛlɛ nī lè, kacuɔnrilɔ kàfɔli wi nɛ̂ cé gbɛ̀ni jiin tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ nī gè bè kapiʔile kàsulugo kakuɔrɔ kpíʔile dè Isirayɛli siɛnnɛ pe mìɛni mɛ́. Wéli baa Lev 16.3-10; 23.26-32; Tɔ́r 29.7-11.
kase nàgɔriyɔ Nùdaanna tiire ti nàgɔriyɔ pe 'puu nɛ laʔala nɛ tíʔi nɛ natukɔli kpínʔini wè nɛ́ ti ní; pe 'puu nɛ wi tíʔi nɛ burudo nyɛri dè. Nɛ́ míɛni pe 'puu nɛ siɛnnyiɛnɛgɔn sùnmɔ kpínʔini bè nɛ́ ti ní (wéli baa Yir 30.24; Ŋún 45.9).
kàsulugo suɔdiʔɛ Kàsulugo suɔdiʔɛ ki 'puu nyakungɛngɛ finʔɛgɛ yatɔngɔ gè. Kire tiʔɛ nɛ̄ pe bága de yajuuro sìsiɛn líi gè bèri ki nyɛri bè ki kpíʔile Kulocɛliɛ- nyinimɛ taa siɛnnɛ nɛ̄ bèle, bé kapiʔile kàsulugo suɔ gè. Wéli baa Yir 25.17-23.
kàsun, kàsunkpuʔɔ Wéli baa kusiʔi tiʔɛ nī gè.
Kataanna Siɛnrɛ Kulocɛliɛ wi 'Zezi Kirisi tun wè náʔa duniya nī wè, a Zezi wi pɛ́nì kùu siɛnnɛ pe mìɛni kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄. Wi 'koli nɛ̀ nyɛ́, nɛ́ yɛ̀ nɛ̀ kɛ́ nyìʔɛnɛ nī. A kire 'kpíʔile a wi 'Kulocɛliɛ sùlu wè we mìɛni mɛ́. Kire gī Zezi Kataanna Siɛnrɛ dè (wéli baa Mat 11.1; Wurɔ 16.25). A ki siɛnrɛ 'ti juu á siɛn ŋíì 'fɔ̀li ti nɛ̄ dè, siɛn wi nɛ̂ kò Kulocɛliɛ saʔa wuu wáà; wi nɛ̂ bànguɔ sìi taa wè. A siɛn ŋíì sí cíi wiì fɔ̀li Zezi Kataanna Siɛnrɛ nɛ̄ dè, ki siɛn wiǐ sa nyìʔɛnɛkaʔa taa gèʔ.
Kayɛn Wi 'puu Adama nɛ́ Awa pe pìpeliwe wè. Yejaʔa 'puu wi nī wi cɔni Abɛli wuʔu nɛ̄ lɛ̀lɛ líì nī Kulocɛliɛ 'fɔ̀li Abɛli kakuɔrɔ yakɔnrɔ nɛ̄ dè, nɛ́ wi kakuɔrɔ yakɔnrɔ yaʔa dè, á wi 'Abɛli kpúu wè (wéli baa Sél 4).
kàyuʔujuujɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
kàyuʔujuulo gboli Zuufulo fànʔafɔgbolilo pe gboli láà ni 'puu. Pe 'puu nɛ pìye gbúʔuro nɛ kùlo kele kálì nyu nɛ̀ yɛli nɛ́ Zuufulo pe kùlo fànʔa kɛnmɛ ní bè, níɛ̀ nɛ siɛnnɛ kàyuuyo nyu yè baa (wéli baa Mat 5.22; Mar 15.1; Luk 22.66; Kakpi 4.15). Siɛnnɛ togotaanri nɛ́ kpɔrigɔ nɛ́ nigbe (71) 'puu nɛ tɛ̀ní baa ki kàyuʔujuulo gboli náà nī lè. Kire siɛnnɛ peli cé nyaa kacuɔnrilɔ kàfɔlilɔ bèle, nɛ́ Fànʔa Siɛnrɛ sɛbɛcɛ́nminɛ ní bèle, nɛ́ kàʔa ki liɛlɛ ní bèle. Kacuɔnrilɔ kàfɔli wire wi sî puu gboli ni yiɛginiwɛ wè. Gboli náà lè, piyē nɛ ni ye pe siɛnrɛ nī dè Sunɛdirɛn.
kɛnɛkɛnɛ Kɛnɛkɛnɛ wuʔu ki yé puu kaciɛnnɛ kaala láà nàa Kulocɛliɛ wi yé kɛn Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle peri ki kpínʔini gè. A pe yé pùɔ sii wi ní nàgabile lè, a wi gbɛ̀nɛ cɛnyɛ kataanri taa yè, pe nɛ̂ cé wi kɛnɛkɛnɛ. Kulocɛliɛ wi yé kire juu Birayima mɛ́ wè nɛ́ jo nàguɔ ó nàguɔ 'yɛli bè kire nyakungɛngɛ ki fìɛ tɛ́ngɛ wè wìi nɛ̄ (wéli baa Sél 17.9-14). Lɛ̀lɛ níì nī Zezi kataanna ni kɛ́nì pɛn lè, a ki 'kò a Zuufulo pálì 'jo a kùlo láà wuu je jíin Zezi koligo nī gè, dí siɛn wi- yɛli bè kíni bè kɛnɛkɛnɛ kpíʔile wè wī. Kulocɛliɛ siɛnjuuwo wè, Pɔli wè, kire sì cé bìɛ wire mɛ́ʔ, a wi sí siɛnrɛ sɛbɛ nɛ̀ tórigo tɛ́ngɛfɔlilɔ gbuʔulo pálì mɛ́ nɛ́ jo kaala nigbewuʔu ki 'kpúʔɔ gè: a siɛn nɛ suɔlɔ caa lè, wi- tɛ́ngɛ Zezi nɛ̄, Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ wè. Wéli baa Gal 2.16; 3.26.
Ki- taa ki puu bɛ̀ Siɛnnɛ pálì siɛnrɛ nī ki bé jo: «Amiina» kire ga laa «Amen». Kire siɛnkanʔana ke kɔri wire wī ki- taa ki puu bɛ̀. Wéli baa Fàn 27.15; Tim1 1.17.
kinɛdɛnigɛ yakɔnrɔ Yakɔnrɔ dáà ti yé puu fundaanra wori; tire sì yé nyaa fànʔa kaalaʔ. Siɛn wiī nɛ ki kpínʔini bè Yewe gbùʔɔrɔ. Yanyige yakɔnrɔ táà felige ki 'puu. Wéli baa Lev 22.21; 23.38; Ŋún 54.8.
Kirisi Wéli baa Kulocɛliɛ Siɛn-nyiɛnɛgɔnwɔ tiʔɛ nī gè.
Kirisi pɛnjɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
Kirisi Pìle Wéli baa Kulocɛliɛ Pìle tiʔɛ nī ge.
Kirisi tundunwɔ, Kirisi tundun- minɔ Wéli baa Zezi tundunminɔ tiʔɛ nī gè.
Kòridiʔɛ Kòridiʔɛ kire yé puu tiʔɛ káà gàa Isirayɛli siɛnnɛ pe yé gbòbori Yewe mɛ́ wè wi- kòri Isirayɛli siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè (wéli baa Yir 25.9; Lev 8.10). Pe yé ki kpíʔile bà pe 'puu Sinayii nyagurugo tiʔɛ nī gè. Kòridiʔɛ ki laamɛ nī bè, tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ yé puu baa, gàa nī pe 'puu nɛ nyakungɛngɛ finʔɛgɛ tɛ́ngi gè. Pe 'puu nɛ Kòridiʔɛ ye gè míɛni Kulocɛliɛ Kòridiʔɛ, á kire bɛ̀ʔ pe nɛ̂ jo Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa (wéli baa Yir 27.21; 39.32) Bà pe 'Gbùʔɔrɔsaʔa faan gè Zerizalɛmi kàʔa mɛ́ gè, a pe ki yeri míɛni Kulocɛliɛ kòridiʔɛ gè.
kɔ́rikpuʔɔ Ki nɛ̂ puu kpuʔɔ wī, siɛnnɛ nyuɔ nɛ̂ gbɛ̀ nɛ̀ jíin ki nī, nɛ́ tugoro ní. Wéli baa Sél 6.14-19; Kakpi 13.4.
Kulocɛliɛ gboli Wéli baa tɛ́ngɛfɔlilɔ gboli tiʔɛ nī gè.
Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa Wéli baa Gbùʔɔrɔsaʔa tiʔɛ nī gè.
Kulocɛliɛ Kòridiʔɛ Wéli baa Kòridiʔɛ tiʔɛ nī gè.
Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ Zezi tɛnmɛnɛ ni nyùgbuʔɔ ki mìɛni 'puu nɛ nyu Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ kire siɛnrɛ nɛ̄ (wéli baa Mar 1.15). Kire gī Kulocɛliɛ fànʔa gè nɛ́ siɛnnɛ bílì pe 'pìye kɛn Kulocɛliɛ mɛ́ wè. A Matiye wi 'wi Kataanna Siɛnrɛ sɛbɛ dè, wi 'puu nɛ Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ yeri gè Nyìʔɛnɛ Kùlofɔligɔ. Ki nugo kire gī Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ gè (wéli baa Mat 3.2).
Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ kiī katiɛyɛ siin:
Kiī bile nɛ̀ kúɔ we sunʔɔmɔ nī wī. Kire siɛnrɛ tire Zezi wi cé puu nɛ nyu bà wi 'puu duniya nī wè níɛ Kulocɛliɛ baara kúu dè, nɛ yakanʔara cìrá dè nɛ̀ láʔala siɛnnɛ nɛ̄ bèle, nɛ̀ Setɛni fànʔa jáa gè (wéli baa Mat 12.28; Luk 9.11). A siɛn ŋíì nɛ ki caa bè jíin baa Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ nī gè, ki tiibe pire bī ma tɛ́ngɛ Zezi nɛ̄.
Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ kiī nɛ báan nɛ tíin (wéli baa Mat 10.7; Luk 10.9).
Kulocɛliɛ Pìle Kulocɛliɛ Pìle lire ni nyɛ́ni baara tɛ́ngɛfɔlilɔ sìi nī wè. Kulocɛliɛ Pìle ni 'puu nɛ baara nɛ́ Kulocɛliɛ siɛnjuulo ní bèle kpuʔɔ. Lire ni 'puu nɛ Zezi kɔ́ri wè lɛ̀gɛlɛ ke mìɛni nī. Nɛ̀ pínɛ Zezi wi cé ki juu wi pìtɛnmɛnɛ mɛ́ bèle nɛ́ pe yɛ dí a wire kɛ́nì nyɛ́ nɛ̀ yiri nɛ́ yɛ̀ nɛ̀ kɛ́ nyìʔɛnɛ nī lè, wire bé Kulocɛliɛ Pìle tórigo lè ni- pari pe tɛnmɛ, de pe funyɔ kiɛlɛ yè. Wéli baa Zan 14.16-17,26.
Kulocɛliɛ siɛnjuuwo, Kulocɛliɛ siɛnjuuliɛlɛ Kulocɛliɛ siɛn- juuwo wè, wire yé puu siɛn wáà ŋàa Kulocɛliɛ wire tíimɛ cî nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n, níɛ̀ wi Pìle nyɔ́gɔ lè wi nī wè, wi de Kulocɛliɛ siɛnrɛ cɛ́ngi dè nɛ nyu siɛnnɛ mɛ́ bèle (wéli baa Zan 6.14; Kakpi 2.30). Kulocɛliɛ siɛnjuuliɛlɛ peli nyaa Kulocɛliɛ baakuɔlɔ bílì pe cé kíni nɛ̀ puu baa Isirayɛli kùlo nī lè faʔa faʔa gè, Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ lɛ̀lɛ wuulo bèle (wéli baa Mat 8.17). Pe pàli míɛyɛ yi n'yɛ: Zonasi, Misa, Ezayi, Zeremii.
Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ Míɛnugo kire gī Kirisi wè, girɛki siɛnrɛ yerigɛnmɛ nɛ̄ bè. Ki kɔri wire sí wī siɛn ŋáà Kulocɛliɛ wi 'nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n wi- de wire baara kúu dè (wéli baa Mat 1.16; Eb 5.5). Pe nɛ̂ ki kakuɔrɔ kúɔ dè níɛ̀ sùnmɔ wo ki siɛn nɛ̄ wè; kire ki nɛ̂ ki tìɛ dí pe 'wi tɛ́ngɛ Kulocɛliɛ baara ti míʔɛ nɛ̄ (wéli baa Yir 28.41). Sùnmɔ wogo gáà míɛni ki nɛ̂ ki tìɛ dí Kulocɛliɛ wi nyɛ́nì wi Pìle tìrige lè ki siɛn nɛ̄ wè.
Kulocɛliɛ wi cé ki juu faʔa gè nɛ́ jo wire bága suɔfɔli wáà tórigo kùlo náà wire 'nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n wire woli lè, wi pa pe suɔ wi sí tɛ́ni fànʔa nɛ̄ gè bè puu duniya siɛnnɛ pe Kàfɔli wè. Kire Suɔfɔli ŋáà wire wī Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ wè (wéli baa Kirisi tiʔɛ nī gè).
Kulocɛliɛ siɛnsɛbɛrɛ Kele gílì Kulocɛliɛ wi 'juu á wi baakuɔlɔ pe 'ti sɛbɛ nɛ̀ tɛ́ngɛ dè, níɛ siɛnnɛ tìí bèle Kulocɛliɛ koligo nɛ̄ gè, á Zuufulo pe 'sɛbɛlɛ bálì gbuʔulo bèle, tire ti mìɛni dī Kulocɛliɛ siɛnsɛbɛrɛ dè (wéli baa Mat 21.42).
Kulocɛliɛ tundunwɔ Wéli baa nyìʔɛnɛ tundunwɔ tiʔɛ nī gè.
Kulocɛliɛ wi cɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
kùlofɔgbuɔwɔ, Sezari Kùlofɔlilɔ míɛkpuʔɔ gī Wurɔmi kùlo wuulo mɛ́ bèle (wéli baa Mat 22.17). Ki 'nyaa Wurɔmi kùlo ni cé kapiɛnnɛ kpúɔn kùlogolo kálì sáa nɛ̄, nɛ̀ Isirayɛli kùlo pínɛ lè, nɛ̀ jáa pe nɛ̄. A pe 'kùlofɔli nigbe tɛ́ngɛ ki kùlogolo nɛ̄ gèle. Pe nɛ̂ wi yeri nɛ̀ jo «Sezari» (wéli baa Kakpi 25.8). Siɛn wi míɛcɛ̀ngɛ ki nɛ̂ puu baa, á pe nɛ̂ ń'nɛ̀ gàa taʔa gè baa.
Kùlofɔligɔ Wéli baa Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ tiʔɛ nī gè.
kùlogolo kálì siɛnnɛ (siɛnfeliye) Kùlogolo gílì ke wè Isirayɛli kùlo lèʔ, keli wori dī. Kùlogolo siɛnfeliye yi mìɛni pe pun. Wéli baa Fàn 7.14; Luk 2.32; Kakpi 18.6.
kusiʔi Kusiʔi gè, weli Nyaʔafolilo mɛ́ bèle, kiī tiʔɛ káà baa siɛnnɛ pe mìɛni nɛ̂ kùu nɛ̀ kɛ́ bèle. Kire tiʔɛ kiī nɛ séligi kpɔ̀ngbaa nī wè. Eburulo mɛ́ bèle, ki sɔ̀nginuro ti 'puu pe mɛ́, Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè. Pe yé tɛ́ngɛ ki nɛ̄ míɛni, dí cɛngɛ káà siɛnsinminɛ pe bága nyɛ́ bè yiri bè puu nɛ́ Kulocɛliɛ ní. Wéli baa Ŋún 30.4; 49.15.
Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ ti 'jo dí kapiibuulo bèle, sìn- dɛngɛlɛ bèle, peli sì cî gbɛ̀ kire tiʔɛ gáà taa gèʔ. Pe bé jíin kusiʔi tiɛpiʔi nī gè (wéli baa Mat 23.15), bànguɔ kàsun tiʔɛ nī gè (wéli baa Mat 25.41; Tìɛ 20.14). Bàli pe 'tɛ́ngɛ Zezi nɛ̄ wè, peli pe bé sa jíin nyìʔɛnɛkaʔa nī gè, kusiʔi tiɛcɛ̀ngɛ gè (wéli baa Luk 23.43).
Kp
Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa Ki sélimɛ nɛ̄ bè, ki yé puu fɛ̀ni saʔa káà gàa Misa cé kpíʔile bùguro táanni dè; baa Misa 'puu nɛ waa nɛ Yewe yúgo wè bè siɛnnɛ pe kele cɛ́n gèle (wéli baa Yir 33.7-11). Bà pe kɛ́nì Kòridiʔɛ kpíʔile gè, a ki tiʔɛ ki 'yiʔɛ nɛ̀ kò Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa (wéli baa Yir 39.32).
Kpátaapigele Fundaanra Tɔliyɔ taanri yiɛlɛ nī lè, nàguɔlɔ pe mìɛni pe yé yɛli bè tánʔana kpíʔile lè bè kɛ́ Yewe yiʔɛ mɛ́ gè. Kpátaapigele Fundaanra tire ti 'puu tánʔagbuɔlɔ fun- daanra taanriwoli lè. Ki sélimɛ nī bè, pe 'puu nɛ ki yeri Yaliire Líɛ Lɛ̀lɛ Fundaanra dè. Pe 'puu nɛ ti kpínʔini a pe 'yaliire líɛ dè nɛ̀ kúɔ dè, cɛnyɛ kiɛ nɛ́ kogunɔwuʔu nī gè, yeye kɔli-siinwuʔu nī gè, bè Kulocɛliɛ síɛri yaliire wuʔu nɛ̄ gè. Wéli baa Yir 23.16; 34.22. Nɛ́ míɛni pe nɛ̂ cé kpátaapigele kpúɔn gèle níɛ sùɔ́n ke nī, bè sɔ̀ngi daa nɛ́ pe tánʔana ní lè waama kùlo nī lè (wéli baa Yir 23.16). Kire nɛ̄ pe ti míʔɛ yiʔɛ gè nɛ ki yeri Kpátaapigele Fundaanra. Ti 'puu nɛ mɔgi cɛnyɛ kɔlisiin. Ki cɛnbelige nɛ́ ki cɛnzɛngɛ ní gè, pe mìɛni nɛ̂ cé gbuʔulo nɛ̀ Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ wè. Wéli baa Lev 23.33-43; Fàn 16.13-17. Wéli baa míɛni Fundaanra tánʔagbuɔlɔ tiʔɛ nī.
kpuʔɔrɔ Kpuʔɔrɔ dè, ti kɔri wi nyɛ́nì niʔɛ. (1) A ki 'nyaa siɛnrɛ tiī nɛ nyu kpuʔɔrɔ dáà Kulocɛliɛ 'kɛn dè, tiī nɛ nyu kɛnmɛ bíì nɛ̄ Kulocɛliɛ wi 'nyinimɛ taa weli nɛ̄ nɛ́ yaniʔɛrɛ kɛn dè weli mɛ́ waʔanɛ. Tire táà dī dàa ti 'taa pìle kɛnmɛ nɛ̄ bè: suɔlɔ lè, nɛ́ tɛ́ngɛlɛ ní lè, nɛ́ dɛ́nigɛ ní gè (wéli baa Zan 1.16; Tim1 1.14). (2) Nɛ́ míɛni Kulocɛliɛ nyɛ́nì yéridiʔɛ kɛn weli mɛ́ wi yiʔɛ mɛ́, gàa ní weli sì yé yɛli gèʔ, kpuʔɔrɔ yéridiʔɛ gī (wéli baa Wurɔ 5.2). (3) Kpuʔɔrɔ ti bé gbɛ̀ buu míɛni nyasiɛnrɛ bèri Kulocɛliɛ kpóri wè (wéli baa Efɛ 1.3). (4) Ti bé gbɛ̀ nyaa yaliire yakɛnrɛ kire ga laa yakɔnrɔ yɛrɛ dī, bè kɛn Kulocɛliɛ mɛ́ kire ga laa siɛnnɛ pálì piyeyɛ mɛ́ (wéli baa Sél 24.53; Lev 2.7; Tɔ́r 7.37; Eb 5.1).
L
láʔalafun kàtiʔɛ Gbòdolilo wuʔɔgɔ tiʔɛ kire gī (wéli baa Luk 8.31), nɛ́ kúbilo tiʔɛ gè (wéli baa Wurɔ 10.7), nɛ́ wuʔɔgɔ tiʔɛ gè (wéli baa Tìɛ 9.1,2,11; 11.7; 17.8; 20.1,3).
lanbosuɔlɔ Lanbosuɔlɔ pe 'puu nɛ baara nɛ kanʔa Wurɔmi kùlo wuulo mɛ́ Zuufulo sunʔɔmɔ nī bè. Ki 'nyaa Wurɔmi wuulo pe cé Zuufulo jáa bèle nɛ fànʔa kpúɔn pe nɛ̄. Ki cɛ́nì puu lanbosuɔlɔ pe nìɛ kàa taʔala wali nɛ̄ wè, nɛ pe kùlo wuulo cɔ̀ri bèle nɛ wali suu wè pe mɛ́. A lanbosuɔlɔ pe sí Zuufulo biɛn bèle. Wéli baa Luk 3.12-13; 5.29; 7.29; 7.34; 15.1; 19.2.
Levii, Leviiyé Levii wire 'puu Yakuba pìtaanriwuu, Leya jaa wi 'puu míɛni (wéli baa Sél 29.34; 35.23). Bà Yakuba pɛ́nì je wi siɛnsɛnrɛ juu dè wi pìile mɛ́ bèle, a wi 'siɛnpiire juu nɛ̀ taʔa Levii nɛ́ Simɛyɔ nɛ̄ dè, nɛ́ ki cɛ́n pe 'siɛnnɛ kpúu bèle nɛ̀ caanri Sikɛmi kàʔa mɛ́ gè. Bà Levii siimɛ pi pɛ́ni kasingele kpínʔini gèle, a ki siɛnpiire dáà ti 'kúɔ (wéli baa Yir 32.25-29). Levii 'puu saʔa tùlugo káà Isirayɛli siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Arawɔn nɛ́ wi jaala ní bèle, peli yé yiri Leviiyé nī bèle; peli pe 'puu kacuɔnrilɔ bèle. Leviiyé sɛnminɛ bèle, pe 'puu nɛ pe sári wī baara nī dè; peli sì yé puu kacuɔnrilɔʔ.
Leviyatan Kire yē fíɛrɛ yɛgɛ lakpuʔɔ nī gè. A muɔ 'wéli Eza 27.1, kire tiʔɛ nī gè pe 'ki tɔ́nminɔ nɛ́ wɔ̀bugɔ ní; a muɔ 'wéli Ŋún 104.26, ki yē kuʔɔjii nī, nɛ́ míɛni Ŋún 74.14 nɛ́ Zɔbi 3.8. A muɔ 'wéli Zɔbi 41, pe 'ki tɔ́nminɔ nɛ́ wócuɔn ní; pe 'puu nìʔɛrɛ Niili cáʔa nī gè.
lɛn Lɛn wi 'kɔ̀rigɔ líɛ dè; pe 'puu nɛ lagbɛnrɛ fɛ̀ninɛ kpínʔini nɛ́ wi ní. Wéli baa Yir 26.1.
liɛwɛ, liɛlɛ Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ nī dè, liɛlɛ pálì 'puu yiɛgininɛ Zuufulo tɛnmɛsaaya nī ye nɛ́ ní Isirayɛli liɛlɛ gboli wuulo (wéli baa Mar 11.27; Luk 7.3). Pàli 'puu siɛnnɛ bálì tɛ́ngɛfɔlilɔ gbuʔulo ke cé nyíɛnɛ nɛ̀ yige nɛ̀ pe kpíʔile peli yiɛgininɛ bèle, kire ga laa tundunwɔ wáà wi 'liɛlɛ tɛ́ngɛ bèle gboli nī lè. Pe baara ti 'puu bèrí gboli siɛnnɛ nári bèle. Wéli baa Kakpi 14.23; 15.2; Tim1 5.17; Tiit 1.5-9; Piɛ1 5.1. Nɛ́ míɛni, Tìɛlɛ Sɛbɛ nī bè, liɛlɛ gboli wuulo pe 'puu tɛ́ninɛ kùlofɔlilɔ kácuɔnyɔ nɛ̄ yè, nyàa yi 'Kulocɛliɛ wi kùlofɔlilɔ kácunʔɔ màʔa gè nɛ̀ suʔu. Wéli baa Tìɛ 4.4.
Lɔti Lɔti wi 'puu Birayima siinyɛni jaa wè. Lɛ̀lɛ líì nī Kulocɛliɛ wi 'Sodɔmi kàʔa cúʔɔ gè ki siɛnnɛ kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄ bè, a wi 'jo Lɔti nɛ́ wi narigɛ mɛ́ gè pe 'yɛli pe- yiri kàʔa nī gè. Bɛ̀ wi cuɔ wi kɛ́nì yiʔɛ nɛ̀ wéli baa wè, a wi 'yiʔɛ nɛ̀ kò yasuʔɔgɔ yafanʔa (wéli baa Sél 11.31; 12.5; 19.1-29; Luk 17.32).
M
Maari Maari ŋáà wi 'puu Zezi yàa we, wi 'puu Nazarɛti kàʔa wuu. Bà wi 'puu nɛ tíin sinboriwo wè, a Kulocɛliɛ tundunwɔ wi pɛ́nì ki juu wi mɛ́ nɛ́ jo wi bé laala taa Kulocɛliɛ Pìle fànʔa ní bè Zezi sii wè. Wi 'puu kɔnimɔ nɛ̄ nɛ́ Yusufu ní wè; Yusufu wiì sí kɛ́nì wi cɛ́n cɛliwɛʔ, fúɔ nɛ̀ taa a Maari pɛ́nì Zezi sii wè. Wéli baa Mat 1.18-25; Luk 1.26-56; 2.4-19.
Madiyan, Madiyanyé Madiyan wi yé puu Birayima jaa wáà; wire yàa wi yé puu Ketura wè (wéli baa Sél 25.1-6). Pe pɛ́nì wi míʔɛ yeri gè wi siimɛ nɛ̄ bè; pe yé puu tɛ́ninɛ waama kùlo nī lè. Cɛliwɛ ŋáà Misa cé líɛ, Sipora wè, wi tuu Zeturo wire 'puu Madiyanyé kùlo kacuɔnriwɔ (wéli baa Yir 2.21; 3.1). Kire Zeturo wi yé pɛ́nì juu nɛ̀ tìɛ Misa nɛ̄ wè (wéli baa Yir 18).
mana Mana wè, yaliire táà ti 'puu dàa Yewe cé kɛn Isirayɛli siɛnnɛ mɛ́ bèle waama kùlo nī lè. Ki yé puu kakpuʔɔ; a kpìɛnmɛ 'tuu bè, pe nɛ̂ yɛ̀ nɛ ti nyaa dàala nɛ̄ lè sínbinimɛ táanni bè (wéli baa Yir 16.11-15). Eburu siɛnrɛ nī dè, a pe 'jo «gáayɛgɛ gī gàa gè ?», pe nɛ̂ jo «man hu». Kire nyasiɛn-kɛnigɛ gáà kire ki 'yiʔɛ nɛ̀ kò «mana». Ti 'puu fìire, nɛ́ ní yìride bɛ̀ suɔlɔ tíɛlɛ (wéli baa Yir 16.31).
Manase Manase wè, Yusufu jaa péliwe wi 'puu (wéli baa Sél 41.50-52). Wi yàa wi 'puu Ezipiti kùlo wuu, pe 'puu nɛ wi ye Asɛnati. Wi yé puu Potifera póri, Potifera ŋáà wi 'puu kacuɔnriwɔ, Ɔni kàʔa nī gè. Kàduʔumɛ gè, Yusufu saʔa tùlugo ki yé kɛ́nì kò saaya tùluyo tílaya siin, Ɛfirayimiyé nɛ́ Manaseyé bèle, Isirayɛli siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Bà Yakuba pɛ́nì wi siɛntaanra juu dè nɛ̀ kɛn Yusufu jaala siin mɛ́ bèle, a wi 'jo cɔnifɔli wè, Ɛfirayimi wè, wi bé kpúʔɔ bè tóri luɔfɔli nɛ̄, Manase wè (wéli baa Sél 48.15-20).
Mesii Wéli baa Kirisi tiʔɛ nī gè. Tuɔbuuro yerigɛnmɛ bī. Míɛnugo kire gī Kirisi wè, girɛki siɛnrɛ nī dè. Eburu siɛnrɛ nī dè pe nɛ̂ jo «Masiya». Wéli baa Zan 1.41; 4.25.
Mɛsopotamii Mɛsopotamii wè, kùlo láà nī nàa ni 'puu lakoliyo siin sunʔɔmɔ nī bè, nyàa pe 'puu nɛ ye Tiigiri nɛ́ Efirata wè. Kire tiʔɛ kire pe 'ye píra ŋàa nī wè Iraki wè. Baa Birayima yé kɔ́n kire kɔli mɛ́, Kalideyé tɛ́nimɛ nī bè. Wéli baa Sél 25.20; 28.2; Kakpi 7.2.
Mi Yē Ŋàa Mi Yē wè Baa Nya-kungɛngɛ Liʔɛ tiʔɛ nī gè, míʔɛ gáà gè, Kulocɛliɛ míʔɛ gī gàa wi 'tìɛ Misa nɛ̄ wè. A muɔ 'ki nyaa Yewe wè, míɛnugo gī. Nɛ́ míɛni Zezi wi kàfɔlimɔ míʔɛ káà gī. Wéli baa Yewe tiʔɛ nī, nɛ́ Sél 2.4; Yir 3.14; Zan 8.24, 28; 13.19; 18.6; Tìɛ 1.4, 8.
miiri Miiri sùnmɔ pi yé puu lagbɛnrɛ sùnmɔ; pe 'puu nɛ pi nyaʔami nɛ́ nùdaanna yɛrɛ táà ní nɛ̀ siɛnnyiɛnɛgɔn sùnmɔ kpínʔini bè (wéli baa Yir 30.23-25). Kacɛ́nminɛ pe 'pɛn nɛ́ pi páà ní nɛ́ pɛ́nì Zezi síɛri wè lɛ̀lɛ líì nī wi 'puu pùɔ wè (wéli baa Mat 2.11). Pe 'puu nɛ pi líi nɛ kúbilo gbòborí bèle (wéli baa Zan 19.39) nɛ́ míɛni pe 'puu nɛ pi kpínʔini nùdaanna sùnmɔ nɛ ŋú buruyo nɛ̄ yè (wéli baa Ŋún 45.9; Kàs 7.17; Ɛsit 2.12).
Mikayɛli Mikayɛli wi 'puu nyìʔɛnɛ tundunminɔ kàfɔli wè. Nyakungɛngɛ Liʔɛ lɛ̀lɛ nī lè, wire Kulocɛliɛ 'nyíɛnɛ nɛ̀ kɔ̀n wi 'Isirayɛli kùlo wéli lè (wéli baa Dan 10.13,21; 12.1; Zud 9).
Miriyami Miriyami wi yé puu Misa nɛ́ Arawɔn juɔ. Wi yé puu Kulocɛliɛ siɛnjuuwo; wire wi 'puu nɛ cɛlilɛ yiʔɛ kíni gè a pe 'ŋúnugo suɔ gè lɛ̀lɛ líì nī pe 'kuʔɔjii jeli wè á Misa nɛ ŋú wè. Wéli baa Yir 15.20-21.
Misa Kulocɛliɛ wi yé Misa tun wè wi sa Isirayɛli siɛnnɛ yige bèle parituɔrɔ nī dè, Ezipiti kùlo nī lè. Kulocɛliɛ wi 'jo wi- ki juu Farawɔn mɛ́ wè wi- Isirayɛli siɛnnɛ yaʔa bèle pe- kɛ́ waama kùlo nī lè, nɛ́ kakpoliyo sáamɛ kpíʔile nɛ́ wi ní. Misa wire wi 'Isirayɛli siɛnnɛ pe yiʔɛ kíni pe tánʔagɛlɛ nɛ̄ gèle waama kùlo nī lè. A Yewe wi 'wi Fànʔa Siɛnrɛ kɛn dè wi mɛ́ Sinayii nyagurugo nɛ̄ gè; kire tiʔɛ míɛni nī Yewe cé nyakungɛngɛ kpíʔile gè nɛ́ Isirayɛli siɛnnɛ ní bèle. Wéli baa Yir 3.4; 7.19; 19.20; Mat 8.4.
Misa Fànʔa Siɛnrɛ Wéli baa Fànʔa Siɛnrɛ tiʔɛ nī.
Misirayimi Wéli baa Ezipiti tiʔɛ nī.
Mowabi, Mowabiyé Mowabi wè, Lɔti jaa wi yé puu (wéli baa Sél 19.37); wi siimɛ pi yé puu tɛ́nibɛ cɛngɛnyɛnifoligɔli mɛ́ gè Zurudɛn cáʔa táanni gè, a ki tiʔɛ kɛ́nì kò Mowabi kùlo lè (wéli baa Tɔ́r 22.1; Fàn 34.5; Wuru 1.1).
N
nàkpanʔa Eburu siɛnrɛ nī dè, nyasiɛnkaanna náà niī nɛ nyu Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa ki dàligɛ nɛ́ Gbùʔɔrɔsaʔa wuʔu nɛ̄ gè, níɛ nyu míɛni kùlofɔli nàkpanʔa wuʔu nɛ̄ gè (wéli baa Ŋún 45.16), nɛ́ kàʔa liɛlɛ nàkpanʔa wuʔu nɛ̄ gè (wéli baa Sél 19.1). Kulocɛliɛ Siɛnrɛ nī dè nyaʔafolido nī dè, a nyasiɛnrɛ tiī nɛ nyu Kulocɛliɛ kòridiʔɛ nyìʔɛnɛ wori nɛ̄ dè, ti nɛ̂ jo nàkpanʔa kire ga laa nàkpaanjɛngɛ (wéli baa Ŋún 11.4; 29.9).
Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa dàligɛ wiile ni míʔɛ ki 'puu nàkpanʔa wìile lè (wéli baa Tɔ́r 27.2). Nɛ́ míɛni, Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ lɛ̀lɛ nī lè, liɛlɛ pe 'puu nɛ tɛ̀ní kàʔa nàkpanʔa wìile nī lè nɛ kàyuʔu nyu gè (wéli baa Fàn 17.8).
Nazarɛti Galile tɛ́nimɛ kàʔa káà gī Nazarɛti kàʔa gè; kire kàʔa kire nī Zezi wi 'wi sìi wi kpuɔmɔ kpíʔile bè nɛ̀ taa yiʔɛlɛ togo nɛ́ kpɔrigɔ felige (wéli baa Luk 2.39; 4.16,34). Bɛ̀ Zezi wi 'liɛ baa wè, pe 'puu nɛ wi yeri Zezi Nazarɛtiyé wuu.
Naziiri Naziiri siɛn wè, wi yé puu siɛn wáà ŋàa wi nɛ̂ kàli bè wìi wàli dɛ́ngɛ Kulocɛliɛ mɛ́ bè lɛ̀lɛ láà kúɔ. Kire lɛ̀lɛ náà nī lè yafunro nɛ̂ puu wi nɛ̄ (wéli baa Tɔ́r 6.4-8). Samisɔn wi 'puu Naziiri siɛn ŋàa Kulocɛliɛ yé wàli nɛ̀ tɛ́ngɛ wi yàa liyɛ nī yè (wéli baa Kàyu 13–16). Nɛ́ míɛni lɛ̀lɛ líì nī pe 'siɛnnyiɛnɛgɔn sùnmɔ wo bè kacuɔnrilɔ kàfɔli nɛ̄ wè nɛ̀ wi wàli nɛ̀ tɛ́ngɛ, wi kɛnmɛ ni 'puu Naziiri kɛnmɛ (wéli baa Lev 21.12).
Nɛgɛvi Nɛgɛvi tiʔɛ gè, ki 'puu kàdɛnigbɛri waama tiʔɛ gè baa Isirayɛli kùlo nī lè (wéli baa Sél 12.9). Waama pi yé tɔ̀ni nɛ̀ cùru ki tiʔɛ nī gè; pe 'puu nɛ waa nɛ yajuuro nári dè baa. Siaga nɛ́ Yakuba yé tɛ́ni nɛ̀ nyaa baa.
Niili cáʔa Niili cáʔa gè, ki yé puu nɛ sùurí Ezipiti kùlo nī lè. Bɛ̀ kùlo ni yé puu waama tiʔɛ nī gè, a ki 'nyaa lakoligbuʔɔ gáà kire ki yé puu kùlo ni kele ke mìɛni gèle. Kire luʔɔ kire ní pe 'puu nɛ fáli. Ezipiti siɛnnɛ pe 'puu nɛ yasungo káà sungu gàa pe 'ye Kapi wè. Pe 'puu nɛ ki sɔ̀ngí wire nɛ luʔɔ nyìgí gè á kiī nɛ fúu gè níɛ ki yaʔa yaliire ti nɛ̂ nyuɔ. Yewe nyɛ́nì wi fànʔa tìɛ gè yasungo gáà nɛ̄ gè lɛ̀lɛ líì nī wi 'wuʔɔgboliyo cáan yè Niili cáʔa nɛ̄ gè. Wéli baa Yir 4.9; 7.17-24; 8.1-7.
Nɔwe Kulocɛliɛ siɛnsinwɛ wáà wi 'puu Nɔwe wè, faʔa faʔa wuulo lɛ̀lɛ nī lè. Kulocɛliɛ cé wi yɛ wi- kɔ́rikpuʔɔ kpíʔile wi- jíin ki nī, dí wi bé suɔ kàsakpiile luʔɔ mɛ́ gè. A Nɔwe wi 'lúʔu Kulocɛliɛ mɛ́ wè, nɛ̀ kɔ́ri kpíʔile gè nɛ́ yajuuro felide ti mìɛni cò nɛ̀ nyɔ́gɔ baa nɛ́ wi siɛnnɛ ní bèle; a pe 'suɔ kàsakpiile luʔɔ mɛ́ gè. Bɛ̀ duniya siɛnnɛ piyè cé lúʔu Nɔwe siɛnrɛ nɛ̄ dèʔ, a luʔɔ ki pɛ́nì pe mìɛni kpúu bèle. Wéli baa Sél 6.9-22; 7.11-24.
Ny
Nyàʔanivɛgɛ Tiire kuʔɔjii Nɛ̀ líɛ baa faʔa gè, piyē nɛ ki nyu nɛ jo ki bé gbɛ̀ nyaa kuʔɔjii Nyìʔɛ gī, nɛ̀ ki yaʔa Eburulo sɛbɛlɛ nī bèle piyē nɛ wi ye Nyàʔanivɛgɛ Tiire kuʔɔjii (wéli baa Yir 14.2 siɛnrɛ dáà ti 'juu kaliwɛgɛ ki táanmɛ gè). Luʔɔ gáà Isirayɛli siɛnnɛ pe 'jeli gè dàawaʔala nɛ̄ lè, á Yewe 'pe suɔ Farawɔn mɛ́ wè, ki bé gbɛ̀ nyaa Nyàʔanivɛgɛ Tiire kuʔɔjii kɔli káà gī gàa kiì yé kpúʔɔ nɛ̀ kuʔɔjii wire tíimɛ kúɔ wèʔ.
Nyìʔɛnɛ Kapiɛngbuɔnnɔ Kàfɔli Wéli baa Yewe ŋáà wī Nyìʔɛnɛ Kapiɛngbuɔnnɔ Kàfɔli tiʔɛ nī.
Nyìʔɛnɛ Kùlofɔligɔ Wéli baa Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ tiʔɛ nī gè.
nyakungɛngɛ Nyakungɛngɛ gè, bɛ̀ ki míʔɛ ki 'ki juu nɛ̀ kúɔ gè, Kulocɛliɛ wi yé nyuɔ kún nɛ̀ kɛn siɛnnɛ pálì mɛ́ wi siɛnrɛ nī dè, majo Nɔwe (wéli baa Sél 9.8-17) nɛ́ Birayima. Bà wi 'nyuɔ kún nɛ̀ kɛn Birayima mɛ́ wè, wi yé jo wire bé wi kpíʔile siɛnmɛfɔli, bé ní Kanaa kùlo kɛn lè wi mɛ́, wire nɛ́ wi siimɛ ní bè (wéli baa Sél 12.1-5). Yewe ń'nɛ̀ nyakungɛngɛ káà kpíʔile nɛ́ Isirayɛli siɛnnɛ ní bèle lɛ̀lɛ líì nī pe 'puu Sinayii nyagurugo tiʔɛ nī gè, pe yirile kàduʔumɛ gè parituɔrɔ nī dè Ezipiti kùlo nī lè (wéli baa Yir 19.3-6; Ŋún 25.10-14) nɛ́ míɛni Mowabi kùlo nī lè (wéli baa Fàn 28.69). Siɛnnɛ pe nɛ̂ nyuɔ kún nɛ̀ kɛn míɛni.
Bà Kàfɔli Zezi wi cé sí kɛ́nì pɛn duniya nī wè, lɛ̀lɛ níì nī ki cé kò cɛ̀ dí pe wi cò bè sa wi kóri tiiparigɛ nɛ̄ gè, a wi 'ki juu wi pìtɛnmɛnɛ mɛ́ bèle dí Kulocɛliɛ wi nyɛ́nì nyakungɛngɛ fɔngɔ kpíʔile nɛ́ duniya siɛnnɛ ní bèle wire sìsiɛn kɛnmɛ nɛ̄ bè (wéli baa Mar 14.24; Luk 22.20). Kire kɔri wi 'jo Zezi wire kùu kɛnmɛ nɛ̄ bè, a wi 'kò kàsuluwo nɛ́ ní yajuʔu gáà pe 'kpúu nyakungɛngɛ fɔngɔ ki wori nɛ̄ dè. Píra ŋáà nī wè, kire nyakungɛngɛ kiī baa súuri wī, kiǐ ń'nɛ̀ je ga yiʔɛ bè nyaaʔ. Kulocɛliɛ wire wī ki Kàfɔli wè, siɛn sǐ gbɛ̀ tiɛlɛ tɛ́ngɛ ki nɛ̄ʔ (wéli baa Gal 3.15).
nyakungɛngɛ finʔɛgɛ Nyakungɛngɛ finʔɛgɛ gè, ki yé puu finʔɛgɛ káà gàa nī pe 'puu nɛ nyakungɛngɛ siɛnrɛ kàdɛnitɛnyɛ siin nii yè. Finʔɛgɛ gáà ki yatɔngɔ ki yé puu nɛ Yewe kùlofɔlilɔ kácunʔɔ kɛnmɛ tìí bè; ki 'puu míɛni kàsulugo suɔdiʔɛ (wéli baa kàsulugo suɔdiʔɛ tiʔɛ nī gè). Wéli baa Yir 25.10-22.
nyakungɛngɛ siɛnrɛ kàdɛnitɛnyɛ Yewe wi nyakungɛngɛ siɛnrɛ kajuudiʔɛlɛ kiɛ, ke 'puu sɛbɛgɛlɛ kàdɛnitɛnyɛ siin nɛ̄ yè (wéli baa Yir 32.15; 34.28-29). Kàdɛnitɛnyɛ yi 'puu tɛ́ngɛyɛ nyakungɛngɛ finʔɛgɛ laamɛ nī bè.
nyakungɛngɛ yakɔnrɔ Tire yé puu nɛ nyakungɛngɛ forigi gè gàa siɛn wáà yé kpíʔile gè. Yanyige yakɔnrɔ táà felige ki yē puu. Wéli baa Lev 22.18-25.
nyibɔli Nyibɔli wè, wiī baa yajuʔu laamɛ nī bè. A pe 'yajuʔu kpúu gè, nyinɛ ni kayɔbigɔ káà nɛ̂ puu sìtɔnigɔ nɛ́ tóri gìi nɛ̄ gè; kire piyē nɛ ye nyibɔli wè. Wéli baa Yir 29.13; Lev 3.10.
nyìʔɛnɛ Eburu siɛnrɛ nī dè, tiɛyɛ yáà nyìʔɛnɛ niī nɛ Kulocɛliɛ tìí wè nɛ́ wi kòridiʔɛ ní gè (wéli baa Ŋún 115.3; 136.26). Wéli baa míɛni Kulocɛliɛ Kùlofɔ- ligɔ tiʔɛ nī gè, nɛ́ nyìʔɛnɛkaʔa tiʔɛ nī.
nyìʔɛnɛ tundunwɔ Nyìʔɛnɛ tundunwɔ wè, bɛ̀ wi míʔɛ ki 'ki juu nɛ̀ kúɔ gè, Kulocɛliɛ tíimɛ wi 'pe faan peri wire tunduro kúu dè. Siɛnrɛ ti bé gbɛ̀ jo Yewe tundunwɔ kire ga laa Kulocɛliɛ tundunwɔ. Lɛ̀gɛlɛ kálì nī Kulocɛliɛ nɛ̂ cé pe tun siɛnnɛ mɛ́ bèle; pe nɛ̂ pɛ́nì juu nɛ́ pe ní. Wéli baa Sél 21.17; 24.7; Ŋún 34.8.
nyìʔɛnɛkaʔa Bìli pe 'tɛ́ngɛ Zezi nɛ̄ wè nɛ́ pe sìi le wè wire kiyɛ nī yè, peli pe bága sa jíin nyìʔɛnɛkaʔa nī gè, Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ gè. Wéli baa Mar 10.21.
nyuɔ kún nɛ̀ kɛn Wéli baa nyakungɛngɛ tiʔɛ nī.
Ŋ
Ŋɔri Ti Mìɛni Kulocɛliɛ Kulocɛliɛ míʔɛ káà gī; eburu siɛnrɛ nī dè ki 'puu sadayi. Pàli 'jo ki míʔɛ gáà ki 'kɔ́n akadiɛn siɛnrɛ nī, ki kɔri wire wī nyagurugo. Pàli míɛni nɛ ki sɔ̀ngí ki 'kɔ́n eburu siɛnrɛ siɛnkaanna láà nī nàa ni 'jo lè, bè ki cúʔɔ. Bɛ̀ míʔɛ gáà ki 'liɛ nɛ̀ tóri gè, piyē nɛ ki sɔ̀ngí ki yé puu Kanaa kùlo siɛnnɛ kulocɛliɛ wáà míʔɛ, a ki kɛ́nì kò Isirayɛliyé Kulocɛliɛ míʔɛ. Ki kɔri wiì sɔ́migɔ nɛ̀ cɛ́nʔ, nɛ̀ ki yaʔa kiī nɛ nyu bè ki tìɛ ŋɔri ti mìɛni kàfɔli wī. Wéli baa Sél 49.25.
Ɔ
ɔnikisi Ɔnikisi wè, lagbɛnrɛ kàdɛnigɛ ki yé puu. Wéli baa Sél 2.12; Yir 25.7.
ɔrizi Isirayɛli kùlo yafalidɛ táà dī. Ki tìrige kiī bɛ̀ mɛ̀ni tìrige tíɛlɛ, á ki pìige ki nɛ̂ sɛn gbóligogboligo. Piyē nɛ ki tíʔi nɛ búru kpúɔn, nɛ yajuuro yakaara kpínʔini nɛ pínɛ nɛ́ ki ní. Ti 'puu yaliire táà dàa ní siɛnnɛ piyè puu nɛ tɔ́ri wèʔ. Wéli baa Yir 9.31; Tɔ́r 5.15.
P
Pantɛkɔti Isirayɛli siɛnnɛ fundaanra cɛngɛ káà gī Pantɛkɔti wè. Sélimɛ nɛ̄ bè Yaliipelide Líɛ Lɛ̀lɛ fundaanra ti 'puu. Kire kàduʔumɛ gè a ki pɛ́nì kò pe ki fundaanra dáà pùrɔ́ dè nɛ sɔ̀ngí nɛ tari nɛ́ Fànʔa Siɛnrɛ ní dè, nɛ́ nyakungɛngɛ gáà Kulocɛliɛ wi cé kpíʔile nɛ́ pe ní bèle Sinayii nyagurugo mɛ́ gè. Pantɛkɔti míʔɛ ki kɔri wi 'jo: cɛnyɛ togosiin nɛ́ kpɔrigɔ 'kúɔ, kire 'jo cɛnyɛ togosiin nɛ́ kpɔrigɔ 'kúɔ Torimakiyaʔa Fundaanra (Paaki) kàduʔumɛ gè (wéli baa Lev 23.16). A ki 'nyaa kire cɛngɛ gáà kire nī Kulocɛliɛ Pìle ni cé tìgi Zezi pìtɛnmɛnɛ nɛ̄ bèle Zerizalɛmi kàʔa nī gè (wéli baa Kakpi 2.1-4). A ki 'fali nɛ̀ kò Pantɛkɔti cɛngɛ gè; Kirecɛnnɛ pe nàa Kulocɛliɛ Pìle pɛn wori fundaanra pùrɔ́ dè.
pɛnjɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī gè.
Piɛri, Siimɔ, Sefasi Piɛri wè, pe 'puu nɛ wi ye nɛ pínɛ Siimɔ; wi 'puu Zezi pìtɛnmɛnɛ kiɛ nɛ́ siin nī bèle (wéli baa Mar 1.16-17). A Zezi kɛ́nì jo dí pe béri wi yeri Sefasi, ki kɔri wi 'jo sìndɛnigɛ, gàa ki 'kò Piɛri girɛki siɛnrɛ nī dè (wéli baa Zan 1.42). Wi 'puu Zezi tundunwɔ nɛ́ sɛ́ni Kataanna Siɛnrɛ jáari dè tiɛyɛ sáamɛ nī.
Pilati Wurɔmiyé fànʔafɔli wi 'puu á pe sí wi tɛ́ngɛ Zuufulo nyùgo nɛ̄. Wi míʔɛ gè, Pɔnsi Pilati wè, pe nɛ̂ ki yeri werige nɛ̀ jo Pilati (wéli baa Luk 3.1). Zezi lɛ̀lɛ nī lè wi 'puu Zude tɛ́nimɛ kùlofɔli. Zezi còlɛlɛ nī lè, Zezi wi yaʔa láa 'puu Pilati nɛ̄, nɛ̀ ki yaʔa bɛ̀ Zuufulo yiɛgininɛ nɛ́ siɛnniʔɛnɛ pe 'cíi nɛ jo wi- Zezi kóri tiiparigɛ nɛ̄ gè, a wi 'yéri ki nɛ̄. Wéli baa Luk 23.1-25.
Pìle Wéli baa Kulocɛliɛ Pìle tiʔɛ nī.
pìtɛnmɛnɛ Pìtɛnmɛnɛ míʔɛ gáà ki kɔ́ri wiī tiɛyɛ siin: (1) Kulocɛliɛ Siɛnrɛ nī dè, tiɛyɛ sáa yē baa a muɔ 'ki nyaa pe 'jo pìtɛnmɛnɛ bèle, Zezi wi kòrinyɛninɛ kiɛ nɛ́ siin bálì wi cé nyíɛnɛ nɛ̀ yige nɛ́ pe tɛnmɛ wi siɛnrɛ nɛ̄ dè, peli bīɛlɛ. Wi cé pe tun pe sari wire siɛnrɛ nyu dè siɛnnɛ mɛ́ bèle tiʔɛ ó tiʔɛ nī pe sí de ti tɛnmɛ siɛnnɛ nɛ̄ bèle (wéli baa Mat 10.1). (2) Tiɛyɛ yáà sí yē baa Kulocɛliɛ Siɛnrɛ nī dè a pe 'pìtɛnmɛnɛ míʔɛ gáà yeri siɛnnɛ pálì nɛ̄ nɛ̀ pínɛ. Kire siɛnnɛ peli 'nyaa bìli mìɛni pe 'tɛ́ngɛ Zezi koligo nɛ̄ gè nɛ́ taʔa wi nɛ̄ wè (wéli baa Luk 10.1). Kakpiʔiligele Sɛbɛ nī wè, piyē nɛ pe yeri nɛ pínɛ tɛ́ngɛfɔlilɔ (wéli baa Kakpi 1.15), siinyɛninɛ (wéli baa Kakpi 6.3; 15.1), Kirecɛnnɛ (wéli baa Kakpi 11.26).
Pɔli, Sɔli Pɔli wè, wi míʔɛ gè eburu siɛnrɛ nī dè ki 'puu Sɔli. Wi pɛ́nì kò Zezi tundunwɔ, nɛ̀ ki yaʔa wi yé puu Zuufuwo ŋáà wi 'puu nɛ Zezi tɛ́ngɛfɔlilɔ wuʔɔ bèle (wéli baa Kakpi 7.58; 8.1-3). A Zezi wi 'wi yeri nɛ́ jo wi- 'yɛli bè kò wire tundunwɔ, á wi 'yiʔɛ nɛ̀ kò tɛ́ngɛfɔli nɛ́ Kataanna Siɛnrɛ jáari dè (wéli baa Kakpi 9.1-31; Tim1 2.7). Wi pɛ́nì sɛbɛniʔɛnɛ tóri- go tɛ́ngɛfɔlilɔ gbuʔulo mɛ́ gèle gàli wi yé tɛ́ngɛ wi tánʔana lɛ̀gɛlɛ nī gèle, nɛ́ wi baakuɔnyɛninɛ ní bèle. Wi sɛbɛlɛ peli bīɛlɛ bàli bèle: Wurɔ- miyé, Korɛntiyé 1, Korɛntiyé 2, Galasiyé, Efɛziyé, Filipiyé, Kolɔ- siyé, Tesalonikiyé 1, Tesaloni- kiyé 2, Timote 1, Timote 2, Tiiti, nɛ́ Filɛmɔ.
S
saawalidɛngɛgɛ Ki 'puu tiʔɛ káà gàa nī Kulocɛliɛ 'puu nɛ kòrí wè; wi tíimɛ nɛ̂ puu baa (wéli baa Yir 25.8). Pe 'puu nɛ saawalidɛngɛgɛ yeri gè míɛni kpáawalidɛngɛgɛ gè, nɛ̀ Kòri- diʔɛ, nɛ Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa gè. Kàduʔumɛ, bà pe kɛ́nì Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa faan gè Zerizalɛmi kàʔa nī gè, saawalidɛngɛgɛ ki 'puu nɛ kire tiʔɛ tìí míɛni (wéli baa Yir 15.17; Lev 19.30; Ŋún 20.3; 134.2). Tiɛyɛ yáà nī, saawalidɛngɛgɛ kiī nɛ Kulocɛliɛ kòridiʔɛ tìí gè baa nyìʔɛnɛ nī lè (wéli baa Ŋún 102.20).
Sadusiɛnnɛ Zuufulo Kulocɛliɛ caagoligo gboli láà ni 'puu. Peli mɛ́ bèle, pe nɛ̂ jo dí Kulocɛliɛ siɛnsɛbɛrɛ táà wè baa cígini nɛ̀ yiri Misa sɛbɛlɛ kogunɔ peli nī bèleʔ. Misa Fànʔa Siɛnrɛ tire ní pe 'puu nɛ tɔ́ri kpuʔɔ. Sadusiɛnnɛ pe cé jo dí yakaa wè baa kùu kàduʔumɛ mɛ́ gèʔ, pe nɛ̂ jo dí a siɛn 'kùu ki 'kúɔ wī, dí nyɛ́yirile wè baaʔ. Wéli baa Mat 22.23.
Samarii, Samariiyé Isirayɛli kùlo tɛ́nimɛ tiʔɛ káà gī. Ki tiʔɛ kiī Zude tɛ́nimɛ nɛ́ Galile tɛ́nimɛ sunʔɔmɔ nī. Pe yé puu siɛnfeliye yáà yiiyɛ ye 'nyaʔami Zuufulo nī bèle; Zuufucɛ̀nminɛ bɛ̀ʔ. Piyè cé Zuufulo dɛ́ni bèleʔ. Wéli baa Mat 10.5; Zan 4.4.
sandali, sandaligɛ Ki yē yɛgɛ káà kapiɛngbuɔnnɔ nɛ́ dèzuulo pe líi bèri ŋaaya ŋɔgi nɛ́ ki ní. Ki yē kàgbiile náà pe 'kùru lè (wéli baa Sam2 22.35; Zɔbi 20.24); pe nɛ̂ kpàtaan taʔa ki nɛ̄ nɛ́ wi píle nɛ̀ gbɛ̀n nìɛ wi nyuɔyɔ puɔ yè (wéli baa Ŋún 11.2). Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ ti lɛ̀lɛ nī lè, pe 'puu nɛ ki líi nɛ kapiɛnnɛ kpúɔn lè.
Sara, Sarayi Sarayi wi 'puu Birayima cuɔ, a Kulocɛliɛ wi 'wi míʔɛ yiʔɛ gè nɛ wi ye Sara (wéli baa Sél 17.15). Nɛ̀ ki yaʔa Sara cé liɛ nɛ̀ kúɔ, a Kulocɛliɛ 'pùɔ kɛn wi mɛ́, wire pe 'ye Siaga wè.
Sefasi Wéli baa Piɛri tiʔɛ nī gè.
seribɛn, seribɛnnɛ Seribɛnnɛ bèle, piyē nyìʔɛnɛ tundunminɔ pálì felige. Pe céri tiɛyɛ yáà yé puu siɛnnɛ céri, yàa míɛni 'puu yawiʔi céri; fíkɛnyɛ 'puu pe nɛ̄. Nyakungɛngɛ finʔɛgɛ gè nɛ́ seribɛnnɛ ní bèle ki naamɛ gè, kiī nɛ Kulocɛliɛ kùlofɔlilɔ kácunʔɔ kɛnmɛ tìí bè (wéli baa Yir 25.18-22). Piyè yé puu nɛ pe gbùʔɔrɔ́ʔ, pe míɛni sì yé puu nɛ pe náariʔ.
Sezari Wéli baa kùlofɔgbuɔwɔ tiʔɛ nī gè.
sɛdiri Tiikpaʔaliyɛ yáà yi 'puu nyàa ní pe saaya faanri yè, nyàa yi 'puu lagbɛnrɛ tiire nɛ́ ní Liban kùlo nī lè. Kùlofɔli Sulomani, wi cé yàa suɔ nɛ̀ pɛ́nì Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa faan gè nɛ́ ti ní. Wéli baa Kùlo1 5.20-24; Ŋún 92.13.
Siaga Birayima jaa ŋáà Kulocɛliɛ cé kɛn wi mɛ́ wi liɛrɛ nī dè, Sara pùɔ wè, wire wī. Míʔɛ ki kɔri wi 'jo kátaanra (wéli baa Sél 17.17-19; 18.9-15; 21.6). Siaga jaala peli pe 'puu Yakuba nɛ́ Ezawu ní wè.
Siɛn Pùɔ Zezi wi míʔɛ káà gī Siɛn Pùɔ wè. Kire míʔɛ yē baa Daniyɛli Sɛbɛ nī, nɛ́ Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ tìɛ wè (wéli baa Dan 7.13-14.). Ki míʔɛ kiī baa Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ nī dè nɛ̀ taa tɔliyɔ 78 felige. Míʔɛ gáà ki 'ki tìɛ Zezi wi 'siɛnnɛ céri líɛ wī, nɛ̀ pínɛ wiī Kulocɛliɛ, nɛ́ wi fànʔafɔligɔ tìɛ gè (wéli baa Mat 9.6).
Siɛn Pùɔ pɛnjɛngɛ Wéli baa Zezi Kirisi cɛngɛ tiʔɛ nī.
siɛnjuuwo, siɛnjuuliɛwɛ Wéli baa Kulocɛliɛ siɛnjuuwo tiʔɛ nī.
Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ Wéli baa Kulocɛliɛ Siɛnnyiɛnɛgɔnwɔ tiʔɛ nī gè.
Siimɔ Wéli baa Piɛri tiʔɛ nī.
siipire tiire Siipire tiire ti 'puu kpàʔalidɛ; sɛdiri tiire tire yákuɔ ti yé kpàʔala nɛ̀ tóri ti nɛ̄. Pe 'puu nɛ ti líi nɛ saaya nɛ́ kɔ́riyɔ nɛ́ yakpuɔnrɔ kpínʔini nɛ́ ti ní. Sulomani míɛni yé ti líɛ nɛ̀ Gbùʔɔrɔsaʔa faan gè nɛ́ ti ní. Wéli baa Ŋún 104.17.
Sinayii, Worɛbi Sinayii nyagurugo ki 'puu Sinayii waama kùlo nī lè. Pe 'puu nɛ ki nyagurugo yeri gè míɛni Worɛbi nyagu- rugo. Kire nyagurugo gáà kire táanni Yewe 'wìi tìɛ Misa nɛ̄, tiinbile sunʔɔmɔ nī bè (wéli baa Yir 3). Kire tiʔɛ kire míɛni nī wi 'nyakungɛngɛ kpíʔile gè nɛ́ Isirayɛli siɛnnɛ ní bèle (wéli baa Yir 19; 31.12-18; 34). Sinayii waama kùlo lire nī Isirayɛli siɛnnɛ pe 'puu nɛ pe tánʔagɛlɛ kpínʔini gèle (wéli baa Yir 19.2; Tɔ́r 1; 9).
sìndinge kpɔ̀bi Sìndinge kpɔ̀bi wè, ki yé puu jifaa wáà pe nɛ̄ wi puɔ kacuɔnrilɔ burugo sìndinge nɛ̄ gè. Pe yé lagbɛnrɛ kàdɛniyɛ kiɛ nɛ́ siin tárigɛ ki nɛ̄, nyàa yi 'puu nɛ Isirayɛliyé saaya tùluyo kiɛ nɛ́ siin kɛnmɛ tìí bè. Wéli baa Yir 25.7; 28.15-29.
Sìnvarifun Búru Fundaanra Sìnvarifun Búru Fundaanra ti 'puu nɛ kpínʔini lɛ̀lɛ líì nī pe 'kúɔ Torimakiyaʔa Fundaanra nɛ̄ dè. Kire yé puu peri sɔ̀ngi de taʔa kɛnmɛ bíì nɛ̄ Yewe yé Isirayɛli siɛnnɛ yige bèle Ezipiti kùlo nī lè. Isirayɛli siɛnnɛ piyè yé yɛli bè yakaa káaʔ gàa ki 'puu nɛ́ sìnvari ní dè fúɔ bè taa cɛnyɛ kɔlisiin. Kire fundaanra tire ti 'puu tánʔagbuɔlɔ fundaanra taanriwoli lè. Wéli baa Yir 12.14-20; 23.15; Lev 23.5-8; Fàn 16.16; Mat 26.17. Wéli baa míɛni Fundaanra tánʔagbuɔlɔ tiʔɛ nī.
sìnvari, sìnvarifun Sìnvari dè, ti 'puu búrupirige gáà ki 'yɛ̀ gè. Ki 'puu nɛ ŋɔri fìɛ tìí, ŋàa wi 'baara yakaa laamɛ nī bè. Lɛ̀gɛlɛ kálì nī ki 'puu nɛ fuɔnrɔ kɛnmɛ tìí bè (wéli baa Yir 12.15; 29.2-3; Mat 16.6, 11-12; Mar 8.15; Kor1 5.6-8; Gal 5.9). Lɛ̀gɛlɛ kálì nī a ki nɛ nyu nɛ waa Kulocɛliɛ Kùlofɔligɔ kɔli mɛ́ gè, ki kɔri wi nɛ̂ puu cɛ̀nwɛ (wéli baa Mat 13.33).
Siyɔn Siyɔn wè, bà ki 'mɔgɔ gè, a ki míʔɛ ki kâ pɛ́ni yatiɛyɛ taanri tìí. Yapelige gè, kire ki 'puu Siyɔn nyagurugo gè. Siyɔn nyagurugo gè, ki 'puu nyagurugo káà gàa nɛ̄ pe yé Zerizalɛmi kàʔa faan gè. Bà Dawuda yé nyakungɛngɛ finʔɛgɛ líɛ gè nɛ̀ pɛn Siyɔn nyagurugo mɛ́ gè, a nyagurugo ki 'kò wàlidɛngɛgɛ Yewe mɛ́ (wéli baa Sam2 6.10-12; Ŋún 2.6; 3.5). Kire kàduʔumɛ gè, a pe 'nyakungɛngɛ finʔɛgɛ líɛ gè nɛ̀ pɛ́nì le Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa nī gè, a pe 'kò nɛ Gbùʔɔrɔsaʔa yeri gè míɛni Siyɔn (wéli baa Eza 18.7; 24.23). Wiyē nɛ sɔ̀ngí pe 'puu nɛ nyagurugo gáà yeri gè nɛ pínɛ Mɔriya. A ki kɛ́nì pɛ́nì kò Zerizalɛmi kàʔa ki mìɛni míʔɛ (wéli baa Ŋún 9.15; 84.7; Eza 1.8).
Siyɔn kàʔa Wéli baa Siyɔn tiʔɛ nī gè.
Siyɔn nyagurugo Wéli baa Siyɔn tiʔɛ nī gè.
Sodɔmi kàʔa Kàʔa káà ki yé puu gàa Yewe cé pínɛ nɛ̀ sórigo nɛ́ Gomɔri kàʔa ní gè. Ki 'puu Birayima sìi lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Sél 18.16–19.29). Kire tiʔɛ ki 'kò fìɛ nɛ kapiile ni piigɛnmɛ tìí bè, nɛ Kulocɛliɛ kàyuʔujuu lɛ̀lɛ tìí lè.
Sɔli Wéli baa Pɔli tiʔɛ nī.
sɔ̀ngidaadiʔɛ Ki 'puu kàdɛnigɛ gàa pe sî yɛ̀gɛ nɛ̀ yérige gè, a kele kálì gbɛ́ni kpíʔile gèle, majo: a Kulocɛliɛ 'wìi tìɛ siɛnnɛ nɛ̄ bèle (wéli baa Sél 28.18).
Sulomani Isirayɛli kùlofɔli taan- riwuu wire wi 'puu Sulomani wè, Sawuli nɛ́ Dawuda kàduʔumɛ gè. Kùlofɔli Dawuda jaa wáà wi 'puu; wi cé wi sii Batiseba nɛ̄ (wéli baa Sam2 12.24; Mat 1.6). Pe 'puu nɛ wi ye nɛ pínɛ Jedi- diya; Kulocɛliɛ siɛnjuuwo Natan wi cé kire míʔɛ le gè wi nɛ̄ (wéli baa Sam2 12.25). Sulomani wiì cé tɛ́ni fànʔa nɛ̄ gè yanyige nɛ̄ʔ. Wi luɔ Adonija wè, Dawuda jaaliɛwɛ wè, wi cé wi tún nɛ̀ mɔgɔ (wéli baa Sam2 3.4; Kùlo1 1.5).
Sulomani wire wi 'puu Isirayɛli kùlofɔli gbɛ̀nwɛ wè. Wi cé ki cɛ́n baakpuɔrɔ yē wire yiʔɛ mɛ́ gè, a wi sí wi fungo tìrige gè nɛ̀ sícilige náari Kulocɛliɛ mɛ́. Wi sícilige ki cé tóri wi lɛ̀lɛ wuulo wuʔu nɛ̄ gè nɛ̀ fáala (wéli baa Mat 12.42).
sún le Eburulo nɛ́ tɛ́ngɛfɔlilɔ mɛ́ bèle, bè sún le wè, kire 'nyaa bè kò sìnlii nī bè wìye cɛ́rigɛ Kulocɛliɛ yiʔɛ mɛ́ béri náari. Wéli baa Ŋún 35.13; Mat 6.16-18.
T
tánʔagbuɔlɔ Wéli baa fundaanra tánʔagbuɔlɔ tiʔɛ nī.
tɛ́ngɛfɔlilɔ gboli Bìli pe cé tɛ́ngɛ Zezi pìtɛnmɛnɛ pe siɛnrɛ nɛ̄ dè nɛ́ jíin Zezi koligo nī gè, a pe 'kò tɛ́ngɛfɔlilɔ. A pàli 'kò nɛ̂ pìye gbuʔulo bèri Kulocɛliɛ siɛnjuuro lúru dè, bèrí Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ wè, kire gboli ni kɛ́nì kò nàa pàli nɛ yeri legilizi. Antiyɔsi kàʔa mɛ́ gè, a pe séli nɛ̀ tɛ́ngɛfɔlilɔ yeri bèle Kirecɛnnɛ. Ki kɔri yē Kirisi wuulo. Wéli baa Kakpi 11.26.
tɛ́ngɛfɔlilɔ gboli baakuɔwɔ, baakuɔlɔ Tɛ́ngɛfɔlilɔ gbuʔulo nī gèle, pàli 'puu sáʔafɔlilɔ bálì pe 'puu yiɛgininɛ nī bèle (wéli baa Tim1 3.8-13).
tɛnmɛzaʔa Kire 'puu kiiyɛ nɛ́ Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa ní gè, gàa ki 'puu Zerizalɛmi kàʔa nī gè. Tɛnmɛzaaya yi 'puu nɛ̀ màʔa Zuufulo kàaya nī yè. Tɛnmɛzaʔa ki 'puu nɛ̀ pínɛ náaridiʔɛ nɛ́ fànʔa siɛnrɛ wélidiʔɛ, nɛ̀ fàri siɛnjuuliɛlɛ sɛbɛlɛ siɛnrɛ ti wélige nɛ̄ gè. Cɛndɛnigɛ cɛnyɛ nī yè Zuufulo pe 'puu nɛ waa nɛ Kulocɛliɛ gbùʔɔrɔ́ wè baa ki saʔa nī gè. Wéli baa Mar 1.21; Zan 6.59.
tiɛcɛ̀ngɛ wàlidɛngɛgɛ Kpàlidiʔɛ Kpátaʔa nī gè, ki laamɛ nī bè, pe yé ki wáligi tiɛyɛ siin nɛ̀ gunbɔli fɛ̀ni ní wè. A kacuɔnriwɔ wi 'jíin Kpátaʔa nī gè, wi 'puu tiɛcɛ̀ngɛ wàlidɛngɛgɛ nī gè. A wi 'jíin fɛ̀ni kúrugu wè, kire ki 'puu tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ gè; pe yé nyakungɛngɛ finʔɛgɛ tɛ́ngɛ gè baa (wéli baa Yir 26.33-34). Kacuɔnrilɔ kàfɔli wire nigbe wi yé yɛli bè jíin baa tɔligɔ nigbe yiɛlɛ nī lè (wéli baa Lev 16.33-34). Bɛ̀ míɛni ki yé pɛ́nì puu Gbùʔɔrɔsaʔa nī gè, Zerizalɛmi kàʔa mɛ́ gè.
tiɛcɛ̀njɛngɛ wàlidɛngɛgɛ Wéli baa tiɛcɛ̀ngɛ wàlidɛngɛgɛ tiʔɛ nī gè.
Tiɛlɛfun Pìle Wéli baa Kulocɛliɛ Pìle tiʔɛ nī.
tiiparigɛ Wurɔmiyé fànʔa lɛ̀lɛ nī lè Isirayɛli kùlo nī lè, a siɛn cé kapiigbuʔɔ kpíʔile wè, pe nɛ̂ cé siɛn kóri wè nɛ̀ tárigɛ tiiparigɛ nɛ̄ gè. Pe 'tiiparigɛ kpíʔile gè tiiye siin, pe 'kàa pari nɛ̀ taʔa kàa nɛ̄. Pe nɛ̂ kapiigbiliwe wi kiyɛ sáʔala yè níɛ̀ yi kóri nɛ̀ tárigɛ gìi nɛ̄ ki yē parigɛ gè, níɛ̀ sí tɔliyɔ kóri yè nɛ̀ tárigɛ táanmɛ gè tiige nɛ̄ gè, níɛ̀ ki yɛ̀gɛ nɛ̀ yérige siɛnnɛ pe mìɛni de wi nyaʔa (wéli baa Mat 27.35; Mar 15.24; Luk 23.33). Siɛn wi nɛ̂ pɛ́nì kùu baa. Kire kùu wire Zezi Kirisi wi 'kùu siɛnnɛ kapiʔile kɛnmɛ nɛ̄ bè. Tiɛyɛ yáà nī yè, tiiparigɛ kiī nɛ fìɛ wáà tìí wī, nɛ́ jo tɛ́ngɛfɔli 'yɛli bè puu gbòboriyaʔawa bè wi sìi kɛn wè bɛ̀ Zezi tíɛlɛ wè (wéli baa Mat 10.38; 16.24; Mar 8.34).
timɔzigege Ki yé buu kapiɛngbuɔn yɛgɛ káà gàa pe 'kpíʔile nɛ́ timɔri ní dè, á kire 'laa tiige ní gè, á kire 'laa nɛ́ sɛngɛ ní gè. Ki 'puu siɛn wi níɛ wìi tɔ́ngi nɛ́ ki ní kapiɛnnɛ lɛ̀lɛ nī lè, bèri ŋaaya nɛ́ ŋuʔɔnɔ nɛ́ tàbɛlɛ yérigi bèle. Bɛ̀ Kulocɛliɛ wiī nɛ wi siɛnnɛ wéli bèle, a pe 'wi tɔ́nminɔ nɛ́ timɔzigege yɛgɛ ní gè (wéli baa Ŋún 3.4; 5.13; 18.36; 59.12; 115.10).
Torimakiyaʔa Fundaanra Zuu- fulo pe cɛngbuʔɔ ki 'puu Torima- kiyaʔa Fundaanra tánʔagbuɔlɔ; ki yé puu peri sɔ̀ngi de taʔa nɛ́ cɛngɛ ní gè gàa nɛ̄ Isirayɛli siɛnnɛ pe yé yiri sùkulomɔ nī bè Ezipiti kùlo nī lè. Siɛnrɛ ti kɔri wi 'jo kùu tundunwɔ wi- tóri, wí Isirayɛli pìile saaya yaʔa yè, wi fǎga siɛn kpúu baa kire tiɛyɛ nī yèʔ a pe yé sìnbaara sìsiɛn kurugo saʔa wìile nɛ̄ lè. A kùu tundunwɔ wi sí Ezipiti nàgabipeligele kpúu gèle wè (wéli baa Yir 12). Bà ki 'kpíʔile mmɛ gè, a Ezipiti kùlofɔli wè, Farawɔn wè, a wi 'Isirayɛliyé yaʔa pe 'yiri wi kùlo nī lè. Kulocɛliɛ cé pe suɔ Ezipiti kùlo sùkulomɔ nī bè. A ki 'kò fundaanra tánʔagbuɔlɔ; yiɛlɛ ó yiɛlɛ Isirayɛli pìile pe nɛ̂ kɛ́ Zerizalɛmi kàʔa mɛ́ nɛ̀ sɛ́nì sìnbaara kpúu. Pe nɛ̂ ki cɛngɛ cáan gè nɛ̀ ki fundaanra kpíʔile dè (wéli baa Mat 26.2,17; Mar 14.1; Yir 12.1-13). Tuɔbuuro nī dè pe nɛ̂ jo Paaki. Wéli baa míɛni Fundaanra tánʔagbuɔlɔ tiʔɛ nī gè.
Torimakiyaʔa kaara A siɛnrɛ ti 'jo: Torimakiyaʔa kaara, kire ga laa Torimakiyaʔa kakuɔrɔ yajuʔu, kire ga laa Torimakiyaʔa sìnbuɔ, ki 'puu sìnbayɛliwɛ kire ga laa síkayɛliwɛ ŋáà pe 'yi kɔni bè wi sìsiɛn kurugo gè pe saaya wìʔile nɛ̄ gèle, bè wi kaara káa dè, Torimakiyaʔa Fundaanra lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Yir 12.21; Fàn 16.5-6).
Torimakiyaʔa lìile Torimakiyaʔa Fundaanra lɛ̀lɛ nī lè, Isirayɛli siɛnnɛ pe 'puu nɛ tánʔana burudo nii dè nɛ́ pe tɔriyɔ ní yè, níɛ kaara nɛ́ suro lìi dè cáʔacaʔa, bè ki tìɛ pe 'gbòbori nɛ̀ yaʔa bèri waa, bè sa Yewe gbùʔɔrɔ wè (wéli baa Yir 12). Kire lìile náà lire Zezi pɛ́nì lìi nɛ́ wi pìtɛnminɛ ní bèle sɛ́nì pe 'wi cò bè wi kpúu wè (wéli baa Mar 14.16).
tundunwɔ, tundunminɔ Wéli baa Zezi tundunminɔ tiʔɛ nī gè.
U
Urimi nɛ́ Tumimi Urimi wè nɛ́ Tumimi ní wè, bìgele kálì feligele ke 'puu kacuɔnrilɔ kàfɔli wi nɛ̂ ke le sìndinge kpɔ̀bi nī wè. A yiɛgininɛ pe 'puu nɛ caa bè Kulocɛliɛ nyɛ́ni kaala cɛ́n lè kele kálì nɛ̄ gèle, pe nɛ̂ cé ke líɛ nɛ̀ wáa. Wéli baa Yir 28.30; Tɔ́r 27.21; Sam1 14.41-42.
W
wolivi Wolivi tiige gè, tiige káà felige gī ki wè náʔa weli mɛ́ʔ, kire nɛ́ ki mìɛni we bé gbɛ̀ ki tɔ́nminɔ nɛ́ letiige ní. Pe 'puu nɛ ki yasɛnrɛ káa dè níɛ sùnmɔ kɔ̀ngí nɛ́ ki cìʔile ní gèle. Wéli baa Fàn 28.40.
Wolivi Tiire nyagurugo Tiige yasɛnrɛ dī wolivi wè. Piyē nɛ ki sùnmɔ yigi bè. Ki pígele ke nɛ̂ puu bɛ̀ nyàwuʔɔ tíɛlɛ nɛ́ pìrimɛ ní. Ki tiire dáà ti 'puu nyagurugo gíì nɛ̄ ki 'puu nɛ wéli nɛ nyaʔa Zerizalɛmi kàʔa táanni gè, a ki 'fali nɛ̀ kò pe ki ye Wolivi Tiire nyagurugo. Wéli baa Mar 14.26.
Worɛbi nyagurugo Pe 'puu nɛ Worɛbi nyagurugo yeri gè míɛni Sinayii nyagurugo. Kire tiʔɛ kire nī Kulocɛliɛ pɛ́nì juu nɛ́ Misa ní wè, nɛ́ Isirayɛli siɛnnɛ ní bèle (wéli baa Fàn 4.10). Wéli baa Sinayii tiʔɛ nī gè.
Wori nyagurugo Nyagurugo gáà ki 'puu Edɔmi kùlo láʔala nɛ̄ lè. Arawɔn wi 'kùu baa ki nyagurugo naamɛ gè. Wéli baa Tɔ́r 20.22-27.
Wurɔmi, Wurɔmiyé Zezi lɛ̀lɛ nī lè Wurɔmi kàʔa ki cé fànʔa kpúɔn nɛ̀ kùlogolo nìʔɛgɛlɛ jáa (wéli baa Kakpi 19.21). A ki kùlogolo ke 'kò Wurɔmi fànʔa láara gè. Siɛnnɛ pálì yé ki sàri nɛ̀ kò Wurɔmiyé wuulo nɛ̀ sí ki taa piyè sii Wurɔmi kàʔa tɛ́nimɛ nī bèʔ (wéli baa Kakpi 16.37). Ki siɛnnɛ pe nɛ̂ gbɛ̀ nɛ̀ nyaa bìli pe 'kɔ́n kùlogolo kálì nī, gìli nɛ̄ Wurɔmi kàʔa ki 'puu nɛ fànʔa kpúɔn gè. Pàngɛ gè Wurɔmi kàʔa kiī baa Italii kùlo nī.
Y
yakɛnrɛ, yakɔnrɔ Wéli baa kpuʔɔrɔ tiʔɛ nī.
Yakuba Siaga jaa wáà wi 'puu Yakuba wè. Pe 'puu nɛ wi ŋɔ̀nyiɛnɛ ye wè Ezawu. Kàsii kpuɔwɔ cé jíin pe sunʔɔmɔ nī bè, bà Yakuba cé Ezawu liɛrɛ suɔ dè nɛ̀ taa wè (wéli baa Sél 25.24-34). Yewe cé míʔɛ káà le Yakuba nɛ̄ nɛ̀ jo Isirayɛli, nɛ̀ diba taʔa wè wi nɛ̄ (wéli baa Sél 32.25-30). A wi 'kò Isirayɛli kùlo wuulo pe mìɛni tuu wè.
Yaliipelide Líɛ Lɛ̀lɛ Yaliipelide Líɛ Lɛ̀lɛ Fundaanra tánʔagbuɔlɔ dè, pe 'puu nɛ ti yeri míɛni Cégbuʔulo Fundaanra, nɛ́ ki cɛ́n pe 'puu nɛ cégbuʔulo kɔlisiin tɔ́ri Torimakiyaʔa kúɔlɔ kàduʔumɛ gè, níɛ nɛ ti fundaanra kpíʔile dè. Kire kàduʔumɛ a pe kɛ́nì ki yiʔɛ nɛ̀ ki yeri Pantɛkɔti Fundaanra (ki kɔri wire wī cɛnyɛ togosiin nɛ́ kpɔrigɔ, Torimakiyaʔa kàduʔumɛ gè; wéli baa Lev 23.16; Kakpi 2.1-4). Wéli baa Yir 23.16; Lev 23.17-20. Wéli baa míɛni Fundaanra tánʔagbuɔlɔ tiʔɛ nī.
Yaliire Líɛ Lɛ̀lɛ Fundaanra tánʔa- gbuɔlɔ Yaliire Líɛ Lɛ̀lɛ Fun- daanra tánʔagbuɔlɔ (wéli baa Yir 23.16), bà lɛ̀lɛ láà kɛ́nì kúɔ lè, a pe 'ki míʔɛ yiʔɛ gè nɛ̀ ki yeri Kpátaapigele Fundaanra tánʔagbuɔlɔ. Wéli baa kire tiʔɛ nī.
yanyige kaara Wéli baa yanyige yakɔnrɔ tiʔɛ nī gè.
yanyige suro Wéli baa yanyige yakɔnrɔ tiʔɛ nī gè.
yanyige yakɔnrɔ Kire kakuɔrɔ ti 'puu nɛ ki tìí fundaanra nɛ́ yanyige nyɛ́nì jíin Yewe nɛ́ wi siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè, nɛ̀ pínɛ yanyige 'jíin kakuɔrɔ ti kɔ̀nvɔlilɔ siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Yanyige kaara dè, pe nɛ̂ cé yajuʔu ki sùnmɔ tiɛyɛ sórigo yè; sɛnrɛ dè, pe nɛ̂ tire káa nɛ́ yanyige suro ní dè. Suro dáà ti 'puu, pe nɛ̂ tàa sórigo nɛ̀ kɛn Kulocɛliɛ mɛ́, níɛ̀ dìi suʔɔ dè nɛ̀ pínɛ nɛ̀ lìi. Katiɛyɛ taanri yē baa yanyige yakɔnrɔ nī dè: nyakungɛngɛ yakɔnrɔ dè, kinɛdɛnigɛ yakɔnrɔ dè, nɛ́ kacɛ̀ngɛ síɛrilɛ yakɔnrɔ ní dè (wéli baa kire nyasiɛnkɛniyɛ nyáà tiɛyɛ nī yè). Wéli baa Lev 3.1-17; 7.11-36; 19.5-10.
Ye- Yewe gbùʔɔrɔ wè Kire yē «Aleluya» ki kɔri wè. Eburu siɛnrɛ nī dè, a ti 'jo alelu ki kɔri wi 'jo ye- gbùʔɔrɔ; Ya kire yē Yewe míɛwerige gè. Wéli baa Ŋún 104.35.
Yesuwe Yesuwe wi 'puu Misa baakuɔwɔ nɛ̀ líɛ wi nàgapunmɔ lɛ̀lɛ nī lè (wéli baa Tɔ́r 11.28). Wi 'puu nɛ́ tundunminɔ ní bèle bàli Misa cé tun bèle, a pe sɛ́nì Kanaa kùlo saanri lè nɛ̀ wéli lè. Bà bìli pe pɛ́nì ki juu Misa mɛ́ wè nɛ́ jo peli nɛ fìʔɛ́ wè, piyě gbɛ̀ kùlo líɛ lèʔ, Yesuwe nɛ́ Kalɛbi ní wè a peli 'jo pe bé gbɛ̀ jáa bè kùlo líɛ lè (wéli baa Tɔ́r 14.6-38). Wire wi kɛ́nì Isirayɛli siɛnnɛ pe yiʔɛ kíni gè bà Misa 'kùu wè. Wi míʔɛ ki kɔri wire wī: Yewe nɛ siɛn suu (wéli baa Yir 17.9).
Yiɛniʔɛgɛlɛ kire kàduʔumɛ gè, pe 'puu nɛ Yesuwe míʔɛ yeri gè kɛnmɛ páà nɛ̄: «Yesuwa,» a ki 'kò, Girɛki siɛnrɛ nī dè, «Yesuu.» Kire ki pɛ́nì kò míʔɛ gáà pe 'kɛn Zezi mɛ́ wè, pe siɛnrɛ nī dè. Ki kɔri wiī nɛ ki tìí wiī siɛnnɛ Suɔfɔli, bɛ̀ Yesuwe míʔɛ tíɛlɛ gè: Yewe nɛ siɛn suu.
Yewe Yewe míʔɛ gè, Kulocɛliɛ wire tíimɛ míʔɛ gī gàa gè. Kire míʔɛ nɛ̄ wi 'wìi tìɛ Birayima nɛ̄ wè, nɛ́ Siaga nɛ́ Yakuba nɛ̄ wè, nɛ́ Misa ní wè. Wéli baa Yir 3.14-15; kire tiʔɛ nī gè wi 'ki juu Misa mɛ́ nɛ́ jo: MI YĒ ŊÀA WI MI YĒ WÈ, gàa ki 'ki tìɛ wī baa súuri. Kulocɛliɛ siɛnrɛ sɛbɛlɛ eburu siɛnrɛ nī dè, pe 'ki sɛbɛ kɛnmɛ báà nɛ̄ bè: YHWH.
Yewe ŋáà wī Nyìʔɛnɛ Kapiɛn-gbuɔnnɔ Kàfɔli Kulocɛliɛ siɛnrɛ sɛbɛ wè, eburu siɛnrɛ nī dè, ki míʔɛ ki 'sɛbɛ: Yewe sabawɔti. Sabawɔti ki kɔri wire wī: kapiɛngbuɔnnɔ gboli. Bà siɛnnɛ pe 'puu nɛ caa bè ki tìɛ Yewe wi kele ke mìɛni yiʔɛ kínigi gè fúɔ baa nyìʔɛnɛ nī lè, nɛ́ míɛni bè ki tìɛ wi yē suɔfɔli nɛ́ ní wélifɔli wi siɛnnɛ mɛ́ bèle, a pe míʔɛ gàa yeri gè wi nɛ̄. Wéli baa Ŋún 24.10; 46.8,12; 48.9; 80.5.
Yewe tundunwɔ Wéli baa nyìʔɛnɛ tundunwɔ tiʔɛ nī.
Yusufu, Maari pɔli Nyakungɛngɛ Fɔngɔ Siɛnrɛ nī dè, Yusufu wè, Nazarɛti kàʔa wuu, wi 'puu kɔnimɔ nɛ̄ nɛ́ Maari ní wè. A Maari kɛ́nì laala taa lè Kulocɛliɛ Pìle fànʔa ní gè. A nyìʔɛnɛ tundunwɔ wi pɛ́nì juu nɛ́ Yusufu ní nɛ̀ wi yɛ wi- Maari líɛ wè wi cuɔ. Wiì sí kɛ́nì wi cɛ́n cɛliwɛʔ, fúɔ nɛ̀ taa a Maari pɛ́nì Zezi sii wè. Wéli baa Mat 1.16-25; Luk 1.27; 2.1-7.
Yusufu, Yakuba jaa Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè, Yakuba jaa wáà wi 'puu Yusufu wè. Wire wi yé wi tuu dɛ́ni wè nɛ̀ tóri wi pìile pe mìɛni nī bèle; wire wi 'puu Arasɛli pìpeliwe wè. A ki 'kò wi lɔbilɔ mɛ́ bèle yejaʔa. Kire nɛ̄ pe yé kɛ́nì wi cò nɛ̀ pári Ezipiti siɛnnɛ mɛ́ bèle sùkulomɔ nɛ̄. A Kulocɛliɛ 'kò nɛ́ wi ní, nɛ̀ pɛ́nì wi suɔ fùrɔgɔ mɛ́ gè, nɛ̀ sícilige kɛn wi mɛ́ a wi 'ŋɔ́nidɔ kɔri cɛ́n wè. A kire ki 'yaʔa a wi 'Farawɔn ŋɔ́niyɔ yi kɔri juu wè wi mɛ́, a Farawɔn wi 'wi kpíʔile siɛnkpuɔwɔ Ezipiti kùlo nī lè. Wéli baa Sél 30–50.
Z
Zakarii Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa kacuɔnriwɔ wáà wi 'puu. Wi cuɔ wè, Ɛlizabɛti wè, wire wi cé kɛ́nì Zan Batiisi sii wè wi liɛguɔrɔ nī dè. Siɛnrɛ ti cé suɔ Zakarii nɛ̄ wè bɛ̀ wi cé káala nyìʔɛnɛ tundunwɔ wi siɛnrɛ nɛ̄ dè, Zan Batiisi wi sii wori nɛ̄ dè. Wéli baa Luk 1.20.
Zan Zan wi 'puu Zezi pìtɛnmɛnɛ kiɛ nɛ́ siin nī bèle (wéli baa Mat 4.21-22), nɛ́ Zezi sìi wori juu dè wi Kataanna Siɛnrɛ sɛbɛ nī wè. Lɛ̀lɛ líì nī Zezi 'puu tiiparigɛ nɛ̄ gè, a wi 'wi yàa Maari kɛn wè Zan mɛ́ wè, wire- wi wéli; wi 'puu nɛ Zezi dɛ́ni wè kányiʔɛ ní (wéli baa Zan 19.26-27). Wi 'puu Zezi tundunwɔ míɛni (wéli baa Kakpi 8.14). Wí 'sɛbɛlɛ bálì sɛbɛ nɛ́ tórigo bèle tɛ́ngɛfɔlilɔ gbuʔulo mɛ ́ gèle: Zan1, Zan2 nɛ́ Zan3. Bà liɛrɛ ti pɛ́nì nɔ̀ wi nɛ̄ wè, a wi 'puu dàala láà nɛ̄ luʔɔ sunʔɔmɔ nī bè, pe ni ye Patimɔsi, Kataanna Siɛnrɛ baara tire kɛnmɛ nɛ̄. Kire tiʔɛ nɛ̄ wi 'kele kálì nyaa gàli Kulocɛliɛ 'tìɛ wi nɛ̄ wè, a wi 'ke sɛbɛ Tìɛlɛ Sɛbɛ nī wè (wéli baa Tìɛ 1.1).
Zan Batiisi Zan ŋáà wi 'puu nɛ siɛnnɛ batiize bèle Zezi lɛ̀lɛ nī lè, wire pe pun (wéli baa Mat 3.1). Kire Zan Batiisi wire kùlofɔli Erodi wi yé tí a pe 'wi nyùgo ceri gè nɛ̀ kɛn Erodiyadi póri mɛ́ wè (wéli baa Mat 14.8-11).
Zerizalɛmi Isirayɛli wuulo pe kàkpuʔɔ kire ki 'puu Zerizalɛmi kàʔa gè. Kire kàʔa nī Kulocɛliɛ Gbùʔɔrɔsaʔa ki 'puu. Kire tiʔɛ nī kùlo wuulo pe mìɛni 'puu nɛ yɛ̀gí nɛ waa nɛ fundaanra taanri kpíʔile dè yiɛlɛ ó yiɛlɛ.
Zeturo Zeturo wi 'puu Madiyan kùlo kacuɔnriwɔ, nɛ́ ní Misa cuɔ tuu. Wi míʔɛ káà ki 'puu Erewuyɛli wè. Wéli baa Yir 2.18; 3.1; 4.18; 18.1-12.
Zezi Kirisi cɛngɛ, Kàfɔli wi cɛngɛ gè, Kulocɛliɛ wi cɛngɛ, Siɛn Pùɔ pɛnjɛngɛ, Kàfɔli pɛnjɛngɛ Duniya kàyuʔujuujɛngɛ gè pe 'pun. Kire cɛngɛ gíì Zezi Kirisi wi bé koli bè pɛn náʔa duniya nī wè bè pa wi wuulo kɔ́ri bèle, bé sí sìndɛngɛlɛ tórigo bèle wuʔɔgɔ tiʔɛ nī gè, bìli pe 'cíi pe wè lúru Kulocɛliɛ Kataanna Siɛnrɛ mɛ́ dè wèʔ. Wéli baa Mat 24.37-39; Luk 19.44; Filip 1.6; 2.16; Tes2 2.1; Tìɛ 16.14.
Zezi koligo Suɔlɔ koligo kire gī. Kàfɔli wi siɛnjuuwo wè, Pɔli wè, bà wi 'puu nɛ tíin Zuufulo koligo nī gè, wire cé puu nɛ tɛ́ngɛfɔlilɔ túngu bèle kpuʔɔ Zezi koligo ki wori nɛ̄ dè (wéli baa Kakpi 9.2; 22.4; 26.11). Nɛ̀ sí ki taa bà Kàfɔli Zezi wi cé kɛ́nì wìi tìɛ wi nɛ̄ wè, a wi 'ki cɛ́n kire gī Kulocɛliɛ caagoligo kányiʔɛ wuʔu gè (wéli baa Kakpi 24.14). A siɛn nɛ ki caa bè sa Kulocɛliɛ taa wè, wi- jiin kire koligo kire nī (wéli baa Kakpi 16.31).
Zezi tundunwɔ, Zezi tundun-minɔ, Zezi Kirisi tundunminɔ Zezi wi cé pìtɛnmɛnɛ kiɛ nɛ́ siin yori nɛ̀ yige nɛ pe ye tundunminɔ; ki 'nyaa wi cé tunduro kɛn pe mɛ́ pe sari Kulocɛliɛ siɛnrɛ jáari dè tiɛrɛ ti mìɛni nī. Ki tundunminɔ pe cé kò nɛ́ Zezi ní wè nɛ̀ taa a wi pɛ́nì wi baara kúɔ dè náʔa duniya nī wè. Wéli baa Mar 3.13-19; Luk 6.12-16; Zan 3.16; Kakpi 1.2.
Bà Zezi wi cé kɛ́nì kɛ́ wè, a pe 'kò nɛ wi siɛnrɛ nyu dè nɛ mári níɛ kakpoliyo nìʔɛyɛ kpínʔini; ki kele kiyē baa Kakpiʔiligele Sɛbɛ nī wè. Pɔli nɛ́ Barinabasi ní wè, pe 'puu nɛ pe yeri nɛ pínɛ tundunminɔ bɛ̀ ki 'nyaa peli míɛni bèle pe cé Kàfɔli wi tunduro kúɔ dè ti kúɔgɛnmɛ nɛ̄ bè dàa wi cé kɛn wi tundunminɔ kiɛ nɛ́ siin mɛ́ bèle (wéli baa Kakpi 14.3-4).
Zezi tundunminɔ pe 'wi kùugo wori juu dè nɛ̀ yige nɛ́ wi nyɛ́yirile wori ní dè.
Zonasi Kulocɛliɛ siɛnjuuliɛwɛ wáà wi 'puu Zonasi wè, baa Nyakungɛngɛ Liʔɛ Siɛnrɛ nī dè. Kulocɛliɛ wi cé wi tun kàʔa káà mɛ́ pe 'ki ye Niniivi, nɛ́ jo wi sa juu nɛ́ ki siɛnnɛ ní bèle pe- láʔa pe kapiigbiʔiligele nɛ̄ gèle péri Kulocɛliɛ caa. A Zonasi wi 'cíi nɛ́ jo wire bé fɛ̀ làri Kulocɛliɛ nɛ̄ wè, nɛ̀ sɛ́nì jíin kɔ́rikpuʔɔ nī. A Kulocɛliɛ wi 'kɛnmɛ kpíʔile a pe 'Zonasi kɔ̀n wè nɛ̀ wáa kuʔɔjii nī wè, a fúɔkpuʔɔ 'wi júɔ a wi 'cɛnyɛ taanri kúɔ baa fúɔ wi liyɛ nī yè. Kire kàduʔumɛ gè a Zonasi wi sɛ́nì Kulocɛliɛ tunduro kúɔ dè. Wéli baa Mat 12.39-41.
Zuda Yakuba jaa wáà wī Zuda wè. Wire wi 'puu sicɛriwuu wè, wi yàa wire wī Leya wè (wéli baa Sél 29.35). Wire wi yé Yusufu suɔ wè kùu mɛ́ wè. Bà Yusufu lɔbilɔ pe yé wi cò nɛ̀ wáa kàwiʔi nī gè, a Zuda wi 'tí a pe 'wi kɔ̀n kàwiʔi nī gè, nɛ̀ pári jaʔawaala mɛ́ bèle, kire ga buu pe fǎga wi kpúuʔ. Nɛ̀ sí ki yaʔa wi yé kapiigbuʔɔ kpíʔile nɛ́ Tamari ní wè (wéli baa Sél 38); kire kàduʔumɛ a wi yéri ki nɛ̄ nɛ̀ ki cɛ́n wire yé kapiile kpíʔile. Wi tuu Yakuba wi siɛnsɛnrɛ nī dè, a wi 'wi siimɛ kpíʔile bè kùlo ni kàfɔli. Kàduʔumɛ gè, Zuda 'puu saʔa tùlugo káà Isirayɛli siɛnnɛ sunʔɔmɔ nī bè. Kùlofɔli Dawuda 'puu wi tùlugo nī. A wàlimɛ kɛ́nì jíin kire kùlofɔligɔ nī gè, Zuda nɛ́ Bɛnzamɛ saaya tùlugo 'kò Zuda kùlo gè. Zezi wi 'sii Zuda tùlugo nī gè (wéli baa Luk 3.23-30; Tìɛ 5.5).
Zude Zude tɛ́nimɛ pire nī Zeri- zalɛmi kàʔa ki yē, gàa ki yé puu Zuda kùlofɔligɔ kàkpuʔɔ gè lɛ̀lɛ líì nī Isirayɛli kùlo ni 'wàli nɛ̀ kò kùlofɔliyɔ siin yè, fúɔ nɛ̀ mɔgɔ wè (wéli baa Kùlo1 12.1-19; Kaj2 10.1-19). Bà Wurɔmi kùlo ni kɛ́nì fànʔa cáan gè Isirayɛliyé tiʔɛ nɛ̄ gè, a ki 'kò tɛ́nimɛ taanriwuʔu gè: Zude, nɛ́ Galile, nɛ́ Samarii. Zude tɛ́nimɛ bè, pi 'puu cɛngɛnyɛnifolimɛ kàliige kɔli mɛ́ gè.
Zurudɛn Galile tɛ́nimɛ cáʔa káà gī; ki yé puu nɛ Isirayɛli kùlo ni tɛ́nimɛ pari bè nɛ̀ ceri. A siɛn yé je yiri Galile tɛ́nimɛ nī lè bè kɛ́ Zude tɛ́nimɛ mɛ́ bè wi cé yɛli bè ki cáʔa gáà jeli gè. Zurudɛn cáʔa kire nī Zezi wi cé wi batɛmi kpíʔile wè. Wéli baa Mar 1.5,9-11.
zuu Ki nɛ̂ puu tiikpelige káà gàa pe cî tɛn gè, níɛ ki gbógo nɛ̀ kɔ̀n ki nyuɔyɔ siin nɛ̄ yè. Zuu wire pe sî taʔa nìɛyɛ nɛ̀faliyɛ yétiige nī gè, á yi nìɛ tìɛ píle gè. Nɛ̀ yɛli nɛ́ Kulocɛliɛ siɛnrɛ ní dè zuu wi kɔri wire wi 'puu: kele gálì ke 'siɛnnɛ yérigi bèle duniya nī wè, nɛ̀ fàri fànʔa kajuudiʔɛlɛ nɛ̄ gèle. Matiye sɛbɛ nī wè, Zuufulo pe 'puu nɛ tɛnmɛfɔli ŋáà wi tɛnmɛnɛ yeri lè zuu. Wéli baa Mat 11.29-30.
Zuufulo kàyuʔujuulo gboli Wéli baa kàyuʔujuulo gboli tiʔɛ nī gè.