ƗNgalulanyo ɨyɨ Mazwi aMajenu
Abulahaamu Ahakhɨɨye amaaha ɨelufu zibhɨɨlɨ ɨshi ʉYeesu lwa‑asɨɨle apaapwe. Hu wandilo itaawa lyakwe ahali yʉ Abulaamu. ɄNgʉlʉbhɨ ahamʼpiiye itaawa ipya ɨlya Abulahaamu, abhe shimanyishizyo shi‑ilagano lya Ngʉlʉbhɨ huje ʉAbulahaamu ahayibha yise wa bhantu abhinji tee (bhaazya ʉWandilo 17:5-7). Amalɨɨzɨzye ilagano ɨlyo, ʉAbulahaamu ahabha yʉ yise wa Bhaizilaeeli shimʼbɨlɨ (bhaazya Yoohani 8:37-39). ɄAbulahaamu ahambɨlɨɨye ilagano lya Ngʉlʉbhɨ hu lwɨtɨho. Ɨpo ahabha yʉ yise wa bhantu bhonti ɨbho bhahwɨtɨha ilagano lya Ngʉlʉbhɨ hu lwɨtɨho, sinta asaaje ɨshikholo shaabho awe ɨnsi ɨyo bhahafumile (bhaazya ʉWandilo 12:1-25:11; aBhaluumi 4:9-12; aBhagalatiya 3:29).
Atende ɨngoola ɨya hwitagaalila ɨyɨ lume Amiiho ɨga bhahali bhabhomba hwa bhaana abhɨ shilume abhɨ Shiyahuudi ɨbho bhahafisyaga ɨnsiku naana afume apaapwe hwabho (bhaazya ʉWandilo 17:12; ɨMbombo ɨzya Bhalaawi 12:3). ɄAbulahaamu ahali muntu wa hwande ahwambɨɨlɨle ɨndajizyo ɨya Ngʉlʉbhɨ ɨya‑atende ɨngoola ɨya hwitagaalila ɨyɨ lume. ɄNgʉlʉbhɨ ahabhɨɨshɨle ilagano nʉ Abulahaamu ɨlya hunʼsaye na humʼpeele ɨmpaapo ɨngoosi tee. Atende ɨngoola ɨya hwitagaalila ɨyɨ lume shahali shimanyishizyo shi‑ilagano ɨlyo (bhaazya ʉWandilo 17:1-11). Nantele, atende ɨngoola ɨya hwitagaalila ɨyɨ lume shahali shifwani ɨsha‑alolesye ilagano ɨlya Ngʉlʉbhɨ na bhantu bhaakwe.
Bhabhomba mbiibhi Izwi ɨli liyanga amazwi gabhɨɨlɨ.
Ɨlya hwande, lihubhayanjila abhantu abhɨ njendo ɨmbiibhi. Abhantu ɨbho bhabhomba ʉgoji, ʉweegu, ʉwiibha nʉ bhiibhi ʉwɨnjɨ nanshi ʉwu. Mu wʉʉmi waabho abhantu ɨbho saga bhalondolezya ɨndajizyo zya Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Luuka 5:8; 7:37).
Ɨlya bhɨɨlɨ hu Bhafalisaayo, abhabhomba mbiibhi bhahali bhantu bha saga bhalondolezya ɨndajizyo mu wʉʉmi waabho nanshi sha bhahamanyizyaga abheene (bhaazya Luuka 15:2).
Bhafalisaayo Bhahali shipʉga sha bhantu mu nsi ɨya Bhaizilaeeli. Abhantu ɨbho bhahakhajizyaga alondolezye ɨndajizyo zya Moose. Ɨndajizyo ɨzyo zyahasimbwilwe mu vitaabu visaanu ɨvya hwande mwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ (ɨvitaabu ɨvyo vyahasimbwilwe nʉ Moose). Nantele bhahakhajizyaga ɨmanyizyo zya bhagoosi abhɨ mandɨ (bhaazya Maalʉko 7:3-4), ɨzyo abhagoosi bhaabho bhahilulɨɨnye na hwonjeelezye mu ndajizyo zya Moose. Abhantu ɨbha bhahahwilolaga huje, bhagolosu hu nongwa ɨya‑alondolezye shinza amiiho ga Bhaizilaeeli (bhaazya Mataayo 23:1-7). Ɨbha saga bhahasanganyaaga amiiho gaabho na miiho agɨ shijenu. ABhafalisaayo bhahɨtɨɨshe huje, hulɨɨho azyʉshe hwa bhafwe, nantele huje abhantumi bhalɨɨho. ABhafalisaayo bhahakhaanaga ɨmanyizyo zya Yeesu, nantele bhɨɨbho bhahasɨbhɨlɨɨye hunʼgoje (bhaazya Maalʉko 3:6).
Bhamanyizyi abhɨ ndajizyo zya Moose Bhahali shipʉga sha bhantu mu nsi ɨya Bhaizilaeeli. Abhantu ɨbho bhahamanyizyaga ɨndajizyo zya Moose nanshi sha zyahasimbwilwe mu vitaabu visaanu ɨvya hwande mwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ (ɨvitaabu ɨvyo vyahasimbwilwe nʉ Moose). Itaawa ɨlyɨnjɨ bhahamanyiishe bhasimbi. Abhinji mwɨ‑ɨbha bhahafumaga mu shipʉga ɨsha Bhafalisaayo (bhaazya Luuka 5:30).
Bhantumi Ɨbha bhabhomvi bha Ngʉlʉbhɨ mu wumwɨnɨ waakwe. Bhahumʼpuuta na hunʼsalifye ʉNgʉlʉbhɨ hu habhaazyo honti (bhaazya ɨNsalifyo 103:20; 148:2; ɨNyʉʉbhʉlo 5:11; 7:11). ɄNgʉlʉbhɨ ahubhasonteelezya hubhabhombele abhantu abha mu nsi (bhaazya aBhitongwa 13:2-21; Luuka 1:8-20; ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 12:6-10). Ʉnʼgoosi wa bhantumi bhonti yʉ Mikaeeli (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 12:7-10).
Bhasadukaayo Bhahali shipʉga sha bhantu mu nsi ɨya Bhaizilaeeli. Abhantu ɨbha bhahakhajizyaga alondolezye ɨndajizyo zya Moose. Ɨndajizyo ɨzyo zyahasimbwilwe mu vitaabu visaanu ɨvya hwande mwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ (ɨvitaabu ɨvyo vyahasimbwilwe nʉ Moose). Ɨbha saga bhahalondolezyaga ɨmanyizyo zya bhagoosi abhɨ mandɨ, ɨzyo abhagoosi bhaabho bhahilulɨɨnye na hwonjeelezye mu ndajizyo zya Moose. Nantele saga bhahɨtɨɨshe huje, hulɨɨho azyʉshe hwa bhafwe (bhaazya Mataayo 22:23).
Bhasamaliya Bhahali bhantu bha bhahafumilɨɨne na‑asangaanye amadanda ga Bhayahuudi na bhantu abhɨ nsi ɨzyɨnjɨ. Bhahahwiyangaga huje, abheene mpaapo ya Yaakobo (bhaazya Yoohani 4:12). Nantele, bhahamʼpuutaga ʉNgʉlʉbhɨ ʉwa hu Izilaeeli. Abheene saga bhahɨtɨhaga huje, ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu lisangalusu, nantele abhantu hwa bhabhalaje humʼpuute ʉNgʉlʉbhɨ. Leelo abheene bhahɨtɨhaga huje hwi‑igamba ɨlyɨ Geliziimu pa pakhondɨɨye apuute (bhaazya Yoohani 4:19-22). Hu nongwa ɨyo, aBhayahuudi bhahabhasyonshelaga na hubhaviitilwe tee aBhasamaliya na hubhalole huje bhaavu.
Bhasayi bha Ngʉlʉbhɨ Bhahali bhantu bha bhahasaluliilwe afumye ɨnsangu hwa Ngʉlʉbhɨ hu nongwa ya Bhaizilaeeli bhonti (bhaazya Luuka 1:8-9). Bhahafumyaga ɨnsangu mu nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ hwi‑ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu. Abhasayi bha Ngʉlʉbhɨ bhahasalulwaga afume mu shikholo ɨsha Aaloni. Ɨshikholo ɨshi shahafumile mu mpaapo ɨya Laawi, ʉyo ahali ʉmo mwa bhaana ishʉmi na bhabhɨɨlɨ abha Yaakobo. Mu bhasayi ɨbha, ahalɨɨho ʉnʼsayi ʉnʼgoosi. Ʉnʼsayi ʉnʉ ya yʉʉyo wa‑ahabhalongoziizye abhasayi bhonti hu nsi ɨyɨ Izilaeeli, nantele ʉnʉ ya yʉʉyo wa‑ahali ni‑ikhone ɨlya‑atʉʉshe aPafinjile pa Pafinjile mu nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ, heeka lwene hu mwaha. Ɨpo pa‑ahafumyaga ɨnsangu hwa Ngʉlʉbhɨ hu nongwa yɨ mbiibhi zyakwe nɨ zya bhantu bhonti (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhalaawi 16). Nantele ahali nʼnongozi wi‑ikoloti lya Bhayahuudi (bhaazya Yoohani 11:47-53). Abhalongozi bha bhasayi bha Ngʉlʉbhɨ bhahali bhenyeelezi bha bhasayi abhanjɨ. Abhasayi abhamwabho bhahabhombaga ɨmbombo ɨzyɨ nsiku zyonti ɨzyɨ shisayi nanshi sha bhahabhɨshɨlɨɨlwe ʉzingatizu. Nantele, bhamo mwa bhasayi bha Ngʉlʉbhɨ bhahanda humʼmwɨtɨshe ʉYeesu, lwa wazyʉha hwa bhafwe. Leelo abhanjɨ bhahabha sha bhahunʼshenta.
Bhasomvya sonko Bhahali Bhayahuudi bha bhahabhombaga ɨmbombo ya‑asomvyezye ɨsonko mu wumwɨnɨ ʉwɨ Shiluumi. ABhaluumi bhahabhabijilizyaga aBhayahuudi asombe ɨsonko. Nantele abhasomvya sonko abhanjɨ bhaheegaga ɨmpɨɨya zinyinji ashile ziila zya bhahabhɨshɨlɨɨlwe. Ɨzya pa mwanya zyahabhanga zyabho. Hu nongwa ɨyo, aBhayahuudi bhahabhasyonshelaga haani abhasomvya sonko, nantele bhahabhenyaaga nanshi abhabhomba mbiibhi haani. ɄMataayo ahali ʉmo mwa bhasundwe bha Yeesu ishʉmi na bhabhɨɨlɨ ʉyo ahali nʼsomvya sonko (bhaazya Mataayo 9:9).
Daudi Ahali mwɨnɨ wa Bhaizilaeeli wa‑ahamʼpyaniiye ʉmwɨnɨ ʉSauli (bhaazya 1 Samweli 16:1-16). Ʉmwene ahabhalongoziizye shinza aBhaizilaeeli mu lʉgʉ ʉwa huyifyʉle ɨnsi yaabho afume hwa bhalʉgʉ bha bhahabhazyʉngʉʉlɨle. Ɨnsi ɨyo ya yɨɨyo ya bhahapewiilwe nʉ Ngʉlʉbhɨ yʉʉyo (bhaazya ʉWandilo 15:18-21). Nantele afume mu shikholo shaakwe ɨshi, pamandɨ ahapaapwa ʉYeesu (bhaazya Yesaaya 9:6-7). Ɨli lya lyɨlyo lyahabhombile huje, ʉYeesu abhe akwiziwa Mwana wa Daudi.
Divaayi Shimwelo sha shilɨnganyiziwa afume mu mantongooni agɨ zabiibu, nka yasʉʉyɨlwa. Shahali shimwelo sha Bhaizilaeeli hu habhaazyo hi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ ni‑Ilagano Ipya. Shila lisiku bhahamʼfumizyaga ɨdivaayi ʉNgʉlʉbhɨ hwa huje nsangu hwa Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Afume 29:40; ɨMbombo ɨzya Bhalaawi 23:13). Nantele bhahayibhombelaga abhe nʼnembo gwɨ malonda nɨ mpʉngo ɨzyɨnjɨ (bhaazya ɨNjango 31:6; 1 Tiimoti 5:23).
Galilaaya Gwahali mukowa mu nsi ɨyɨ Izilaeeli, ambali mwanya, mu nsi ɨyɨ magamba. Yope ɨnsʉmbi ya yahali mu mukowa ʉgu, yahakwiziwaaga nsʉmbi ɨyɨ Galilaaya.
Heloode Abhalongozi abhinji bhahali ni‑itaawa ɨlya Heloode. ɄHeloode ʉNʼgoosi ahali mwɨnɨ wa hwande ʉyo ahali ni‑itaawa ɨlyo. Abhaana bhaakwe ɨbho bhahamʼpyaniiye pa wumwɨnɨ, bhamo bhahakwiziwaaga itaawa ɨlya Heloode. Mwi‑Ibhangili bhalɨɨho aHeloode bhanɨ.
(1) ɄHeloode ʉNʼgoosi ya yʉʉyo wa‑ahabhagojile abhaana abhadoodo abha hu Beseleheemu lwa‑ahwanza hunʼgoje ʉYeesu (bhaazya Mataayo 2:1-5, 13, 16-18). Ahali azenjile ɨnyumba ɨnyinji ɨnyinza munshɨnjɨ mu nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Maalʉko 13:1).
(2) ɄHeloode ʉAntipa ahali mwana wa Heloode ʉNʼgoosi. Ya yʉʉyo wa‑ahanʼgojile ʉYoohani ʉMwozi, nantele ya yʉʉyo wa‑ahɨtɨɨshe hunʼgoje ʉMwɨnɨ ʉYeesu (bhaazya Maalʉko 6:14-29; Luuka 13:31; 23:6-12).
(3) ɄHeloode ʉAgilipa ʉwa hwande ahali zʉkʉlʉ wa Heloode ʉNʼgoosi. Ya yʉʉyo wa‑ahanzaga hubhakhate abhantu ɨbho bhahamʼmwɨtɨɨshe ʉYeesu. Ahanʼgojile ʉYaakobo, ʉnʼdoodo wa Yoohani (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 12:1-22).
(4) ɄHeloode ʉAgilipa ʉwa bhɨɨlɨ ahali mwana wa Heloode ʉAgilipa ʉwa hwande. Ya yʉʉyo wa‑ahalonjile ɨnongwa ya Paulo na hunʼsonteelezye hu Luumi (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 25:13-26:32).
Huzimu ABhaizilaeeli bhahamɨɨnye huje abhantu bhonti ɨbho bhafwiye bhabhala huzimu (bhaazya aBhaluumi 10:7). Ɨpo pa pɨɨpo pa bhabha abhafwe bhonti, hwa huje abhabhomba mbiibhi peeka na bhagolosu. Pi‑isiku ɨlya‑alongwe abhantu bha saga bhahunʼsʉʉbhɨla ʉYeesu ʉKilisiti bhahayitaagwa hu mwoto gwa saga guzima nka lumo (bhaazya Mataayo 5:22), hwa huje hwi‑iliina ɨlya huzimu (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 9:1). Ʉmwo mwa mwʉmwo ʉSeetano na bhantumi bhaakwe mwa bhakhala (bhaazya 2 Peeteli 2:4; ɨNyʉʉbhʉlo 20:3).
Ikoloti Shahali shipʉga sha shahalongozewaaga nʉ nʼsayi ʉnʼgoosi ʉwa Ngʉlʉbhɨ. Bhahalɨɨho abhamanyizyi abhɨ ndajizyo zya Moose, abhalongozi bha bhasayi na bhagoosi abhanjɨ bha Bhayahuudi. Ɨbha bha bhalongozi bha Bhayahuudi hu mbombo zyonti. Ɨmbombo yɨ shipʉga ɨshi yahali ahwenye na‑alongozye ʉzingatizu ʉwa Bhayahuudi mu mpuuto nɨ mbombo ɨzyɨnjɨ, nanshi alonje ɨnongwa. Ikoloti lyahali lubhʉngaano lugoosi tee ashile ʉlwɨnjɨ lwonti ʉlwa mu nsi ɨya Bhayahuudi. Ikoloti lyahali na bhantu amashʉmi pʉnga na weeka (71) (bhaazya Mataayo 26:59; Yoohani 11:47). Yahali mbombo yaabho hubhɨmɨɨlɨle aBhaizilaeeli abhɨnjɨɨlɨle ʉzingatizu ʉwɨ nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Yoohani 7:32). Bhahamʼvitiliilwe tee ʉYeesu, bhahamʼmɨɨha mu makhono ga Bhaluumi huje bhanʼgoje (bhaazya Yoohani 18:35).
Ilagano Lwʉmvwano lwa bhantu bhabhɨɨlɨ awe abhinji bha bhalapa huje, saga bhanza‑aleshe zya bhahɨtɨhɨɨne. Hwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ, ʉMwɨnɨ ʉNgʉlʉbhɨ ahabhalapiiye aBhaizilaeeli huje, ʉmwene ahayibha Ngʉlʉbhɨ waabho, nantele ahabhalajiziizye abhantu bhalondolezyaje ɨndajizyo ɨzyo zya‑ahamʼpiiye ʉMoose. Hu habhaazyo ɨho aBhaizilaeeli lwa bhahɨtɨhanaga nʉ Ngʉlʉbhɨ, bhahasansiliilwe idanda abhonesye huje, bhɨtɨhɨɨne nʉ Ngʉlʉbhɨ, hwi‑idala ɨlyɨ nsangu ɨzyo zyahabholwaga hu nongwa yi‑ilagano (bhaazya Afume 24:8). Hwi‑Ilagano Ipya ʉNgʉlʉbhɨ alolesiizye ashilile hwa‑afwe hwa Yeesu huje, ahafumiizye ɨnsangu yi‑ilagano ɨlyo, na‑ashilile hwa‑afwe hwa Yeesu abhantu ɨbho bhahumʼmwɨtɨha bhafyʉlwa (bhaazya Luuka 22:20).
Ipogooso ɨlya Ngʉlʉbhɨ ɨli‑ilagano Ipogooso ɨli lyahagombwilwe nɨ mbaabho, ikwinshilo lyakwe lyahali lyɨ zahaabu. Ipogooso ɨlyo lyahali lifinjile haani mu lwɨtɨho lwa Bhayahuudi. Mwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ, Ipogooso ɨlya Ngʉlʉbhɨ ɨli‑ilagano lyahali lisimishizyo lya huje, ʉNgʉlʉbhɨ ahali peeka na Bhaizilaeeli, nantele lyahali lisimishizyo lyɨ lʉnjɨsu wa Ngʉlʉbhɨ abhombe gaala ga‑ahabhalapiiye aBhaizilaeeli. Ipogooso ɨlya Ngʉlʉbhɨ ɨli‑ilagano ɨlyo lyahananjiishe hu habhaazyo ɨho ʉnʼgoosi ʉwa bhalwi ʉNebuzaladaani lwa‑ahabhugulɨɨnye ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu na huyipembe ɨnyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ (bhaazya 2 aBhamwɨnɨ 25:8-10).
Kayisali Hu wandilo, itaawa ɨli lyahali litaawa lyɨ shikholo mu vikholo ɨvya Bhaluumi. Ahwande ʉmwaha ʉgwɨ mashʉmi gabhɨɨlɨ na pʉnga (27) ʉYeesu ʉKilisiti sha‑asɨɨle apaapwe, itaawa ɨli lyahanda atinihwe haani. Ɨnshɨnshɨ ɨyo yahafumile nʉ longozi ʉwinza ʉwɨ silikaali ɨyɨ Shiluumi nʉ mwɨnɨ ʉKayisali ʉAgusito. Ahwande ɨpo, abhamwɨnɨ bha bhahamʼpyaniiye bhahahwikwizyaga itaawa ɨli, abhonesye ɨnshɨnshɨ nʉ goosi waabho mu wumwɨnɨ ʉwɨ Shiluumi.
Kilisiti Izwi ɨli ɨlyɨ Shiyunaani hwa huje, ʉyo wa‑apotoziiwe ɨnyemba, hu Shiebulaniya hwa huje Meesiya. Hwa Bhayahuudi gahali miiho huje, ʉnʼsayi wa Ngʉlʉbhɨ amʼpotozyaje ɨnyemba hwi‑itwe ʉmuntu ʉyo ʉNgʉlʉbhɨ wa‑anʼsaluuye abhe mwɨnɨ waabho. Ɨshi shahali shimanyishizyo ɨsha‑asimishizye ahwande abhombe ɨmbombo. ABhayahuudi bhahatashile itaawa ɨlya Meesiya huje, muntu ʉyo ʉNgʉlʉbhɨ anʼsaluuye, nantele ahalapile hunʼsonteelezye huje abhe Mʼfyʉli wa bhantu. ɄYeesu yʉ Mʼfyʉli ʉyo, hwa huje Meesiya awe Kilisiti (bhaazya Yoohani 4:25-26), pɨpo ahamalɨzɨɨzye ʉkuwi ʉwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ hu nongwa ya Meesiya.
(1) Ahapapwilwe mwi‑ibooma ɨlyɨ Beseleheemu (bhaazya Miika 5:1-2; Mataayo 2:1).
(2) Ahafumile mu shikholo ɨsha Yuuda (bhaazya ʉWandilo 49:10; Mataayo 1:1-16).
(3) Ahazʉbha pa ndogobhi (bhaazya Zakaliya 9:9; Mataayo 21:1-11).
(4) Ahakhɨɨye alɨngaane na mazwi aga nʼkuwi ʉYesaaya, hwa huje ahayɨmbɨle, ahapʉʉmɨle myɨ hu habhaazyo aha‑akhatwe afwe, ahasyɨlɨɨlwe mu nkʉngwa ɨya nʼtabhazi na‑azyʉshe (bhaazya Yesaaya 52:13-53:12; Mataayo 26:47-28:15; Maalʉko 14:43-16:20; Luuka 22:47-24:51; Yoohani 18-20).
Abhinji bhahasimishiziizye huje lyoli ʉYeesu ahali azyʉshɨle afume hwa bhafwe (bhaazya 1 aBhakolinto 15:6; Mataayo 28; Maalʉko 16; Luuka 24:1-44; Yoohani 20:19-21:14). Leelo aBhayahuudi bhahanʼkhaanile ʉYeesu huje saga Mʼfyʉli, afishe ɨleelo bhagʉʉlɨla ahwɨnze hwa muntu ʉyo ahayihubhafyʉla.
Mayele Mwi‑Ibhangili izwi ɨli libhonesya ɨmbombo zya zibhombwa awe zya zibhombɨɨshe hwi‑ikhone lya saga lifumilana na bhantu. Ikhone ɨli libhajiiye afumilane nʉ Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Maalʉko 2:12) awe ʉSeetano (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 13:13-14).
Moose Ahali nʼkuwi ʉwɨ mandɨ ʉyo ʉNgʉlʉbhɨ ahanʼsaluuye huje, abhajinjizye aBhaizilaeeli huje ɨbhe nsi. ɄNgʉlʉbhɨ ahayanjile na bhantu bhaakwe ashilile hwa Moose, nantele ʉNgʉlʉbhɨ yʉʉyo ahanʼsonteleziizye ʉMoose mu nsi ɨyɨ Miisili hubhafyʉle aBhaizilaeeli mu kalwe (bhaazya Afume 3). Ya yʉʉyo wa‑ahambɨlɨɨye ɨndajizyo zya Ngʉlʉbhɨ zya zyahali ni‑ilagano lya Ngʉlʉbhɨ hwa Bhaizilaeeli (bhaazya Afume 19-20).
Mwana wa Daudi Itaawa ɨli lya muntu ʉyo abhakuwi bha Ngʉlʉbhɨ bhahakuwile huje, ahayipaapwa mu shikholo ɨsha mwɨnɨ ʉDaudi. Ʉmuntu ʉyo bhahanʼsʉbhɨɨye huje, ahayibha ni‑ikhone lya Ngʉlʉbhɨ. Nantele ahayihubhafyʉla aBhaizilaeeli afume hwa bhalʉgʉ bhaabho (bhaazya Yesaaya 7:14; 9:6-7). Ʉhwɨnjɨ bhahunʼkwizya Meesiya awe Kilisiti. Ʉmuntu ʉyo yʉ Yeesu.
Mwana wa Muntu Ɨli litaawa lyɨnjɨ ɨlya Yeesu. Amaaha aminji ʉYeesu sha‑asɨɨle apaapwe, ʉNgʉlʉbhɨ ahanʼnolesya ʉDaniyeeli huje, ahayɨnza ʉmuntu afume hwa Ngʉlʉbhɨ wa‑ahayihumʼpeela ikhone ɨlya‑alongozye abhantu abhɨ vikholo vyonti (bhaazya Daniyeeli 7:13). Ʉlongozi waakwe saga wahayibha nʉ malishilo dumu. ɄDaniyeeli ahanʼtaha huje, ʉyo Mwana wa Muntu. Hwope ʉYeesu hwa hwilolesye hwakwe ayiga huje ʉmwene yʉ Mwana wa Muntu (bhaazya Maalʉko 2:28; Yoohani 1:51).
Mwana wa Ngʉlʉbhɨ, Kilisiti nʉ Meesiya Mazwi ga gataha ahantu heeka (bhaazya Maalʉko 14:61). Itaawa ɨli ɨlya Mwana wa Ngʉlʉbhɨ hwa huje Mwɨnɨ wa Ngʉlʉbhɨ, ʉyo ya yʉʉyo wa‑asaluliilwe nʉ Ngʉlʉbhɨ hubhalongozye abhantu bhaakwe (bhaazya ɨNsalifyo 2:7).
Mʼpepo ʉMʼfinjile ɄNgʉlʉbhɨ ali weeka, leelo ali pataatu. Ʉwa hwande yʉ Ngʉlʉbhɨ ʉDaada, ʉwa bhɨɨlɨ yʉ Yeesu ʉKilisiti, nantele ʉwa taatu yʉ Mʼpepo ʉMʼfinjile. ƗNsimbo ɨMfinjile ziyanga huje, ʉMʼpepo ʉMʼfinjile ahubhamanyizya abhantu (bhaazya Yoohani 14:26; ɨNyʉʉbhʉlo 2:7, 11, 17, 29; 3:6, 13, 22). Ʉmwene ahubhaavwa abhantu humʼpuute ʉNgʉlʉbhɨ (bhaazya aBhaluumi 8:26). Nantele ʉmwene yʉʉyo ahubhapeela abhooziwa ɨvikʉnjɨlwa (bhaazya 1 aBhakolinto 12:4-11), nanshi afumye ʉkuwi (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 19:10; 22:6). ɄMʼpepo ʉMʼfinjile nkashele wamʼmwishila ʉmuntu, ahunʼnolesya ɨndoleshelo (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 1:10; 4:2; 17:3; 21:10). Amataawa aganjɨ aga Mʼpepo ʉMʼfinjile ga gɨɨga, ʉMʼpepo ʉwa Yeesu (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 16:7), ʉMʼpepo ʉwa Mwɨnɨ ʉNgʉlʉbhɨ (bhaazya Luuka 4:18; ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 8:39), ʉMʼpepo ʉwa Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Mataayo 3:16; Yoohani 6:63; 1 aBhakolinto 3:16) nʉ Mʼpepo ʉwa Kilisiti (bhaazya aBhaluumi 8:9). Ɨga gonti gahunʼtaha weeka.
Ndoleshelo Ɨli nanshi ɨnzozi ɨshi, leelo ɨnyeene ɨfumila hwa bhantu lwa bhagonile awe lwa bhali maaso. Hwa bhooziwa ɨndoleshelo ɨfuma hwa Ngʉlʉbhɨ yʉʉyo (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 10:9-20).
Nsangu Vyɨ vintu ɨvyo ʉNgʉlʉbhɨ ahabhalajiziizye aBhaizilaeeli huje, bhamʼfumizyaje hu nongwa ya‑ajendeelezye ʉlwʉmvwano ʉlwa mwene na Bhaizilaeeli. Ɨvintu ɨvyo vyahafumiziiwe nsangu vyahali ɨvyʉma, ʉbhusu, ɨnyemba nɨ vyɨnjɨ. Ilagano ɨlya hwande lyahali nɨ nsangu zinyinji, nanshi ɨnsangu ɨzya hwizelufye ɨmbiibhi. Hu habhaazyo ɨho, abhantu bha bhahanʼsʉbhɨlaga ʉNgʉlʉbhɨ, bhahamʼfumizyaga ɨnsangu ɨzya hunʼsalifye na hunʼnaabhe huje, abhakhobhoshele ɨmbiibhi zyabho. Nantele bhahamʼfumizyaga ɨnsangu hunʼnaabhe ɨnsayo zinyinji. Ɨvyʉma ɨvyo vyahabholwaga vyahali ɨngʼombe, ɨngoole, ɨmbuzi nɨ vyɨnjɨ. Ɨnsangu zyonti zyahanziwaaga huje, zigandi abhe nʉ lema lwonti. Ɨzyɨnjɨ zyahali nsangu ɨzya‑alʉngʉlɨzye. Ɨnsangu ɨzi zyahafumiziwaaga na Bhaizilaeeli hu nongwa ya hwizelufye na‑akhobhoshelwe ɨmbiibhi. Ɨvyʉma ɨvyo vyahabholwaga, bhope abhasayi bha Ngʉlʉbhɨ bha bhahali hu zingatizu bhaheegaga ɨnkwembe ɨzyɨ vyʉma ɨvyo, nka bhalʉngʉlɨzyaje na hubhapuutile hwa Ngʉlʉbhɨ huje, abhasangalusye na hubhakhobhoshele aBhaizilaeeli ɨmbiibhi zyabho.
Nyaana ngoole Mwi‑Ilagano ɨlyɨ Mandɨ, aBhaizilaeeli bhahafumyaga ɨnyaana ngoole hwa Ngʉlʉbhɨ abhe nsangu ɨzya hwizelufye ɨmbiibhi zyabho (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhalaawi 4:32). Mwi‑Ilagano Ipya, ʉMwana Ngoole litaawa lyɨnjɨ ɨlya Yeesu ʉKilisiti. Ʉmwene ahahwifumiizye afwe huje, abhantu bhakhobhoshelwe ɨmbiibhi zyabho (bhaazya Yoohani 1:29; 1 aBhakolinto 5:7; 1 Peeteli 1:18-19). Mu shitaabu ɨshɨ Nyʉʉbhʉlo, hahinji bhahunʼkwizya ʉYeesu huje Mwana Ngoole, wa‑akhɨɨye pi‑itengo ɨlyɨ nshɨnshɨ (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 5:6).
Nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ Yahali mwi‑ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu lya lyahali libooma ligoosi ɨlyɨ nsi ɨyɨ Izilaeeli. Mu nyumba ɨmfinjile ɨyo, ʉmwo aBhayahuudi mwa bhahatwalaga ɨnsangu zyabho hwa Ngʉlʉbhɨ. Ʉhwo hwa bhahabhalaga apuute hu habhaazyo ahɨ nsiku ɨzyɨ shikulukulu na‑afumye ɨnsangu. Ɨnyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ ɨnɨ yahali nʉ lubhaga ʉlwa hwʉnzɨ. Ʉmwo bhahabhʉngaanaga ɨbho bha saga Bhayahuudi, nantele abhantu bhahakazyaga ɨvyʉma ɨvya‑afumye ɨnsangu. Ɨshi, ɨpa pa pɨɨpo ʉYeesu pa‑ahabhashɨmbɨzɨɨzye bha bhahakazyaga (bhaazya Maalʉko 11:15-17; Yoohani 2:13-22). Ʉmwo mwa mwʉmwo ʉYeesu na bhamanyizyi abhɨ ndajizyo zya Moose mwa bhahali bhahubhamanyizya abhantu. Muuhati mu lubhaga ʉlwu mwahali nʉ lubhaga ʉlwɨnjɨ, ʉmwo bhahali bhabhʉngaana aBhayahuudi abhashɨ. Nantele muuhati mu lubhaga ʉlwu mwahali nʉ lubhaga ʉlwɨnjɨ. Ʉmwo bhahabhʉngaanaga aBhayahuudi abhɨ shilume bha saga bhasayi bha Ngʉlʉbhɨ. Nantele muuhati mu lubhaga ʉlwu mwahali nɨ nyumba ya yahali nyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ, ya bhahatʉʉhaga bha bhasayi bha Ngʉlʉbhɨ bheene. Nantele yahapahɨɨnywe ɨmbali zibhɨɨlɨ ni‑igolole. Ɨmbali ɨmo bhahagaga aPafinjile, ɨmbali ɨyamwabho bhahagaga aPafinjile pa Pafinjile. APafinjile pahali huje, ʉnʼsayi wa Ngʉlʉbhɨ wowonti ahatʉʉhaga mu zingatizu ʉwa‑abhombe ɨmbombo ɨyɨ shisayi (bhaazya Luuka 1:8-11). APafinjile pa Pafinjile pahali huje, ahatʉʉhaga yʉ nʼsayi ʉnʼgoosi ʉwa Ngʉlʉbhɨ mwene, nantele heeka hu mwaha (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhalaawi 16).
Nyumba ɨya‑apuutile na‑amanyiilile Yahali nyumba ya‑abhʉngaanile aBhayahuudi isiku ɨlyɨ Sabaato, apuute hwa Ngʉlʉbhɨ waabho. Amabooma gonti aga hu Izilaeeli gahali nazyo. Mu nyumba ɨzyo ɨzya‑apuutile na‑amanyiilile, ʉmwo mwa mwʉmwo mwa bhahabhazizyaga ɨNsimbo ɨMfinjile na‑amanyizye ɨndajizyo zya Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Luuka 4:16). Hu habhaazyo hamo, mu nyumba ɨzyo bhahalonjelaga ɨnongwa.
Paasaka Shahali shikulukulu ɨsho ʉNgʉlʉbhɨ ahabhalajiziizye aBhaizilaeeli huje, bhizuhaje afyʉlwe nʉ Ngʉlʉbhɨ afume hu Miisili ʉhwo bhahali bhakalwe (bhaazya Afume 12). Itaawa ɨlyɨ Paasaka lyahabhizusyaga huje, ʉNgʉlʉbhɨ ahazishilaga ɨnyumba zya Bhaizilaeeli, hu habhaazyo lwa‑ahabhagogaga abhaana abha hwande abhɨ shilume aBhamiisili (bhaazya Afume 12:27). Leelo ʉNgʉlʉbhɨ saga ahabhagogaga abhaana abha hwande abhɨ shilume bha Bhaizilaeeli, bha bhahali mu nyumba ɨzyo bhahapashile idanda ɨlyɨ nyaana ngoole mu mabadalyango agɨ nyumba zyabho. Idanda lyahali shimanyishizyo sha huje, bhahafyʉlɨɨlwe mu lufundo ʉlwa Ngʉlʉbhɨ lwa luhubhaaga abhabhomba mbiibhi (bhaazya Afume 12:21-23). Mu shikulukulu ɨshɨ Paasaka aBhayahuudi bhahabhalaga hu Yelusaleemu ahwanje peeka ʉfyʉli afume hwa Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Yoohani 2:13, 23). ɄYeesu akholana nanshi ɨnyaana ngoole ɨyɨ Paasaka. Lwa bhaamala ɨshikulukulu ɨshɨ Paasaka, aBhayahuudi bhahandile ahwanje ɨshikulukulu ɨshɨ ntogito zya saga nsafu ahwande isiku ɨli‑ishʉmi nɨ lya wunɨ lyɨ mwezi ʉgwa hwande mu mbaazyo ɨya Bhayahuudi, afishe isiku ɨlya mashʉmi gabhɨɨlɨ na lyeka. Hu habhaazyo ɨho, bhahaliiye ɨntogito zya saga zili nʉ safu, nanshi sha bhahabhombaga abhamaama bhaabho hu habhaazyo ha bhahafumile hu Miisili (bhaazya Afume 12:15-20; Mataayo 26:17). Ɨshikulukulu ɨshɨ Paasaka nɨ shikulukulu ɨshɨ ntogito zya saga nsafu vyahabhombɨɨshe peeka.
Pentekoositi Shahali shikulukulu sha Bhayahuudi sha bhahangaga lwa bhaavuna ɨviyabho mu magʉnda, ɨnsiku amashʉmi gasaanu lwa shaashila ɨshikulukulu ɨshɨ Paasaka. Pamandɨ, abhooziwa bhahangaga pi‑isiku ɨlyo, lwa bhambɨɨlɨla ʉMʼpepo ʉMʼfinjile (bhaazya ɨMbombo ɨzya Bhasontwa 2:1-4).
Sabaato Lyahali lisiku lya‑atʉʉye. ɄNgʉlʉbhɨ ahapelile ɨmwanya nɨ nsi nɨ vyɨnjɨ vyonti hu nsiku nʼtanda, ɨpo isiku ɨlya pʉnga (7) ahatʉʉya, pɨpo ahamalile ɨmbombo ɨya‑apele (bhaazya ʉWandilo 2:2-3). Ɨpo ʉNgʉlʉbhɨ ahaga, abhantu bhabhombaje ɨmbombo ɨnsiku nʼtanda, nantele isiku ɨlya pʉnga libhanje lya‑atʉʉye. Nantele, ɨli lisiku lifinjile ɨlya‑apuute (bhaazya Afume 20:8-11). ABhafalisaayo bhahali bhalondolezya haani amiiho ɨga, nantele bhahonjelɨɨye ɨndajizyo zyabho zinyinji hwi‑isiku ɨlyo. Bhahali nɨ ndajizyo ɨnyinji ɨzyo zikhaana abhombe ɨmbombo pi‑isiku ɨlyo, hwope nkamba huponie (bhaazya Yoohani 5:9-10; 9:13-16), awe hwope nkamba hunyuntule amatwe gɨ ngano (bhaazya Maalʉko 2:23-24). Nkashele waloleha ʉmuntu wa saga alondolezya ɨgo, bhahamʼvitilwaga haani. Abhantu ɨbha bhahaleganaga nʉ Yeesu hu nongwa yɨ Sabaato.
Seetano Ahali nʼtumi wa Ngʉlʉbhɨ. Ʉmwene peeka na bhantumi ɨbho ahabhalongozyaga, bhahanʼsambushiiye ʉNgʉlʉbhɨ. Lwa bhahanʼsambushila, bhahabha bhalʉgʉ bha Ngʉlʉbhɨ na bhantu bhonti bha bhahuzilondolezya ɨndajizyo zya Ngʉlʉbhɨ. Bhope abhantumi bha Ngʉlʉbhɨ bha saga bhahanʼsambushiiye ʉNgʉlʉbhɨ, peeka nʉ nʼtumi ʉMikaeeli, ʉnʼgoosi waabho, bhahanʼtaajila pa nsi ʉSeetano na bhantumi bhaakwe (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 12:7-9). Wope ʉKilisiti ahamʼmenile hwi‑idala ɨlyɨ wʉʉmi waakwe, na‑afwe na‑azyʉshe hwakwe (bhaazya Mataayo 4:10-11; aBhakolosaayi 2:15; aBhaebulaniya 2:14; ɨNyʉʉbhʉlo 12:11). Nantele, humʼmene ʉhwo hwahayibhombeha hu habhaazyo aha hu malishilo (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 20:10). ƗNsimbo ɨMfinjile zimo zihunʼtaha ʉSeetano huje ʉMʼmiibhi ʉla (bhaazya Mataayo 13:19; aBhaefeeso 6:16). ƗNsimbo ɨMfinjile ɨzyɨnjɨ ziyiga ʉnʼgoosi wɨ nsi (bhaazya Yoohani 14:30). Ɨzyɨnjɨ ziyiga ʉNʼneneelezi wa bhooziwa (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 12:10; Ayuubu 1:6-12; Zakaliya 3:1). Ɨzyɨnjɨ ziyiga ɨnzoha awe izoha (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 12:7-9), zimo ziyiga Abadooni awe Apoliyooni, hwa huje Nʼgoji (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 9:11).
Wumwɨnɨ ʉwa Ngʉlʉbhɨ Itaawa ɨlyɨnjɨ hwa huje wumwɨnɨ wa hu mwanya. Ʉmwɨnɨ ahubhalajizya abhantu bhaakwe. ɄNgʉlʉbhɨ alɨngɨɨne nʉ mwɨnɨ hu nongwa ya‑aje ahubhalɨndɨɨlɨla abhantu bhaakwe, ahubhapeela vyonti ɨvyo bhabhuliliilwe na hubhɨmɨɨlɨle. Abhantu abhɨ wumwɨnɨ wa Ngʉlʉbhɨ bha bhɨɨbho bhahunʼsʉʉbhɨla na hunʼtinishe. ɄYeesu ʉKilisiti lwa wɨnza mu nsi ʉmu, ʉwumwɨnɨ wa Ngʉlʉbhɨ wahɨnza shipya (bhaazya Mataayo 3:1-2), pɨpo ʉYeesu ʉKilisiti ahiguuye idala ɨlya bhantu abhe palishimo nʉ Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Mataayo 5:3, 10). Ʉwumwɨnɨ wa Ngʉlʉbhɨ wubha ɨpo abhantu bhamʼmɨɨnye ʉNgʉlʉbhɨ huje Mwɨnɨ waabho. ɄYeesu ʉKilisiti lwa wɨnza ʉlwa bhɨɨlɨ, ʉwumwɨnɨ wa Ngʉlʉbhɨ wahayivundulwa lwonti hwa bhantu bhonti (bhaazya Luuka 22:18; 1 aBhakolinto 15:24). Hu nongwa ɨyo ʉYeesu ayanga huje, nkashele tihwanza atʉʉshe mu wumwɨnɨ ʉwa Ngʉlʉbhɨ (bhaazya Yoohani 3:3), tihwanziwa apaapwe nantele.
Yelusaleemu Lyahali libooma ligoosi mu nsi ɨyɨ Izilaeeli. Nantele ibooma ɨlyo lyahali lyɨ nshɨnshɨ. Mwi‑ibooma ɨlyo, aBhaizilaeeli mwa bhahazenjile ɨnyumba ɨmfinjile ɨya Ngʉlʉbhɨ mwa bhahamʼpuutaga ʉNgʉlʉbhɨ (bhaazya Yoohani 4:20-21). Ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu lyahazyʉngʉlɨɨlwe na magamba (bhaazya ɨNsalifyo 125:2). Igamba limo bhahagaga Sayuuni (bhaazya 1 aBhamwɨnɨ 8:1; 2 aBhamwɨnɨ 19:31; ɨNyʉʉbhʉlo 14:1). Ibooma ɨli ɨlyɨ Yelusaleemu shifwani shi‑ibooma ɨlyɨ Yelusaleemu ɨmpya ɨya hu mwanya (bhaazya ɨNyʉʉbhʉlo 21:1-2, 10-27).