AMaswi aMahensa
 
Abulahamu Uyu wákhalaga maakha magana mashumi gavili (2,000) ndeeni pina asinaasawe uYeesu. Pashiyanso, ilitaawa lyakwe akhandi yu Abulaamu. UNguluvi wámupeelile ilitaawa ilipya ilya Abulahamu, kiija shimanyilo sha lufingo lwa Nguluvi, ulwa kiija uAbulahamu akhava daada wa vaanu vinshi mandu (Shiyanso 17:5-7). AVaisilaheli vahumile mu shisafi sha Abulahamu (Yohana 8:37-39). UYeesu wáyijovaga kiija, umwene mukhome kimushila uAbulahamu (Yohana 8:56-58). Ngaja Abulahamu, avaanu woona viposheela ulutaahiso lwa Nguluvi kwa lihuuvi (Shiyanso 17:5; Valuumi 4:9-12; Vagalatiya 3:29).
 
Babeeli Ili litaawa lya Shihebulaniya. Uluganulo lwakwe, kihansinkhania hansinkhania. Apo papeene pina wáhansinkhaniaga ishilogolo sha vaanu woona va nyi (Shiyanso 11). IBabeeli likhandi lijumbi lina lyasengwagwa paakhati naakhati ya makhoga gavili, Efulaati ni Tigilisi, mu nyi ya Mesopotamiya. Ilitaawa Babeeli kumwandi likhandi litaawa lya wutwa wukhome na lina ngufu nkhome. Avaanu ava ku Babeeli, vayitemaga inyi yoona iya Mesopotamiya mbakha kivatema aVasiliya. AVasiliya vaveene vina vabomolaga ifikholo ishumi fya Isilaheli na kivatwala avaanu ku nyi isinji. Umutwa uwa ku Babeeli wátovanaga uwulugu ni fikholo fivili ifya wutwa, mu nyi ya Yudeya. Mu mwakha gwa magana gasaano na mashumi munaana na mutanda (586) pina asinaasawe uYeesu, iYelusalemu yikhandi yibomolwe, avaanu ava ku Yudeya vatwalwagwa ku nyi ya Babeeli. Mu litaafili lya Wugubutulo, iBabeeli yoona shihwano sha mulugu wa Nguluvi. Ilijumbi lya Babeeli lyavagahaga avaanu woona va nyi soona kigaha uwunansi (Wugubutulo 14:8; 16:19; 17:5, 18). Khanji, iBabeeli shihwano sha lijumbi lya Luumi (Wugubutulo 17:18) lina likhandi lina ngufu nkhome iya kitema inyi nyinshi.
 
Dawudi Uyu akhandi mutwa wa Vaisilaheli (2 Samweli 5:3-4). Khanji yumwene yuna wáyandikhaga ilitaafili lya Sabuli. Wábagulwagwa nu Nguluvi kimupyanila uSawuli (1 Samweli 16:1-16). UDawudi yumwene yuna wáhiivile kisenga inanda ya Nguluvi iya kifuunyila, leelo uNguluvi asikhamutawiile, kwa kiiva uDawudi akhandi muunu wa wulugu (2 Samweli 7). UNguluvi wámuhagulaga uDawudi kiija, kwa nsila ya shikholo shaakwe, amuleete mu nyi uMukulusaaji wa nyi (2 Samweli 7:13-16; Isaaya 9:1-7). UYeesu akhandi wa shikholo sha mutwa uDawudi, khanji Mukulusaaji. Lulwene wátambulwagwa, Lusawo lwa mutwa uDawudi (Mataayo 12:23; 21:9; Maluko 10:47-48; Luuka 1:32-33; Wugubutulo 5:5). Ilitaawa ili lisikhandi liwonensa kiija, uDawudi amusavile umwana uyo. Shiyooli uYeesu wásaviilwe maakha minshi kihuma umutwa uDawudi afwe (Mataayo 1:17).
 
Divaayi Ishi shingʼwelo shina shiihuma mu makhomo ga sabiibu pina gahuujwa. Shikhandi shingʼwelo sha Vaisilaheli uluhaavi lwa Lufingo uLukuulu nu Lupya. Mandu vakhandi viingʼwa mu luhaavi lwa shiwungo sha noolana (Yohana 2:1-11; Mataayo 11:19). Idivaayi iyo yikwiliile kiiva ngaja mudemeela awu yikwiliile kiiva nkhosi mandu. Shila lisiku aVaisilaheli vakhandi vikimuhumisa idivaayi uNguluvi kiiva sadaakha (Kihuma 29:40; Njowo sa Valaawi 23:13). Khanji vakhandi viigaha kiija mugoda gwa malonda nu wutamu uwunji (Mfitikho 31:6; 1 Timoteo 5:23). Mu Lufingo uLupya idivaayi shihwano sha danda ya Yeesu. Kishilila idanda iyo, uNguluvi wáviikhaga ulufingo ulupya na vaanu vina vikimuhuviilila uYeesu. Kwa kiiva ya ilyo, avahuvililaaji va Yeesu vina viing’wa idivaayi na kiilya amakhaate, viiva nu luuju kiija, uYeesu wáfwisaga umuvili gwananjikhaga, idanda yakunukhaga kwa kiiva ya wunansi weesu (Luuka 22:20; 1 Vakolinto 11:25-26).
 
Helode UHelode uMukhome akhandi mutwa wa wutasi yuna akhandi ni litaawa ilyo. Avaana vaakwe vina vapyanilaga mu wutwa, avanji vakhandi vitambulwa ilitaawa lya Helode. Mu Lufingo uLupya vakwali ava Helode vana.
(1) UHelode uMukhome yuna akhavabudile avaana avanangʼana ava ku Betelehemu, pina ikimufwima kimubuda uYeesu (Mataayo 2:1-5, 13, 16-18). Akhandi asenjile inanda nyinshi nofu mulubali mu nanda imbaagule iya kifuunyila (Maluko 13:1).
(2) UHelode uAntipa akhandi mwana wa Helode uMukhome. Yumwene yuna wámubudaga uYohana uMutwiniaji, khanji yumwene yuna wáyitiishe kibudwa uMutwa uYeesu (Maluko 6:14-29; Luuka 13:31; 23:6-12).
(3) UHelode uAgilipa uwa Wutasi, akhandi musukulu wa Helode uMukhome. Yumwene yuna akhandi ikivafwima avaanu vina vamuhuviliile uYeesu. Wámubudaga Yaakobo, umunangʼana wa Yohana (Nsengo sa Vanandeje 12:1-22).
(4) UHelode uAgilipa uwa Wuvili, akhandi mwana wa Helode uAgilipa uwa Wutasi. Yumwene yuna wáhigaga umukhole gwa Pawulo na kimufilikha ku Luumi (Nsengo sa Vanandeje 25:13-26:32).
 
Kilekha kiilya AVayahuudi vakhandi viilekha kiilya kwa luhaavi. Amagulumilo aga kilekha kiilya, gakhandi minshi. Ngaja,
(1) Kiwonensa kiija vali mu mfwa. Kitaviilila amangʼuulo pina vali mu mfwa (1 Samweli 31:13) awu kisugumilwa (Sabuli 35:13-14).
(2) Shimanyilo sha kiija vakhandi vilambiisila kwa kiiva ya wunansi waanave (1 Samweli 7:6; Yoona 3:5-8).
(3) Kwa kijinia amafuunyo gaanave pina vali mu mafuunyo (Kihuma 34:28; Nsengo sa Vanandeje 13:2-3).
Avamanyisiwa va Yohana uMutwiniaji na Vafalisaayo, vakhandi viyinatila ingʼoma isi isa Shiyahuudi (Mataayo 9:14-17). AVafalisaayo vimanyikhaga kwa kilekha kiilya kwa lijuma mu lijuva ilya wutasi na mu lijuva lya wuna (4). Yikhandi ngʼoma yaanave kilekha kiilya kwa lijuva limo hela (kihuma pina lidibula ilijuva mbakha pina liisota), leelo uluhaavi lumonga avaanu viilekha kiilya kwa luhaavi lutali (Luuka 2:37; 18:12).
 
Kilisito Ili liswi lya Shiyunaani. Kwa Shihebulaniya viijova Mesiya. Uluganulo lwakwe, yuna apashiilwe amafuta. Kwa Vayahuudi yikhandi ngʼoma kwa mutambule kimupakha amafuta ku mutwe umuunu yuna uNguluvi amubagwile kiiva mutwa wa Vaisilaheli. Kigaha ndeeno kukhandi shimanyilo sha kimuviikha umuunu mu wulongosaaji (1 Samweli 10:1). AVayahuudi vatambulaga ilitaawa lya Mesiya, kiija umuunu yuna wábagulwagwa nu Nguluvi khanji wátahisiwaagwa kifilikhwa kiiva Mukulusaaji wa vaanu. UYeesu yumwene Mukulusaaji uyo (lulwene kiija Mesiya awu Kilisito), kwa kiiva wákwisaaga uwukuvamalago uwa Lufingo uLukuulu ulwa Mesiya.
(1) Wásawaagwa mu lijumbi lya Betelehemu (Mikha 5:1-2; Mataayo 2:1).
(2) Wáhumaga mu shikholo sha Yuuda (Shiyanso 49:10; Mataayo 1:1-16).
(3) Wáyangalaga idogovi (Sekhaliya 9:9; Mataayo 21:1-11).
(4) Wáyinsaga pina yisinabojolwe inanda imbaagule iya kifuunyila iya wuvili (Daniyeli 9:24-27; Mataayo 24:1-2).
(5) Wákhalaga kilingana na maswi ga mukuwamalago uIsaaya, kilava, kisigala tototo pina akhakhatwa kiifwa, kisiilwa mu lijooja lya muwusi na kifyukha (Isaaya 52:13-53:12; Mataayo 26:47-28:15; Maluko 14:43-16:20; Luuka 22:47-24:51; Yohana 18-20).
UYeesu yumwene wáyikhoonaga kiija yu Mesiya (Yohana 4:25-26) na vinshi vabedelaga kiija shiyooli akhandi afyushile kihuma kwa vina vafwile (1 Vakolinto 15:6; Mataayo 28; Maluko 16; Luuka 24:1-44; Yohana 20:19-21:14). Leelo aVayahuudi vamukhaanaga uYeesu kiija, asili Mukulusaaji, mbakha iminsiyaano vikimuheepa kiyinsa kwa mwene.
 
Kiyinjila ijando Ingʼoma iyi aVayahuudi vakhandi viigaha kwa vagoosi vina vakhandi vana nsiku munaana kihuma kisawa (Shiyanso 17:12; Njowo sa Valaawi 12:3). Umuunu uwa wutasi kipata indaji ya Nguluvi iya kiyinjila ijando, yu Abulahamu. UNguluvi wáviikhaga ulufingo nu Abulahamu kimuyimiilila na kimupeela avaana vinshi mandu. Kiyinjisiwa ijando shikhandi shimanyilo sha lufingo ulo (Shiyanso 17:1-11). Kiyinjisiwa ijando shikhandi shihwano sha shiluta, kiwonensa ulufingo lwa Nguluvi na vaanu vaakwe. AVayahuudi vamonga vavakuvilisaaga avahuvililaaji vina vasili Vayahuudi kiija, nda umuunu asiyinjisiiwe ijando kwa kiyinatila indaji sina uMusa wátuleshelaga, asikwiliile kikulusiwa (Nsengo sa Vanandeje 15:1). Leelo mu shiwungu ku Yelusalemu valogolaga bahawuvalafu kiija, yisisakulwa kwa vina vasili Vayahuudi kiyinatila indaji sa Shiyahuudi na kiyinjisiwa ijando (Nsengo sa Vanandeje 15:6-31). UPawulo wátavililaga kiija avaanu vivasiwa kiiva vagolofu pa Nguluvi kwa kimuhuviilila uYeesu, yisili kwa kijesa kisiyinatila indaji na kiyinjisiwa ijando (Vagalatiya 5:1-12).
 
Livansa lya Vayahuudi Ishi shikhandi shipuga shina shilongosewa nu mutambule umukhome. Vakhandi vakwali avamanyisaaji va ndaji sa Musa, avatambule avakhome na vakhome avanji va Vayahuudi. Ishipuga ishi shayitikhwagwa na Valuumi kilongosa insengo isa Vayahuudi mu mafuunyo ni nsengo isinji ngaja kihiga amakhole. Ilivansa likhandi shiwungu shikhome kishila fyona mu nyi ya Vayahuudi. Likhandi na vaanu mashumi fungati nu yumo (Mataayo 26:59; Yohana 11:47).
 
Lufingo Ulu lupulinkhano lwa fipuga fivili, vaanu vavili, awu uNguluvi na vaanu vaakwe. Ulufingo lwa Nguluvi na vaanu vaakwe, luli paayo nu lufingo lwa vaanu. Mu lufingo lwa Nguluvi, uNguluvi mwene hela itaahisa kiija, akhava Daada khanji Mutwa wa vaanu vaakwe (Shiyanso 17:2-4; 2 Samweli 7:28). Ulufingo ulu lukhandi ni ndaji sina sikhandi sisakulwa kiyinatilwa. Leelo aVaisilaheli uluhaavi lumonga, vasikhandi vikisiyinatila indaji isi. Ndeeno, uNguluvi wávatwalaga inyi isinji. Leelo uNguluvi wátahisaaga kiija akhaviikha ulufingo ulupya (Yelemiya 31:31-33; Vahebulaniya 10:16). UYeesu pina wáyinsile, wáviikhaga ulufingo ulupya lwa Nguluvi na vaanu woona (Luuka 22:20). Mu Lufingo uLukuulu, umuunu nda afinje, akhandi ishinja inkhanu na kikunula idanda. UYeesu akhandi mutambule khanji shadanda, kwa kiiva wáhumyaga uwuumi waakwe yumwene na kikunula idanda yaakwe. Kwa nsila iyo wáviikhaga ulufingo ulupya kwa Nguluvi na vavanda vaakwe (Vahebulaniya 9:11-10:18).
 
Lusawo lwa Muunu Ili litaawa ilinji lya Yeesu. Maakha minshi pina asinaasawe uYeesu, uNguluvi wámusonelaga uDaniyeli kiija, asiyinse umuunu kihuma kwa Nguluvi yuna akhamupeela uwutawulilwa uwa kitema avaanu va fimyanja fyona (Daniyeli 7:13). Uwutwa waakwe wusiive wa shiluta. UDaniyeli wámutambula kiija uyo yumwene Lusawo lwa Muunu. Hata uYeesu yumwene ikiyiwonensa kiija, umwene Lusawo lwa Muunu (Maluko 2:28; Yohana 1:51).
 
Lusawo lwa Nguluvi UYeesu itambulwa ilitaawa lya Lusawo lwa Nguluvi mala nyinshi mu Mola iNofu (Maluko 15:39), khanji alogwele nu Pawulo (1 Vatesalonike 1:10). Yisili kiija, uluganulo lwakwe uNguluvi wátoolile uwashimaayi na kisava umwana, kwa kiiva uNguluvi Muwumbaaji wa fyona. Leelo kihuma shiluta na shiluta, uLusawo lwa Nguluvi akhandi nu Nguluvi (Yohana 1:1, 34; 20:31). Ndeeno, uDaada uNguluvi, uLusawo nu Numbula uMunofu, ava vatatu yu Nguluvi yumo.
 
Malayikha Ava vanjaajila va Nguluvi vina vikivaleetela avaanu imola kihuma kwa Nguluvi (Luuka 1:26-38). Pina visakula kiwonekha kwa vaanu, vasiwonekha ngaja vaanu (Shiyanso 16:7-12; Luvaso 22:22-35). Vikimufuunya na kimusufya uNguluvi uluhaavi loona (Sabuli 103:20; 148:2; Wugubutulo 5:11; 7:11). UNguluvi ikivafilikha kivasunga avaanu mu nyi (Valamulaaji 13:2-21; Luuka 1:8-20; Nsengo sa Vanandeje 12:6-10; Vahebulaniya 1:14). UMukhome wa vamalayikha yu Mikayeli (Wugubutulo 12:7-10). Iliswi lya malayikha mu Shiyunaani, pamonga uluganulo lwakwe kiija vayimililaaji va shipuga sha vahuvililaaji (Wugubutulo 1:20; 2:1, 8, 12, 18; 3:1, 7, 14).
 
Musa Uyu akhandi mukuwamalago wa pawukuulu yuna uNguluvi wámubagulaga, kiija avajinie aVaisilaheli kiija vaanu vaakwe. UNguluvi wálogolaga na vaanu vaakwe kishilila kwa Musa, khanji uMusa yumwene uNguluvi wámufilikhaga mu nyi ya Misili, kivahumya aVaisilaheli mu wuvanda (Kihuma 3). Yumwene yuna wáposheelaga indaji sa Nguluvi sina sikhandi nu lufingo lwa Nguluvi kwa Vaisilaheli (Kihuma 19-20). Indaji iso sitambulwa ndaji sa Musa. UNguluvi wámupeelaga uMusa indaji isi kiija aVayahuudi vasiyinatilaje (Yohana 1:17). Uluhaavi ulunji indaji sa Musa sitambulwa ndaji sa Nguluvi (Mataayo 11:13). Khanji, ndaji sa Musa litaawa lina valitambulaga aVayahuudi mu mataafili gasaanu aga wutasi mu Lufingo uLukuulu, gina gayandikhwagwa nu Musa. Amataawa ga mataafili ago, gitambulwa Shiyanso, Kihuma, Njowo sa Valaawi, Luvaso nu Luuju lwa Ndaji.
 
Mutwa Mu Lufingo uLukuulu, kwa shilogolo sha Shihebulaniya yiyandiikhwe Adonaayi. Uluganulo lwakwe, Mutwa wangu. Iliswi ili Adonaayi lyatambulwagwa kipyanila pa liswi Yehova. Ili litaawa lya Nguluvi. Mu litaafili lya Shiyanso tiyandiishe Mutwa Nguluvi.
Mutwa Mu Lufingo uLupya, kwa shilogolo sha Shiyunaani yiyandiikhwe Kurios. Uluganulo lwakwe Mutwa awu mutwa uwa khawayida. AVayahuudi vaganile kiyansa kilogola ishilogolo sha Shiyunaani, valogolaga iliswi ili Kurios kiganula ilitaawa lya Nguluvi, yaani Yehova. Hata mu Lufingo uLupya Kurios likwiliile kimutambula uMutwa uNguluvi (Nsengo sa Vanandeje 5:9). Woope uYeesu itambulwa Kurios (Mataayo 8:2) na hata avaanu shiishi vitambulwa kurios (Mataayo 10:24).
Nda kwa Shiyunaani yiyandiikhwe Kurios, ino tiyandiishe kwa kimanyikha kiija likimujova uMutwa uNguluvi au uMutwa uYeesu awu mutwa wa khawayida. Leelo, uYeesu wáganile kifyukha, vamutambulaga Kurios kiwonensa uwukhome wa Yeesu na kiiva sawa nu Mutwa uNguluvi, yaani Yehova. Mu nkhalala isi tileshile mwasi iliswi Kurios likimujova yu naani (Yohana 20:28; Valuumi 10:9; 1 Vakolinto 12:3; Vafilipi 2:11).
 
Mwana Nkholo AVaisilaheli pina vikhalaga ku Misili, uNguluvi wávalajisaaga kishinja na kihumya inyana nkholo na kipakha idanda yaakwe mu malyango mu lisiku ilya kihuma umo mu Misili, kivadiima baheene vasikhabudwagwa pina uNguluvi ikivabuda aVamisili (Kihuma 12). UYohana uMutwiniaji ikimutambula uYeesu ilitaawa lya Mwana Nkholo (Yohana 1:29), kwa kiiva pa musalaaba uYeesu akhandi ngaja shadanda sha kiwuusa uwunansi woona uwa vaanu (1 Vakolinto 5:7).
 
Mwanandeje UYeesu wávabagulaga avanandeje ishumi na vavili mu vamanyisiwa vaakwe vinshi. Wávatambulaga vanandeje. Uluganulo lwakwe vaanu vina vafiliikhwe. UYeesu wávafilikhaga avanandeje vaakwe kigadaga amalungu na kikhoma iMola iNofu. Ava ishumi na vavili vakhalaga nkholeela nu Yeesu na vayibedelaga insengo sa Yeesu sina wásengaga (Maluko 6:30-44; Luuka 22:14; Maluko 14:32-43). Leelo vasili vaava ishumi na vavili hela, vina vitambulwa vanandeje. UPawulo ikimutambula uYaakobo, lukholo lwakwe wa Yeesu, kiija mwanandeje (Vagalatiya 1:19). UPawulo yumwene wáyitambulaga kiija mwanandeje (1 Vakolinto 15:9) na hata uBalinaaba itambulwa mwanandeje (Nsengo sa Vanandeje 14:14). Leelo, ishimanyilo sha kitambulwa mwanandeje ni kibedela kiija, uYeesu wáfyukhaga (Nsengo sa Vanandeje 1:21; 1 Vakolinto 9:1).
 
Nanda imbaagule iya kifuunyila Iyi yikhandi nanda nkhome mandu mu lijumbi ilikhome ilya ku Yelusalemu mu nyi ya Isilaheli. Mu nanda iyo mumwene muna aVayahuudi vakhandi viiluta kifuunya na kihumya isadaakha. Inanda iyi yikhandi nu lukeeke. Umo mumwene muna vakhandi vikungaana vina vasili Vayahuudi, khanji avaanu vakhandi viigusa inkhanu isa kihumya isadaakha. Ino apa uYeesu wávadagaga avagusaaji (Maluko 11:15-17; Yohana 2:13-22). Mumwene muna uYeesu na vamanyisaaji va ndaji sa Musa vakhandi vikivamanyisa avaanu.
Mukhati mu lukeeke ulu lukhandi lukwali ulukeeke luna vakhandi vikungaana aVayahuudi avakhome, na ulukeeke ulunji luna vakhandi vikungaana aVayahuudi avashimaayi. Ino paakhati mu lukeeke ulu yikhandi yikwali iNanda iya Nguluvi muna vakhandi vihuluta avatambule veene. Umo mubagwilwe mbali sivili nu mwenda. Uluvala lumonga vajovaga Panofu, uluvala ulunji vajovaga Panofu pa Panofu. Panofu akhandi iyinjila umutambule yoyoona mu lugoto lwa kisenga insengo ya wutambule (Luuka 1:8-11). APanofu pa Panofu akhandi iyinjila mwene duguli umutambule umukhome gwalimo kwa mwakha (Njowo sa Valaawi 16).
AVaisilaheli pina vasikhandi visenga inanda imbaagule, vakhandi vayandaalile iliheema lina valishemeelaga iliheema ilya kimufuunya uNguluvi. AVaisilaheli pina vali mu luvanda, iliheema ilyo, uMusa akhandi iyinjila kitangaana nu Nguluvi na kipuliisa gina uNguluvi ilajisa (Kihuma 33:7-9).
 
Nanda ya kifuunyila Iyi yikhandi nanda ya kikungaana aVayahuudi mu nsiku sa Sabaato ni nsiku sa shiwungo, kimufuunya uNguluvi. Amajumbi goona aga Isilaheli gakhandi gana lyope. Mu nanda isa kifuunyila mumwene vakhandi viyimbilila aMayandikhwa aManofu na kimanyisa indaji sa Nguluvi (Luuka 4:16). Uluhaavi ulunji vakhandi vihijila amakhole mu nanda iso. Avaanu vasikhahumiise isadaakha panu. Vagahaga hela mu nanda imbaagule iya kifuunyila ku Yelusalemu.
 
Numbula uMunofu Uyu Numbula wa Nguluvi. AMayandikhwa aManofu gikimutambula uNumbula uMunofu kiija, ikivawulanisa avaanu (Yohana 14:26; Wugubutulo 2:7, 11, 17, 29; 3:6, 13, 22). Umwene ikivatanjilisa avaanu kimufuunya uNguluvi (Valuumi 8:26). Khanji umwene ikivapeela avanandeje va Kilisito uwumanyi (1 Vakolinto 12:4-11), ngaja kikuwa amalago (Wugubutulo 19:10; 22:6). UNumbula uMunofu nda amuyinjile umuunu akwiliile kimuwonensa amahilu (Wugubutulo 1:10; 4:2; 17:3; 21:10).
 
Pasaakha Shiwungo sha Pasaakha wálajisaaga uNguluvi kwa Vaisilaheli kiija, vave vikumbukha kikulusiwa nu Nguluvi ku Misili kuna vakhandi vavanda (Kihuma 12). Ilitaawa lya Pasaakha lyavakumbusaaga kiija, uNguluvi wásishilaga inanda sa Vaisilaheli pina ikivabuda avaana va wutasi va Vamisili (Kihuma 12:27). Leelo uNguluvi asikhavabudile avaana va wutasi va Vaisilaheli vina inanda saanave sapakhwagwa idanda ya nyana nkholo mu malyango. Idanda yikhandi shimanyilo kiija, vakulusiwa mu malava ga Nguluvi (Kihuma 12:21-23). Mu lisiku lya Pasaakha aVayahuudi vakhandi viiluta ku Yelusalemu kiwunga lumo uwukulukho wa Nguluvi (Yohana 2:13, 23). Mu shiwungo sha Pasaakha, uYeesu wádolelwagwa kiija abudwe pa musalaaba (Yohana 13:1; 19:14). UYeesu akhandi ngaja Mwana nkholo yuna ishinjwa pa Pasaakha (1 Vakolinto 5:7). Kwa nsila iyo, wáwuhumyaga uwunansi weesu (Yohana 1:29).
 
Pentekositi Uluganulo lwakwe mashumi gasaanu. AVayahuudi vawungaga pina sishilile nsiku mashumi gasaanu kihuma pa shiwungo sha Pasaakha. Mu Lufingo uLukuulu yikhandi shiwungo sha nkungulo, na makhomo ga wutasi (Njowo sa Valaawi 23:9-14). Kumwandi shikhandi shiwungo sha kikumbukha kipeelwa indaji pa shidunda sha Sinayi. Mu Lufingo uLupya ishiwungo ishi yikhandi luhaavi lwa vanandeje kiposheela uNumbula uMunofu kihuma kwa Nguluvi (Nsengo sa Vanandeje 2:1-4).
 
Sabaato Ili litaawa lya Shihebulaniya. Ili lisiku lya fungati lya lijuma, lisiku linofu lya kituuya kwa Vayahuudi. UNguluvi wáwumbile inyi nu wulanga, ni fiwumbwa fyona, mu nsiku mutanda. Ino mu lisiku lya fungati wátuuyaga, kwa kiiva akhandi amalile insengo ya kiwumba (Shiyanso 2:2-3). UNguluvi wáaja woope avaanu vasengaje insengo nsiku mutanda, ino ilisiku lya fungati live lya kituuya, khanji lisiku linofu lya mafuunyo (Kihuma 20:8-11). AVafalisaayo vakhandi vikiyiyinatila mandu ingʼoma iyi, khanji vayonjelesaaga umo indaji saanave nyinshi isa lisiku ilyo. Vakhandi ni ndaji nyinshi, sina sikhaana kisenga insengo mu lisiku ilyo, hata nda kuve kiponia (Yohana 5:9-10; 9:13-16), hata nda kuve kipulula amahoojo (Maluko 2:23-24). Nda awoneshe umuunu yuna asiyinatila ago, vakhandi vikhalala mandu. Avaanu ava vakhandi vikhaanania mandu nu Yeesu kwa kiiva ya Sabaato.
 
Shetaani Uyu mulugu wa Nguluvi, imenana na gina uNguluvi agulumiile (Mataayo 4:1-12; Maluko 8:31-33). Leelo uShetaani asikwiliile kimena kwa kiiva kiifwa na kifyukha kwa Yeesu Kilisito, wámumenaga uShetaani na kivakulusa avahuvililaaji kihuma mu ngufu saakwe (Mataayo 12:28-29; Vahebulaniya 2:14-15; 1 Yohana 3:8). UShetaani ikivasivila avaanu vasikhamanyaga wala vasikhalihuvililaga iLiswi lya Nguluvi (Mataayo 13:9; 2 Vakolinto 4:4). Leelo uwudugo waakwe wukhava pina uYeesu Kilisito akhatina kwa wutawulilwa na kwa wutupikho (Wugubutulo 20:10).
 
Shiwungo sha makhaate gina gasiponyisiiwe ishiwumulilo Ishi shikhandi shiyansa ilisiku lya ishumi na sina lya mwesi gwa wutasi mbakha ilisiku lya mashumi gavili ni limo, kwa khalenda ya Vayahuudi. Uluhaavi lula vakhandi viilya amakhaate gina gasiponyisiiwe ishiwumulilo, ngaja shina vagahaga avambuyaanave pina vahumile ku Misili (Kihuma 12:15-20; Mataayo 26:17). Shiwungo sha Pasaakha na sha makhaate gina gasiponyisiiwe ishiwumulilo, vawungaga lumo.
 
Shiwungo sha Vayahuudi isha fiyumba Ishi shikhandi shiwungo shina aVayahuudi vawungaga uluhaavi lwa nkungulo iya masabiibu na maseyituni, na kifuunya inoonya ya mwakha guna guyinsa. Pina viwungaga ishiwungo isho isha fiyumba, vikhalaga mu fiyumba fina vasenjeele amahamba ga mapishi. Vagahaga ndeeno, baheene vave nu luuju ulwa vambuyaanave, shina vashuulaga na kikhala mu luvanda kwa maakha mashumi gana, vaganaga kihuma ku Misili (Njowo sa Valaawi 23:33-36, 39-43; Luuju lwa Ndaji 16:13-16). Avaanu vinshi vakhandi viiluta ku Yelusalemu, vave lumo mu shiwungo isho.
 
Vafalisaayo Ava vakhandi shipuga sha Vayahuudi. Avaanu awo vakhandi vikuviilisa kiyinatila indaji sa Musa. Khanji vakhandi vikuviilisa amamanyiso ga vambuya ava pawukuulu (Maluko 7:3-4). Vaganulaga na kiyenjelesa amamanyiso ago, mu ndaji sa Musa sina sayandikhwagwa mu mataafili gasaanu aga wutasi aga Lufingo uLukuulu. Vayigahaga kiija, vagolofu vina viyinatila wunofu ingʼoma sa Vaisilaheli (Luuka 20:46), kusiina kihansinkhania ni ngʼoma sa vahensa. AVafalisaayo vakhandi ni lihuuvi kiija, kuna kifyukha vina vafwile, khanji kiija avamalayikha vakwali. AVafalisaayo vakhaanaga amamanyiso ga Yeesu, vaveene vina vapangaga kimubuda (Maluko 3:6).
 
Vamanyisaaji va ndaji sa Musa Ava vakhandi shipuga sha Vayahuudi. Avaanu awo vakhandi vimanyisa indaji sa Nguluvi isa mu Lufingo uLukuulu. Indaji iso sili mu mataafili aga, Shiyanso, Kihuma, Njowo sa Valaawi, Luvaso nu Luuju lwa Ndaji. Vinshi mu vamanyisaaji awo vakhandi Vafalisaayo (Luuka 5:30).
 
Vasadukaayo Ava vakhandi shipuga sha Vayahuudi. Umutambule umukhome na vakhome va nanda imbaagule iya kifuunyila vakhandi Vasadukaayo (Nsengo sa Vanandeje 4:1; 5:17). Avasadukaayo vakhandi vikuviilisa kiyinatila indaji sa Musa mwene duguli, sina siyandiikhwe mu mataafili gasaanu aga wutasi mu Lufingo uLukuulu. Khanji vakhandi vasihuviilila amataafili aganji aga Lufingo uLukuulu kiija, ga Nguluvi. Vakhandi vasiyinatila amamanyiso ga vagosiivaha va pawukuulu, gina gakhandi giganula indaji sa Musa. Khanji vasikhandi ni lihuuvi ilya kiija kuna kifyukha vina vafwile, na kiija avamalayikha vakwali wala amalungu (Nsengo sa Vanandeje 23:8).
 
Vatambule Ava vakhandi vaanu vina vahagulwagwa kihumya isadaakha kwa Nguluvi. Aveene lumo na Valaawi woona, vavayimililaga pa Nguluvi aVaisilaheli woona (Luuka 1:8-9). Vakhandi visenga insengo mu nanda imbaagule iya ku Yelusalemu shila lisiku, mandu insengo ya kimuhumisa isadaakha uNguluvi. Yikhandi nsengo yaanave kivayimiilila aVaisilaheli kiyinatila ulugoto lwa nanda imbaagule (Yohana 7:32). Avatambule woona vakhandi vahumile mu shisafi sha Haluni, uwa mu shikholo sha Laawi. ULaawi akhandi munyaayumo mu vaana ishumi na vavili ava Yaakobo.
Khanji vakhandi vakwali avatambule avakhome vina vavayimililaga avatambule avanji woona. Lulwene vina vakhandi vakwali mu shiwungu umukhome wa nyi ya Isilaheli, gina vajovaga, Livansa (Mataayo 26:59; Yohana 11:47). Vamukhalalilaga mandu uYeesu, vamuviikha mu mawokho ga Valuumi kiija vamubude (Yohana 18:35).
Khanji mu vatambule avakhome akhandi akwali umutambule umukhome, yumwene yuna wátawulwagwa kiyinjila Panofu pa Panofu mu Nanda iya Nguluvi, gwalimo hela kwa mwakha. Apo baheene pina akhandi iihumya isadaakha kwa Nguluvi kwa kiiva ya wunansi waakwe na uwunansi wa vaanu woona (Njowo sa Valaawi 16). Khanji akhandi mulongosaaji mukhome wa Livansa (Yohana 11:47-53).
 
Vatofya khoodi Ava vakhandi Vayahuudi vina vakhandi visenga insengo kwa Valuumi, iya kitofya ikhoodi mu nyi ya Isilaheli. AValuumi vakhandi vikivakhamiilisa aVayahuudi kihomba ikhoodi. Khanji avatofya khoodi avamonga vakhandi vidaayi ihela nyinshi kishila ishijelo shina shivishiilwe isha khoodi, ino isa pashaanya sikhandi saanave. Mu ago, aVayahuudi vavakhalalilaga mandu avatofya khoodi, khanji vakhandi vikivaaga kiija viigaha uwunansi mandu. Umwanandeje yumonga wa Yeesu, uMataayo, ulwamwandi akhandi mutofya khoodi (Mataayo 9:9).
 
Wusimu AVaisilaheli vamanyaga kiija, avaanu woona vina vafwile viiluta ku wusimu. Uluhaavi ulunji yiijova kwa vina vafwile. Ulu luvala luna vakwali avaanu vina vafwile, vina vasili vanansi na vina vanansi. Mu lisiku lya wuhigo avaanu vina vasikimuhuviilila uKilisito, vakhataagwa mu mooto gwa shiluta, uluvala ulwa kipata amalava amakhamu (Mataayo 11:23). Uluvala ulo, uluhaavi ulunji viijova nshiisi (2 Petulo 2:4), awu lilindi likhome ilya malungu (Wugubutulo 9:1). Mumwene muna uShetaani na vamalayikha vaakwe viikhala (2 Petulo 2:4; Wugubutulo 20:3).
 
Wutwa wa Nguluvi UNguluvi ahwaneene nu mutwa kwa kiiva iyangalila avaanu vaakwe, akhavapeela fyona fina visakula na ikivayimiilila. Avaanu va mu wutwa wa Nguluvi vaveene vina vikimuhuviilila na kimutiila. UYeesu Kilisito pina wáyinsaga mu nyi iyi, uWutwa wa Nguluvi wáyinsaga wupya (Mataayo 3:1-2), kwa kiiva uYeesu Kilisito wádindulaga insila ya vaanu kiija, vave shipuga sha vahuvililaaji nu Nguluvi (Mataayo 5:3, 10). UWutwa wa Nguluvi wusiive pina avaanu vamumeenye uNguluvi kiija, Mutwa waanave. Pina uYeesu Kilisito akhayinsa ulwa wuvili, uWutwa wa Nguluvi wukhava wukhamiliishe mu vaanu woona (Luuka 22:18; 1 Vakolinto 15:24). Lulwene kiija, uYeesu iijova tisakulwa kisawa khanji, nda tisakula kiyinjila mu Wutwa wa Nguluvi (Yohana 3:3).
Mu litaafili lya Mataayo yiyandiikhwe Wutwa wa kushaanya. UMataayo wájesaaga kikwepa kitambula iliswi Nguluvi kwa kiiva aVayahuudi vatiilaga kilitambula iliswi ili. Lulwene uMataayo ayandiishe Wutwa wa kushaanya. Leelo ose tiyandiishe Wutwa wa Nguluvi.
 
Yelusalemu Ili lijumbi likhome mu nyi ya Isilaheli. Apo yikhandi yisenjiilwe inanda imbaagule iya kifuunyila (Yohana 4:20-21). AVayahuudi woona vakhandi viiluta ukho shila mwakha kimufuunya na kimuhumisa uNguluvi ifyadanda fyanave. Ilijumbi lya Yelusalemu likhandi lipiliimwe ni fidunda (Sabuli 125:2). Ishidunda shimo shatambulwagwa Sayuni (1 Vatwa 8:1; 2 Vatwa 19:31; Wugubutulo 14:1). IYelusalemu iyi, shihwano sha Yelusalemu imya iya kushaanya kwa Nguluvi (Wugubutulo 21:1-2, 10-27).