ɄVʉghanʉle vwa Masio aMahesia
Abulahamu, kwealyale amaaka minga ghano ghalyakilile. Luvoneka kuuti kuhʉma ifua ʉAbulahamu, kuhanga iholua ʉYesu Kɨlɨsite, ghalyakilile amaaka imbɨlima ivɨlɨ ndɨɨkɨ. Ʉlʉtasi ʉAbulahamu akatambʉlwagha Abulamu. ɄNgʉlʉve alyampeliile ɨlɨtavua ɨlɨpia ɨlɨ Abulahamu kuuva kɨvalɨlo kya lʉfingo lwake nʉ mwene. ɄNgʉlʉve alyafingile kuuti ʉAbulahamu iiva kɨvʉmbʉko kya vaanhu vinga (Vʉtengʉlɨlo 17:5-7). AVaisilaeli valyahʉmile mʉ kɨvʉmbʉko ɨkio (Yohani 8:37-39). Kange, ʉAbulahamu akavɨkua kuuva nhaata ghwa vaanhu vooni vano vikʉmwɨtɨka ʉNgʉlʉve, ʉlwakʉva ghwe mwene alyale ghwa kwanda kʉkʉmwɨtɨka na kʉkʉmʼbɨngɨlɨla ʉNgʉlʉve mʉ vwʉmi vwake vwoni. Lɨno, avaanhu vano vikʉmwɨtɨka ʉNgʉlʉve vwɨmɨla ʉKɨlɨsite, vivɨkua kuuva vaana va Abulahamu nambe vihʉma mʉ fisina ifingi (Vʉtengʉlɨlo 15:6; Valooma 4:9-12; Vagalatia 3:29). ɄYesu alyajovile kuuti, ʉmwene mʼbaha kukila ʉAbulahamu (Yohani 8:56-58).
Davɨdi, alyale ntwa ghwa Vaisilaeli. Alyasalulue nʉ Ngʉlʉve kupyanɨla pa ntwa ʉghwa kwanda jʉno akatambʉlwagha Savʉli (1 Samueli 16:1-16; 2 Samueli 5:3-4). ɄDavɨdi alyavalongwisie vʉnofu aVaisilaeli kudaga avaanhu vano vakikalagha mʉ ɨɨsi jɨno ʉNgʉlʉve alyavalaghile kʉkʉvapeela (Vʉtengʉlɨlo 15:18). ɄYesu Kɨlɨsite alyaholilue kuhʉma mʉ kɨkolo ɨkya ntwa ʉDavɨdi, fye nambe itambʉlua Mwana ghwa Davɨdi (Mataayi 20:30).
Falao, lyale lɨtavua lya ntwa ʉmʼbaha ghweni jʉno akatemagha ɨɨsi ɨja Misili, kwekʉti lɨlyale lɨtavua lya kɨtwa (Vʉtengʉlɨlo 40:1-2).
Fidɨmua fino finoghiile kuuva lɨtekelo: Ifidɨmua fino filyanoghiile kuuva lɨtekelo fye fino aVaisilaeli valyɨtɨkɨsivue kulia (Valeevi 11), kange fye fino vakantavʉlɨlagha ʉNgʉlʉve (Vʉtengʉlɨlo 7:8; 8:20; Valeevi 4:28).
Fihwani ifya mangʉlʉve, fye fihwani fino avaanhu valyahongwile. Pe vakava vikʉfyɨmɨka na kukufuunya kʉ fyene. Avaanhu avuo navalyamwɨtiike ʉNgʉlʉve ʉghwa kyangʼhaani, vakavɨkagha ifihwani ifio kʉ kaaja kuuti filolelelaghe inyumba saave (Vʉtengʉlɨlo 31:19; 35:2).
Fisina kɨjigho na fivɨlɨ ifya Isilaeli: Ifisina ifi kye kɨvʉmbʉko kya Vaisilaeli. Ɨkɨvʉmbʉko ɨkio ve vaana kɨjigho na vavɨlɨ ava Yakovo (Vʉtengʉlɨlo 29:31–30:24; 35:16-18; 46:1-34; 49:28 ).
Helode: Avalongosi vinga mʉ vʉtwa ʉvwa Kɨlooma vakatambʉlwagha ɨlɨtavua ɨlio. ɄHelode ʉMʼbaha ghwe jʉno alyale ghwa kwanda kutambʉlua ɨlɨtavua ɨlio. Avanaake vano valyahaliile pambele kutema, vamonga vakatambʉlwagha ɨlɨtavua ɨlɨ Helode. Mʉ Lʉfingo ʉLʉpia mwevale ava Helode vane.
(1) ɄHelode ʉMʼbaha ghwe jʉno alyavabudile avaana avadebe kʉ Betelehemu ye ilonda kʉkʉmʼbuda ʉYesu (Mataayi 2:1-5, 13, 16-18). Ʉntwa ʉjʉ alyajengile inyumba nyinga inono mʉlʉbale mʉ nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila (Malɨka 13:1).
(2) ɄHelode ʉAntipa alyale mwana ghwa Helode ʉMʼbaha. Ʉntwa ʉjʉ ghwe jʉno alyamʼbudile ʉYohani ʉMwofughi, kange ghwe jʉno alyɨtiike kuuti ʉYesu abudue (Malɨka 6:14-29; Lʉʉka 13:31; 23:6-12).
(3) ɄHelode ʉAgilipa alyale mʉsukulu ghwa Helode ʉMʼbaha. Ʉjʉ ghwe jʉno alyale ɨkʉvafwɨma na kʉkʉvabuda avaanhu vano vikʉmwɨtɨka ʉYesu. Alyamʼbudile ʉYakovo ʉnnuuna ghwa Yohani (Mbombo sa Vasungʼhua 12:1-2).
(4) ɄHelode ʉAgilipa ʉghwa vʉvɨlɨ, alyale mwana ghwa Helode ʉAgilipa ʉghwa kwanda. Ʉjʉ ghwe jʉno alyahɨghile ʉnkole ʉghwa Paulo na kʉkʉmwɨtɨkɨsia kuuti ʉnkole ghwake ghʉtwalue kʉ Looma (Mbombo sa Vasungʼhua 25:13–26:32).
Isaka, alyale mwana ghwa Abulahamu. Ɨlɨtavua ɨlɨ ʉmʉlʉvo ghwake kwekʉti Iseka (Vʉtengʉlɨlo 17:19; 21:3, 6). ɄIsaka alyale viise ghwa Yakovo nʉ Esau. ɄIsaka ghwe ʉmo mʉ vakʉʉlʉ vatatu avavaha ava Isilaeli, kwekʉti ʉAbulahamu, ʉIsaka nʉ Yakovo. Kange ʉmwene ghwe mwana jʉno ʉNgʉlʉve alyamʼbʉlile ʉAbulahamu kuuti antavʉlɨle aave lɨtekelo (Vʉtengʉlɨlo 22:2).
Isilaeli, lye lɨtavua ɨlɨngɨ ɨlya Yakovo. Ʉmʉlʉvo ghwake kwekʉti ɄNgʉlʉve ɨkʉndwɨla ɨlɨlʉgʉ (Vʉtengʉlɨlo 32:28; 35:10). Pambele avanyeenya nʉ mwoloko ghwake ghwoni, vakava vitambʉlua Vaisilaeli (Vʉtengʉlɨlo 32:32; 48:20). Ʉmwene ghwe ʉmo mʉ vakʉʉlʉ vatatu avavaha ava Isilaeli, kwekʉti ʉAbulahamu, ʉIsaka nʉ Yakovo.
Kaisali, alyale ghwe ntwa ʉmʼbaha mʉ vʉtwa vwoni ʉvwa Kɨlooma. Ʉlʉtasi, ɨlɨtavua ɨlɨ lɨlyale lya lʉkolo lʉmonga ʉlwa Valooma. Kutengʉlɨla ʉmwaka ʉghwa 27 ye akyale kuholua ʉYesu Kɨlɨsite, ɨlɨtavua ɨlɨ lɨkatengʉla kukwoghopua kyongo. Lɨkoghopwagha vwɨmɨla ʉntwa ʉghwa vʉtwa ʉvwa Kɨlooma jʉno akatambʉlwagha Kaisali Agusiti. Kuhʉma ʉnsiki ʉghuo avatwa vano vakapyanɨlagha pa mwene kutema, vakatambʉlwagha ɨlɨtavua ɨlio, kuvonia ʉvwoghopua vʉno valyale navwo vwɨmɨla kutema ʉvʉtwa ʉvwa Kɨlooma (Mbombo sa Vasungʼhua 17:7; 25:27).
Kakolo: AVaisilaeli ye valɨ kʉ vʉkami kʉ Misili, ʉNgʉlʉve alyavavʉlile kuuti vabude inyanangʼholo na kupaka ɨdanda jaake mʉlʉbale mʉ malyango gha nyumba saave. Ɨkio kyale kɨvalɨlo pano ʉNgʉlʉve ikila kubuda avaana va Vamisili na kʉkʉvaleka avaana va Vaisilaeli (lola paasi ɨlɨsio Pasaka). Pambele aVaisilaeli vakantavʉlɨlagha ʉNgʉlʉve ɨnyanangʼholo kuuva lɨtekelo lya kʉvalasia inyɨvi saave (Valeevi 4:32). Mʉ Lʉfingo ʉLʉpia ʉYesu itambʉlua Kakolo (Yohani 1:29), ʉlwakʉva pa kɨkovekano ʉYesu alyale hwene nyanangʼholo ɨja lɨtekelo vwɨmɨla inyɨvi sa vaanhu (Mbombo sa Vasungʼhua 8:32; 1 Vakolinto 5:7; 1 Peteli 1:18-19).
Kanaani, mwana ghwa Hamu, alyale mʉsukulu ghwa Nwaka (Vʉtengʉlɨlo 10:6; 10:15-19 ). Ɨlɨtavua lyake lɨkava lɨtavua lya ɨɨsi jɨno avanyeenya vaake vakikalagha. Avuo vakatambʉlwagha Vakanaani. Ɨɨsi ɨjɨ je jɨno ʉAbulahamu alyalaghilue nʉ Ngʉlʉve kuuti, ilipelua jɨɨve jaake nʉ mwoloko ghwake (Vʉtengʉlɨlo 12:5-7; Mbalɨlo 34:1-12 ). Ifisina ifya Vaisilaeli filingiile mʉ ɨɨsi ɨjɨ ye vilongosivua nʉ Yoshua (Yoshua 1:10–3:17).
Kɨghavo: Ifighono ifya Yesu ni fighono ifya Paulo, ɨɨsi sooni sino silyale mʉ mavoko gha vʉtwa vwa Kɨlooma, silyavɨkilue mʉ fighavo fighavo. Avalongosi va fighavo ifio vakavɨkwagha nʉ Kaisali, ʉntwa ʉmʼbaha ʉghwa Kɨlooma (Lʉʉka 3:1). Kwefilyale ifighavo finga ndavʉle, ɨkɨghavo ɨkya Asia, Makedonia, Yudea, Kapadokia, Pamfilia ni fighavo ifingi (Mbombo sa Vasungʼhua 2:9-10; 8:1-2).
Kɨlɨsite, lɨsio lya Kɨyunaani, ʉmʉlʉvo ghwake kwekʉti, jʉno apakilue amafuta (ɨmikue), mʉ Kɨebulania viiti, Mesiya. Lwale lwiho kʉ Vayahudi kʉkʉmpaka amafuta ʉmuunhu jʉno asalulue nʉ Ngʉlʉve kuuva ntwa ghwave, kuhʉfia kuuti ɨmikue kuuva mʉlongosi (1 Samueli 10:1). AVayahudi ye valɨ mʉ mavoko gha Valooma, vakahʉvɨlagha kuuti ʉNgʉlʉve ilisuungʼha ʉMesiya jʉno ilikʉvapoka mʉ mavoko gha Valooma na kuuva mʉlongosi ghwa ɨɨsi jaave ɨIsilaeli (Yohani 1:41; 4:25; Mbombo sa Vasungʼhua 1:6). ɄYesu itambʉlua Kɨlɨsite ʉlwakʉva alyasungʼhilue nʉ Ngʉlʉve kʉkʉvapoka avaanhu mʉ nyɨvi saave.
Kɨpʉgha kya valongosi, kyale kɨpʉgha kɨno kɨkalongosivwagha nʉ ntekesi ʉmʼbaha. Mʉ kɨpʉgha ɨkio mwevaale avavʉlanɨsi va ndaghɨlo, avavaha va vatekesi na vagojo avange ava Vayahudi (Mataayi 26:3; Malɨka 14:53). Ɨmbombo ɨja kɨpʉgha ɨkɨ jaale kulolelela na kulongosia ʉvʉtavɨke ʉvwa Vayahudi mʉ fuunyo ni mbombo isingi, ndavʉle kuhɨgha amakole (Mataayi 26:57-58; Malɨka 14:43). Ɨkɨpʉgha ɨkɨ kɨkatambʉlwagha Sanihedilini. Lʉvoneka ɨkɨpʉgha ɨkɨ kɨlyale na vaanhu fijigho lekelalʉbale na jʉmo: ʉntekesi ʉmʼbaha jʉmo, avavʉlanɨsi va ndaghɨlo fijigho fivɨlɨ na vavɨlɨ, avavaha va vatekesi fijigho fivɨlɨ na vane na vagojo fijigho fivɨlɨ na vane.
Kɨtekelelo, pe pano ɨlɨtekelo ɨlya kʉntavʉlɨla ʉNgʉlʉve lɨkanyanywagha. Ɨkɨtekelelo kɨkajengwagha na mavue nambe na mapamba (Vʉtengʉlɨlo 8:20; Kuhʉma 20:24-25).
Kɨvʉngo ɨkya kʉdumula ɨngola ɨja kɨdɨɨmi: ɄNgʉlʉve alyavɨkile ʉlʉfingo nʉ Abulahamu, akamʼbʉʉla kuuti iiva kɨvʉmbʉko kya vaanhu vinga. Neke akavɨɨka ʉvʉtavɨke ʉvwa kʉdumula ɨngola ɨja kɨdɨɨmi avaana vooni avadɨɨmi mʉ kɨsina kyake, kuuva kɨvalɨlo kya lʉfingo ʉluo (Vʉtengʉlɨlo 17:1-11; Mbombo sa Vasungʼhua 7:8). ɄNgʉlʉve alyalaghiile kuuti vavombaghe ʉluo pa kɨghono ɨkya lekelakwoni kuhʉma ʉmwana ipapua (Vʉtengʉlɨlo 17:12; Valeevi 12:3). Mʉ ʉluo aVayahudi vooni vakavavombelagha ɨkɨvʉngo ɨkio avaana vaave avadɨɨmi, kuvɨngɨlɨla ʉlʉfingo ʉluo (Lʉʉka 1:59).
Kuvʉhɨɨla kulia mʉlwa kufuunya, kwe kuleka kulia ɨkyakʉlia vwɨmɨla kukufuunya kwa Ngʉlʉve. AVayahudi valyale nʉ nsiki ghʉmonga ghʉno vakavʉhɨlagha kulia mʉlwa kufuunya. Ʉnsiki ʉghuo kɨkavisagha kɨkulukulu kɨno kɨkatambʉlwagha Yomu Kippur. Ɨkɨkulukulu ɨkio kyale kya kʉsambana nʉ Ngʉlʉve. Ʉnsiki ʉghuo ghwale mwesi ghwa budikalʉbale kʉvʉsililo nambe mwesi ghwa kɨjigho kʉvʉtengʉlɨlo ndɨɨkɨ (Valeevi 16:23; 26:32; Mbalɨlo 29:7-11). Pamonga avaanhu vakavʉhɨlagha kulia ifighono ifingi, ʉlwakʉva vakalondagha pisʉʉma lʉmonga kwa Ngʉlʉve (Malɨka 2:18; Lʉʉka 18:12).
Kʉvʉlʉngʉ, kwe kʉno vikukala avafue. AVaisilaeli valyakagwile kuuti avaanhu vooni vano vifua vilʉta kʉvʉlʉngʉ (Valooma 10:7). Apuo pepano avafue pwevale vighuula ɨkɨghono ɨkya vʉhɨghi. Ɨkɨghono ɨkio avaanhu avahosi vilitaghua kʉ mwoto ghʉno naghusima lʉsiku (Mataayi 5:22). Ʉkuo kwe kʉno kutambʉlua Kʉvʉfue. Kwe kʉno vilitaghua avahosi, ʉkuo kwelʉle ʉlʉpumuko ʉlʉkome (Lʉʉka 10:14-15; 16:23-24). Kange, kwe kʉno kwelɨlɨ ɨliina ɨlɨkome, kʉno ataghilue ʉSetano na vanyamhola vaake (2 Peteli 2:4; Lʉhʉfio 20:1-3).
Lɨheema: AVayahudi ye valɨ mʉ lʉghendo kʉ lʉkʉve vilʉta kʉ ɨɨsi ɨja Kanaani, ʉNgʉlʉve alyamʼbʉlile ʉMoose kuuti atende ɨlɨheema. Mʉ lɨheema ɨlio mwe muno vakavɨkagha ɨlɨvokosi ɨlya lʉfingo lɨno lɨlyale ni fiseghu fino filyalembilue indaghɨlo isa Ngʉlʉve, palɨkɨmo ni fiinu ifingi fino ʉNgʉlʉve alyavalaghiile kuvɨɨka mʉ lɨvokosi ɨlio. Pano vakapʉmagha ɨlɨheema ɨlio vakalɨsimikagha, kange pano vivʉʉka, vakavʉkagha nalyo. Vakavombagha ʉluo kuvonia kuuti ʉNgʉlʉve alɨ palɨkɨmo na veene mʉ lʉghendo kulʉta kʉ ɨɨsi jɨno alyafingile kʉkʉvapeela. Ye vafikile kʉ Kanaani, vakavisagha nɨ lɨheema kuhanga vijenga ɨnyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila (Mbombo sa Vasungʼhua 7:44-45).
Lɨtekelo, fye fiinu fino ʉNgʉlʉve alaghiile avaanhu kuuti vantavʉlɨlaghe. Ifiinu ifio fye fidɨmua, ifyakʉlia, amafuta ni fiinu ifingi (Vʉtengʉlɨlo 4:3-4). Mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ, kʉlyale nɨ lɨtekelo lɨno lɨlɨ papinga, ndavʉle, ɨlɨtekelo ɨlya kʉvʉsia ʉvʉhosi. Ʉnsiki ʉghuo, avaanhu vano vakamhʉvɨlagha ʉNgʉlʉve, valyale vikʉntavʉlɨla ɨlɨtekelo mʉlwa kʉmhongesia na kʉkʉnsʉʉma avapyanɨle inyɨvi saave. Kange valyale vikʉntavʉlɨla ɨlɨtekelo kʉkʉnsʉʉma inyifuunyo sino sili papinga. Ifidɨmua fino fikahɨnjwagha fyale fye ifi: ingʼombe, ingʼholo ni mhene.
Lɨvokosi ɨlya lʉfingo, lɨlyale lɨvokosi lɨno lɨlyatendilue ni mbavo, palɨkɨmo ni sahabu (Kuhʉma 37:1-5). Ɨlɨvokosi ɨlio lɨlyale lyɨmɨke kʉ Vaisilaeli, lɨkahʉfyagha kuuti ʉNgʉlʉve alɨ palɨkɨmo na veene. Kange lɨkahʉfyagha kuuti sino ʉNgʉlʉve avalaghile ivomba kyangʼhaani. Ɨlɨvokosi ɨlio lɨkanangɨka ʉnsiki ghʉno ʉNebusaladani inangania ɨlɨkaaja ɨlya Yelusalemu na kunyaanya ɨnyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila (1 Vatwa 25:8-10). ɄYohani ihwananɨsia ɨlɨvokosi ɨlio nɨ lɨvokosi ɨlya lʉfingo mʉ nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kʉkyanya (Lʉhʉfio 11:19).
Lɨvue ɨlɨvaha ɨlya pa nguto: AVayahudi pano vakajengagha ʉlwalo lwa mavue ʉlwa nyumba, pa nguto vakavɨkagha ɨlɨvue ɨlɨvaha lɨno lɨkakolagha ɨnyumba jooni kuuti jɨleke pihemʉka. Ɨlɨvue ɨlio lɨkatambʉlwagha Ɨlɨvue ɨlɨvaha ɨlya pa nguto. ɄYesu alɨ ndavʉle ɨlɨvue ɨlio, ʉlwakʉva ʉmwene ghwe Mesiya, ghwe Mpoki. ɄNgʉlʉve alyansungʼhile avapoke aVayahudi neke aveene vakankaana (Sabuli 118:22; Mbombo sa Vasungʼhua 4:11-12).
Lʉfingo, lwɨtɨngʼhano lwa mbale ivɨlɨ, lʉnoghiile kuuva lwa vaanhu vavɨlɨ, fipʉgha fivɨlɨ nambe ʉNgʉlʉve na vaanhu vaake. Ʉlʉfingo lwa Ngʉlʉve kʉ vaanhu vaake nalʉlɨngʼhiine nʉ lʉfingo lwa vaanhu veene. Ʉlʉfingo lwa Ngʉlʉve, ʉNgʉlʉve ghwe jʉno ifinga kuuti iiva Nhaata kange Mʉtwa ghwa vaanhu vaake ifighono fyoni (Vʉtengʉlɨlo 17:2-4; 2 Samueli 7:28; Yelemia 31:31-33). ɄYesu ye isile mʉ ɨɨsi akavɨɨka ʉlʉfingo ʉlʉpia, ʉlʉfingo ʉlwa Ngʉlʉve na vaanhu vooni (Lʉʉka 22:20).
Lʉhʉʉje, lʉhʉji lwa fipeke fino fitambʉlua sabibu. Avaanhu vakahʉjagha isabibu neke pamonga vakalʉlɨkɨsyagha ʉlʉhʉʉje ʉluo mʉ nyambe (Mataayi 9:17). AVaisilaeli vakantavʉlɨlagha ʉNgʉlʉve ʉlʉhʉʉje kuuva lɨtekelo (Kuhʉma 29:40; Valeevi 23:13). Kange, ʉlʉhʉʉje ghwale nkota ghwa fikoongʼo ni nhamu isingi (Mesali 31:6; 1 Timoti 5:23).
Madini gha ndalama, ghe madini gha hela nyinga. Ʉlʉtasi ye vakyale kutenda ihela, vakananiagha amadini ni fiinu (Vʉtengʉlɨlo 13:2). Vakapimagha ʉvʉsito ʉvwa madini aghuo kukagʉla ɨkɨghelelo ɨkya kwanania.
Mbiipa ɨja mhanga: Ɨmbiipa ɨja mhanga mwe muno vakavavɨkagha avafue. Imbiipa isa Vaisilaeli nasilyalɨngʼhiine ni sa Vavwanji. Iseene vakabughulagha mʉ manhalavue. Sikagimwagha kuuva ndavʉle imhanga. Vangamʼbɨɨke ʉmfue mʉ mbiipa, pe vidinda nɨ lɨvue ɨlɨvaha pa mʉlyango ghwa kwingilila mʉ mbiipa (Vʉtengʉlɨlo 23).
Mʉghʉnda: Ɨlɨsio ɨlɨ mʉ kɨtabu ɨkya Vʉtengʉlɨlo lilʉngɨka imbale ivɨlɨ. Ʉlʉbale lʉmo lijova ʉmʉghʉnda ghʉno ʉNgʉlʉve alyavalɨngʼhanɨkisie ʉAdamu nʉ Efa. Ʉmʉghʉnda ʉghuo ghwale na mapiki gha fipeke fino fili papinga fino finoghiile kulɨvua. Ʉmuo mwe akavavɨɨka ʉAdamu nʉ Efa kuuti vikalaghe (Vʉtengʉlɨlo 2:8-9; 13:10). Ʉlʉbale ʉlʉnge lijova inyika nambe ingʉghe (Vʉtengʉlɨlo 4:8; 24:65).
Mʉtwa ʉNgʉlʉve, lye lɨtavua lya Ngʉlʉve mʉ njovele ɨja Kɨvwanji. Ɨlɨtavua ɨlɨ mʉ Kɨebulania viiti “YAHWE.” Ʉmʉlʉvo ghwa lɨsio YAHWE kwekʉti Neene Kwale Jʉno Kwale. Nakwale ʉjʉnge jʉno apeleliile kweavisaghe (Vʉtengʉlɨlo 2:4; 4:3).
Mwana ghwa Davɨdi, lɨtavua lya Yesu. Mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ avavɨli valyavɨlile kuuti, iliholua ʉmuunhu mʉ kɨkolo kya ntwa ʉDavɨdi jʉno iliiva ni ngʉfu sa Ngʉlʉve. Ʉmuunhu ʉjuo ilikʉvapoka aVaisieli mʉ mavoko gha valʉgʉ vaave (Sabuli 89:3-4, 19-37; Yelemia 23:5-6; Sakieli 34:23-24). Pamonga akatambʉlwagha Mesiya. Ʉmuunhu ʉjuo ghwe Yesu (Mataayi 20:30).
Mwana ghwa Muunhu, lɨtavua lya Yesu. Amaaka minga ye akyale kuholua ʉYesu, ʉNgʉlʉve alyansonile ʉDanieli kuuti, aliisa ʉmuunhu kuhʉma kwa mwene ʉNgʉlʉve jʉno alampeela ʉvʉtavʉlɨlua ʉvwa kʉtema avaanhu va fisina fyoni (Danieli 7:13). Ʉvʉtemi vwake vuliiva vwa fighono fyoni. ɄDanieli akantambʉla kuuti, ʉjuo ghwe Mwana ghwa Muunhu. Ghwope ʉYesu mʉ lʉhʉfio lwake iiti ʉmwene ghwe Mwana ghwa Muunhu (Malɨka 2:10; 2:28; 8:31; Yohani 1:51).
Mwana ghwa Ngʉlʉve, lɨtavua lya Yesu (Malɨka 15:39; 1 Vatesalonike 1:10). Ɨlɨtavua ɨlɨ ʉmʉlʉvo ghwake nakwekʉti lijova ʉmuunhu kuholua nʉ Ngʉlʉve, ʉlwakʉva ʉNgʉlʉve Mpeli ghwa fyoni. Ʉlwene ɨlɨtavua ɨlɨ lilʉngɨka ʉvʉmo mʉ vʉhangɨlanɨsi nʉ Ngʉlʉve ʉNhaata (Mataayi 28:19; Yohani 1:1, 34; 20:31).
Ngalava, kyombo kɨkome kɨno kɨkweveela mʉ nyanja nambe mʉ lɨsʉmbe. Kipɨnda avaanhu vinga palɨkɨmo na masigho. Kilongosivua nʉ mwenda ʉnkome (Mbombo sa Vasungʼhua 27:40). Ɨngalava mʉ njovele ɨja Kɨswahɨlɨ jitambʉlua Mashua.
Ntumbwi, kyombo kɨdebe kɨno kikweveela mʉ malenga. Ɨkyombo ɨkio kitendua mʉlwa kʉhongola imhingili ingʼhome isa mapiki, neke kighendesivua na vaanhu mʉlwa kusambʉla amalenga nʉ nteela ʉnkome. Amasiki ghala agha vasungʼhua, avaanhu vakakʉngagha ʉntumbwi kʉnsana kʉ ngalava. Ʉntumbwi ʉghuo ghwale ghwa kʉtanga avaanhu pano lʉhʉmiile ʉlʉtalamu lʉmonga mʉ ngalava nambe mʉ nyanja (Mbombo sa Vasungʼhua 27:16, 30-32).
Nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila, jɨlyale mʉ lɨkaaja ɨlya Yelusalemu, ɨlɨkaaja ɨlɨvaha ɨlya ɨɨsi ɨja Isilaeli. Ʉkuo kwe kʉno aVayahudi vakalʉtagha kukufuunya pa fighono ifya kyaka na kuhʉmia ɨlɨtekelo. Ɨnyumba ɨjio jɨlyale na pamonga pano pakatambʉlwagha Lʉvɨɨka ʉlwa nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila. Mʉ lʉvɨɨka ʉluo mwe vakakongʼhanagha vano naVayahudi. Mwe muno avaanhu vakaghʉsyagha ifidɨmua fino avaanhu vaghʉlagha na kuhʉmia kuuva lɨtekelo kwa Ngʉlʉve. Ʉmuo mwe mʉno ʉYesu alyavadagile avaghʉsia fiinu (Malɨka 11:15-17; Yohani 2:13-22). Mʉ lʉvɨɨka ʉmuo mwe muno ʉYesu na vavʉlanɨsi va ndaghɨlo vakavʉlanɨsyagha.
Nkate mʉ lʉvɨɨka ʉluo mwelwale ʉlʉvɨɨka ʉlʉnge lʉno vakakongʼhanagha aVayahudi avaghoosi vano navalyale vatekesi, ʉlʉvɨɨka ʉlʉnge vakakongʼhanagha avakɨjʉʉva.
Neke kange pakate pa lʉvɨɨka ʉluo pwejɨlyale Ɨnyumba ɨnyɨmɨke ɨja Ngʉlʉve jɨno vakingilagha va vatekesi veene. Ɨnyumba ɨnyɨmɨke ɨjɨ jaghavilue pavɨlɨ nʉ mwenda (ɨlɨpasia). Pamonga pakatambʉlwagha Pavwɨmɨke, apange pakatambʉlwagha Pavwɨmɨke pa Pavwɨmɨke.
Pavwɨmɨke, akingilagha ʉntekesi ghweni mʉ vʉtavɨke ʉvwa kʉvomba ɨmbombo ɨja kɨtekesi. Pavwɨmɨke pa Pavwɨmɨke, akingilagha jʉ ntekesi ʉmʼbaha kamo kʉ mwaka (Valeevi 16; Mbombo sa Vasungʼhua 21:26-29).
Nʼdala ʉnkami, ghwe nʼdala ghwa mʉlʉbale. Kekinga avaanhu vano valyale na vakami avahɨnja, vakavavɨkagha kuuva vadala vaave kukwongelesia ʉmwoloko (Vʉtengʉlɨlo 22:24; 35:22). Mʉ Kɨswahɨli vitambʉla sulia.
Pasaka, jɨlyatengwile aVaisilaeli ye valɨ kʉ vʉkami kʉ Misili. ɄNgʉlʉve alyavavʉlile aVaisilaeli kupaka ɨdanda ɨja ngʼholo mʉlʉbale mʉ malyango gha nyumba saave. Neke ye ikila mʉ nyumba sooni mʉ Misili, akabuda avaana avavele mʉ nyumba isila kɨvalɨlo kya danda, looli mʉ nyumba isa Vaisilaeli sino vapakile ɨdanda naakabuda (Kuhʉma 12:21-30). Mʉ ʉluo aVamisili vakalamʉla kʉkʉvalekesia aVaisilaeli vavʉʉke mʉ ɨɨsi jaave. Ɨdanda jɨno valyapakile jaale kɨvalɨlo kya kʉti ʉNgʉlʉve avasʉngʉkiile aVaisilaeli vwɨmɨla ɨngʼhalaasi jaake kʉ vahosi (Kuhʉma 12:21-23). Pepano aVayahudi vakakyɨmɨkagha ɨkyɨmɨke ɨkya Pasaka kʉ Yelusalemu (Yohani 2:13, 23). Lɨno, pano vakamalagha kukwɨmɨka ɨPasaka, vakatengʉlagha kange kukwɨmɨka Ɨkyɨmɨke ɨkya makate ghano naghavɨkilue ɨkɨlʉle. Ʉnsiki ʉghuo vakalisagha amakate ghano naghavɨkilue ɨkɨlʉle ndavʉle valyaliile avakʉʉlʉ vaave ye vihʉma kʉ Misili (Kuhʉma 12:15-20). Ɨkyɨmɨke ɨkya Pasaka nɨ kyɨmɨke ɨkya makate ghano naghavɨkilue ɨkɨlʉle vakafyɨmɨkagha palɨkɨmo (Lʉʉka 22:1).
Sabati, kyale kɨghono kya kʉpʉʉma. ɄNgʉlʉve alyapelile ʉvʉlanga nɨ ɨɨsi ni fipelua ifingi mʉ fighono ntanda, neke ɨkɨghono ɨkya lekelalʉbale akapʉʉma ʉlwakʉva alyamalile ɨmbombo ɨja vʉpeli (Vʉtengʉlɨlo 2:2-3). ɄNgʉlʉve akati voope avaanhu vavombaghe ifighono ntanda, neke ɨkɨghono ɨkya lekelalʉbale kɨvisaghe kya kʉpʉʉma kange kyɨmɨke kya kufuunya (Kuhʉma 20:8-11). ƗSabati jɨkatengʉlagha ɨkɨghono ɨkya pa Kɨhaano pakɨvwilile kufika nɨ Kyakʉvɨlʉka pakɨvwilile. AVafalisayi vakavɨngɨlɨlagha fiijo ʉlwiho ʉluo, kange valyongelisie indaghɨlo saave nyinga vwɨmɨla ɨkɨghono ɨkio. Valyalaghiile imbombo isingi nyinga, kuuti nasinoghiile kuvombua ɨkɨghono ɨkio, nambe kʉʉve kwe kʉsosia avatamu (Yohani 5:9-10; 9:13-16), nambe kʉʉve kwe kʉsoghojola amasoojo agha ngano (Malɨka 2:23-24). Neke angavoneke ʉmuunhu jʉno naivɨngɨlɨla isio, vakakalalagha kyongo. Avaanhu ava vakasʉtanagha kyongo nʉ Yesu vwɨmɨla ɨSabati.
Safina, jɨlɨ ndavʉle ɨngalava. ɄNgʉlʉve alyamʼbʉlile ʉNwaka atende ɨsafina, kuuti ipoke ʉmwene nɨ nyumba jaake ni fipelua fimonga ifinya vwʉmi. Ɨsafina jɨlyale mbaha fiijo. Ʉnsiki ʉghwa ghalika, amalenga ghalyale minga ghakakupika ɨɨsi jooni, neke ɨsafina jɨkava jikweveela pakyanya pa malenga (Vʉtengʉlɨlo 6:9-22).
Sinagogi , saale nyumba sa kʉkongʼhanɨla aVayahudi ɨkɨghono ɨkya Sabati kukufuunya kwa Ngʉlʉve. Amakaaja ghooni agha Isilaeli ghaale ni nyumba isio (Mataayi 9:35). Mʉ nyumba isi mwe muno vakɨmbagha na kuvʉlanɨsia indaghɨlo sa Ngʉlʉve. Pamonga inyumba isio vakahɨghɨlagha amakole (Lʉʉka 21:12).
Vaamoni, valyale vikukala ʉlʉbale ʉlwa kʉvʉdibulo ʉlwa ɨɨsi ɨja Kanaani. Avaanhu ava, ɨkɨvʉmbʉko kyave aale ghwe Loti, jʉno alyale mwana ghwa nkʉlʉ ghwa ʉAbulahamu (Vʉtengʉlɨlo 19:36-38).
Vafalisayi, kyale kɨpʉgha kya vaanhu mʉ kɨsina ɨkya Vaisilaeli. Avaanhu ava vakasimilisyagha kʉkʉsivɨngɨlɨla indaghɨlo isa Moose. Kange, vakasimilisyagha kʉkʉsivɨngɨlɨla imbʉlanɨsio isa vakʉʉlʉ (Malɨka 7:3-4). Imbʉlanɨsio isio, valyaghanwile na kukwongelesia mʉ ndaghɨlo isa Moose sino silyalembilue mʉ fitabu fihaano ifilongosi mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ. Kange, vakivonagha vagholofu mʉlwa kʉvɨngɨlɨla vʉnofu inyiiho isa vakʉʉlʉ vaave (Lʉʉka 20:46). Avaanhu ava navakakʉndagha kuvɨngɨlɨla inyiiho isa kɨhesia. AVafalisayi vakakanagha imbʉlanɨsio sa Yesu, kange vakamwʉvɨlagha kuuti vamʼbude (Malɨka 3:6). AVafalisayi avuo vakɨtɨkagha kuuti kwevale avanyamhola nalʉ lʉsyʉko lwa vafue (Mbombo sa Vasungʼhua 15:5; 23:6-8).
Vagojo, vaale vaanhu vatambʉlɨke, kange vagoyo. Avaanhu ava vaale mʉ kɨpʉgha ɨkya valongosi va Vayahudi kɨno kɨkatambʉlwagha Sanihedilini (Malɨka 14:53). Lola kʉmbele ɨlɨsio Kɨpʉgha kya valongosi.
Kange ɨlɨsio Vagojo lijova avaanhu avatambʉlɨke avagoyo mʉ makaaja nambe mʉ ɨɨsi vano navalɨ nʉ vʉtavʉlɨlua vʉmonga.
Vahiti, ve vaanhu vano vakikalagha mʉ ɨɨsi ɨja Kanaani. Avaanhu ava ve vano valyamʉghʉsɨkisie ʉAbulahamu ʉmʉghʉnda kʉ Makipela (Vʉtengʉlɨlo 23). Ghwope ʉEsau, ʉmwana ghwa Isaka, alyatolile avahɨnja aVahiti, neke avahɨnja avuo, valyavapeleliile ʉIsaka nʉ Lebeka kusukunala mʉ moojo ghaave (Vʉtengʉlɨlo 27:46).
Vamoabu, valyale vabadɨngʼhani va Vaisilaeli. Vakikalagha ʉlʉbale ʉlwa kʉvʉdibulo ʉlwa Lɨsʉmbe lya Mwinyo. Avaanhu ava ɨkɨvʉmbʉko kyave ghwe Loti, jʉno alyale mwana ghwa nkʉlʉ ghwa ʉAbulahamu (Vʉtengʉlɨlo 19:36-38).
Vanyamhola, ve vasungʼhua nʉ Ngʉlʉve vano vikʉvaletela avaanhu imhola kuhʉma kwa Ngʉlʉve. Kange avuo ve vano vikʉvatanga na kʉkʉvalolelela avaanhu va Ngʉlʉve. Avanyamhola se mhepo, neke pamonga vivoneka na maaso, kwekʉti valɨ na mavɨlɨ (Vʉtengʉlɨlo 16:7-12; Mbalɨlo 22:22-35).
Vasadukayi, kyale kɨpʉgha kya vaanhu kuhʉma mʉ kɨsina ɨkya Vaisilaeli. Avaanhu ava vakasimilisyagha kʉkʉsivɨngɨlɨla indaghɨlo sa Moose, ndavʉle silyalembilue mʉ fitabu fihaano ifilongosi mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ. Navakafyɨtɨkagha ifitabu ifingi ʉlwakʉva vakatisagha nafya Ngʉlʉve. Navakavɨngɨlɨlagha imbʉlanɨsio sino avakʉʉlʉ vaave valyaghanwile na kukwongelesia mʉ ndaghɨlo isa Moose mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ. Kange, navakɨtɨkagha kuuti kwevale avanyamhola nambe lʉsyʉko lwa vafue (Malɨka 12:18; Mbombo sa Vasungʼhua 23:8).
Vasamalia, vakikalagha mʉ kɨghavo ɨkya Samalia, mʉ ɨɨsi ja Isilaeli. Ʉlʉtasi vaale Vayahudi neke pambele ʉmwaka ghwa 722 ye akyale kuholua ʉYesu, ɨɨsi ɨja Ashulu jɨkavaghoma aVayahudi vamonga vano vaale ʉlʉbale ʉlwa kʉvwehe mʉ ɨɨsi jaave ɨja Isilaeli. Neke vano valyasighiile ʉlʉbale ʉluo vakatolana na Vaashulu (2 Vatwa 17:24). Mʉ ʉluo aVayahudi ava kʉmavemba vakava vikʉvavona avaanhu ava kʉvwehe valamafu ʉlwakʉva vahasɨngʼhiine ɨdanda, navanoghiile kuhanga kɨmonga nambe kuhasɨngʼhana navoope (Yohani 4:7-9).
Vasikali avaloleleli, vaale valoleleli va nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila jɨno jaale kʉ Yelusalemu (Lʉʉka 22:52). Avasikali ava vakasungʼhwagha nʉ ntekesi ʉmʼbaha kuvomba ɨmbombo (Malɨka 14:54; Yohani 7:32).
Kange, kwevalyale Avasikali ava Kɨlooma (Yohani 18:3). Avasikali ava vakasungʼhwagha na vatwa vaave ava Kɨlooma (Mataayi 27:27, 58).
Vasongesia songo, vaale Vayahudi vano vakasongesia ɨsongo mʉ ɨɨsi ɨja Isilaeli. Avaanhu ava vakavavombelagha aValooma ʉlwakʉva vaale mʉ mavoko ghaave. Avasongesia songo vamonga, vakasighilagha avaanhu indalama nyinga kukila ɨkɨghelelo kɨno kyavɨkilue, neke isa pakyanya sikavisagha saave. Mʉ ʉluo, aVayahudi vakavabedaniagha avasongesia songo, vakavavonagha vahosi kyongo. ɄLeevi, ghwope alyale nsongesia songo (Malɨka 2:13-17).
Vasungʼhua, ve vano ʉYesu akavasungʼhagha kupʉlɨsia ɨMhola ɨNofu. Ɨlɨsio vasungʼhua ʉmʉlʉvo ghwake kwe kʉsungʼhua. Avavʉlanɨsɨvua va Yesu kɨjigho na vavɨlɨ vitambʉlua vasungʼhua ʉlwakʉva vakasungʼhwagha kupʉlɨsia ɨMhola ɨNofu (Mataayi 10:1-7). Nambe avaanhu avange vano vakasungʼhwagha kupʉlɨsia ɨMhola ɨNofu vakatambʉlwagha vasungʼhua (Mbombo sa Vasungʼhua 14:14; 1 Vakolinto 1:1).
Vatekesi, vaale vaanhu vano valyasalulue kutavʉla ɨlɨtekelo kwa Ngʉlʉve vwɨmɨla aVaisilaeli vooni (Lʉʉka 1:8-9). Vakatavʉlagha ɨlɨtekelo vwɨmɨla inyɨvi saave ni sa Vaisilaeli vooni. Vakavombagha ɨmbombo ɨjio mʉ nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila jɨno jaale kʉ Yelusalemu. Avatekesi ava vakasalʉlwagha kuhʉma mʉ kɨkolo ɨkya Aloni. Ɨkɨkolo ɨkɨ kɨlyavʉmbʉkiile mwa Leevi. ɄLeevi aale ʉmo mʉ vaana va Yakovo vano vaale kɨjigho na vavɨlɨ.
Mʉ vatekesi avuo mwevalyale Avavaha va vatekesi. Avatekesi ava valyale vɨmɨlɨli va vatekesi avange vooni. Kange, vakavɨmɨlɨlagha aVaisilaeli vooni kuvɨngɨlɨla ʉvʉtavɨke ʉvwa mʉ nyumba ɨnyɨmɨke ɨja kufunyila (Yohani 7:32). Avaanhu ava vakalondagha ʉYesu abudue (Yohani 18:35). Mwevakavisagha mʉ kɨpʉgha ɨkya valongosi, ɨkɨpʉgha kɨno kɨkalamʉlagha inongua sooni isa ɨɨsi ɨja Isilaeli (Mataayi 26:59; Yohani 11:47). Ɨkɨpʉgha ɨkya valongosi kɨkatambʉlwagha Sanihedilini.
Kange, mʉ vavaha va vatekesi, mwealyale Ʉntekesi ʉmʼbaha (Mataayi 26:57). Ʉntekesi ʉjʉ alyale nʉ vʉtavʉlɨlua ʉvwa kwingila Pavwɨmɨke pa Pavwɨmɨke mʉ nyumba ɨnyɨmɨke ɨja Ngʉlʉve kamo keene kʉ mwaka. Akingilagha kuhʉmia ɨlɨtekelo kwa Ngʉlʉve vwɨmɨla ʉvʉhosi vwake nʉ vwa Vaisilaeli vooni (Valeevi 16). Kange, aale ghwe mʉlongosi ghwa kɨpʉgha kya valongosi (Sanihedilini). Ɨkɨpʉgha ɨkya valongosi kyale na vagojo, avavaha va vatekesi na vavʉlanɨsi va ndaghɨlo (Lʉʉka 9:22; 23:13; 24:20).
Avatekesi avange vakavombagha imbombo isa jaatu isa kɨtekesi, ndavʉle vʉlyale ʉvʉtavɨke ʉvwa mbombo ɨjio.
Vavʉlanɨsi va ndaghɨlo, kyale kɨpʉgha kya vaanhu kuhʉma mʉ kɨsina ɨkya Vaisilaeli. Avaanhu ava vakavʉlanɨsyagha indaghɨlo sa Ngʉlʉve ndavʉle silembilue mʉ fitabu fihaano ifilongosi mʉ Lʉfingo ʉLʉkʉʉlʉ (ifitabu fya Moose). Ifitabu ifio fye ifi: Vʉtengʉlɨlo, Kuhʉma, Mhola sa Valeevi, Mbalɨlo nɨ kɨtabu ɨkya Similisio isa Ndaghɨlo. Avavʉlanɨsi vinga valyale Vafalisayi (Lʉʉka 5:30).
Vavʉlanɨsɨvua, kyale kɨpʉgha kya vaanhu vano vakamʼbɨngɨlɨlagha ʉYesu na kuvʉlanɨsɨvua nʉ mwene (Mataayi 5:1). Mʉ kɨpʉgha ɨkɨ mwevalyale avavʉlanɨsɨvua kɨjigho na vavɨlɨ (Mataayi 11:1). Avavʉlanɨsɨvua kɨjigho na vavɨlɨ ɨlɨtavua ɨlɨngɨ vakatambʉlwagha vasungʼhua (Mataayi 10:1-4; Mbombo sa Vasungʼhua 1:26).
Ghwope ʉYohani ʉMwofughi alyale na vavʉlanɨsɨvua vaake (Lʉʉka 7:18). Kwekʉti vakamʼbɨngɨlɨlagha ʉYohani na kuvʉlanɨsɨvua nʉ mwene.
Yakovo, mwana ghwa Isaka, alyale mʉsukulu ghwa ʉAbulahamu. Ɨlɨtavua lya Yakovo lɨlɨ nʉ mʉlʉvo imbale ivɨlɨ. Ʉlʉbale lʉmo kwekʉti, Kɨsukuluni, ʉlʉbale ʉlʉnge kwekʉti, Ʉvʉsyangi. Ɨlɨtavua ɨlɨngɨ ɨlya Yakovo lɨno alyapelilue nʉ Ngʉlʉve lye lɨ Isilaeli. Ʉmʉlʉvo ghwake kwekʉti Jʉno agheliine kulua nʉ Ngʉlʉve (Vʉtengʉlɨlo 32:22-32; 35:9-10). ɄYakovo alyale na vaswambe kɨjigho na vavɨlɨ. Avaana avuo kye kɨvʉmbʉko kya fisina fyoni ifya Vaisilaeli (Vʉtengʉlɨlo 35:22-26).
Yosefu, mwana ghwa Yakovo. Alyale mwana ghwa kɨjigho na kɨmo mwa Yakovo. Ʉmwene ghwe mwana ghwa kwanda ghwa Yakovo mwa nʼdala ghwake ʉLaheli. ɄYosefu alyaghʉsivue kʉ Misili, akava nkami. Kʉ Misili ʉkuo, akava mʼbaha ghwa ɨɨsi (Vʉtengʉlɨlo 37–50 ).