Ʉvʉganulu wa mamenyu amahenza
Abulahamu ɄNgʉlʉve aambonekye ʉAbulahamu, akambʉʉla akata ʉmwene ikɨpelaga dadajyavo va vaanu vongosu siitso. Ɨmba Vʉtengʉlɨlo 17:5-7. Itsi wʉ tsyavombiike, ʉAbulahamu akava dadajyavo va vaanu va kɨvʉmbʉkʉ kya Vaisilahɨli. Kʉ lʉvasu lwa lwɨdɨko, ʉAbulahamu ɨɨpelile dadajyavo va vaanu vooni avikʉmwɨdɨka ʉNgʉlʉve ʉlwakʉva ʉAbulahamu vɨ muunu ʉntatsi ʉvaamwɨdiike nʉ kʉnkonga ʉNgʉlʉve mu wʉʉmi wa mwene wooni. Pwʉ lɨno, avaanu avikʉmwɨdɨka ʉNgʉlʉve vivalɨlwa vaana va Abulahamu nʉpwʉ jɨngave vihʉma mu sivʉmbʉkʉ isitava sya Vaisilahɨli. Ɨmba Vʉtengʉlɨlo 15:6; Valooma 4:11.
Aloni Ʉjʉ aale vɨ nteeketsi ʉmbaha ikange ʉntatsi mu kɨvʉmbʉkʉ kya Vaisilahɨli. Aale kakaaje va Moose. Ɨmba Kʉhʉma 28:1-3.
Anasi nʉ Kayafa Ʉnsɨkɨ mpamato, ava wʉ vavɨlɨ vaale vateeketsi vavaha mu mpelela gwa Kɨyahudi nʉpwʉ jɨngave lwale lwiho ʉkʉva nʉ nteeketsi ʉmbaha mpamato mu mpelela ʉgwa. ɄAnasi aale vɨ mwenembombo ʉnsɨkɨ ʉgwa. Lɨno, ʉnkʉlʉdeeva va Valooma, akamwomola nʉ kʉmbɨɨka mu mbombo jya kʉva nteeketsi mbaha ʉKayafa ʉvaale inʼgoosi va mwalɨve. Ɨkɨ kyʉ kɨpelile vitambʉlwa avateeketsi avavaha vavɨlɨ ʉnsɨkɨ gʉninie.
Babeli Ɨlɨ litaawa lya vʉtsenge ʉwaale vʉvaha siitso mu kɨlʉnga ɨkyale pagati pa lʉgasi lwa Eufulati nʉ lwa Tigili. Avaanu va vʉtsenge ʉvʉ vaale nʉ vʉmangʼanyi vʉvaha. Ɨkyo kyavapelye vave vamosu siitso. Ʉvʉmosu wa veene vʉkavapelela amatingo kʉ vaanu va silʉnga isinge na kwa Ngʉlʉve. Wʉ ʉNgʉlʉve ikʉtsivona itso, akalamula ʉkʉvalekengʼania. Ikulongwi itsi ɨmba Vʉtengʉlɨlo 11:1-9. Ɨmyaka gya kʉmbele avaanu va kʉ Babeli wʉ viitsile kʉ Yelusalemu, vakamamula ɨtembile nʉ kʉvagalʉla aVayahudi nʉ kʉlʉta navo kʉ Babeli. Ɨmba 2 Vakʉlʉdeeva 25.
Davʉdi Ʉjʉ aale nkʉlʉdeeva va Vaisilahɨli ʉvaakongile pa nkʉlʉdeeva ʉSauli. Ʉmwene ʉjʉ aavalongwitse vʉnonu aVaisilahɨli mu magoha ga kwʉpa ɨkɨlʉnga kya veene ʉkʉhʉma kʉ valʉgʉ avaavatsʉngʉtye. Ɨkɨlʉnga ɨkyo kyʉ vaapeevilwe nʉ Ngʉlʉve. Ɨmba Vʉtengʉlɨlo 15:18. Ʉkʉhʉma mu kɨkolo kya mwene ʉjʉ, kʉmbele iitsile akaholwa ʉYɨɨsʉ. Ɨkɨ kyʉ kyapelile ʉYɨɨsʉ atambʉlwagwe
Dinali Ɨjɨ jyale hela jya silikali jya Kɨlooma. Ʉntengo gwa jyene gwahwaniine nʉ lʉhombo lwa mbombo jya muunu jya kɨgono kɨpamato.
Eliya Ʉjʉ aataamile mu kɨlʉnga ʉmʉ kʉ myaka ɨgya mileevʉlʉ innaana ni sitsigo sihaano (850) Wanaholilwi ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti. Aale nyamalago ikange aale mbaha kʉ vanyamalago vooni. ɄNgʉlʉve aantoolile nɨ mutuka jya mwoto ʉkʉtoga kʉkyanya (2 Vakʉlʉdeeva 2:11). AVayahudi vaahʉʉvɨlaga ʉkʉta ʉEliya alakilivuka mu kɨlʉnga (Malaki 3:1; 4:5-6).
Heema jya kʉvavonia ʉkʉta ʉNgʉlʉve alɨ paninie navo Apoonu apange ɨheema ɨjɨ viita ɨheema jya kwaganila. Ɨmba Kʉhʉma 27:21, 28:43. AVayahudi wʉ valɨ mu lʉkɨnga, vaanotsiitse ɨheema, mu nʼgati mu jyene, vaavɨɨkile amaganga galya gavɨlɨ ʉmwʉ tsyavɨgilwe indagɨlo kɨtsigo. Kwoni ʉkwʉ vaalʉtaga valɨkʉgenda nɨ heema ɨjyo. Ɨkyo kyale kɨmanyilo kya Ngʉlʉve kya kwɨvonia kʉ veene ʉkʉta alɨ paninie na vaanu va mwene.
Hela Ɨhela mamato jyakwɨlaga ʉkʉmmomba ʉmuunu kʉ mbombo jya kɨgono kɨpamato.
Helode Avakʉlʉdeeva vongosu vɨlangwagwa mu litaawa ɨlɨ. Aalepwo ʉnkʉlʉdeeva ʉvɨlangwagwa Helode ʉNdʉti. Ʉjʉ aatavye ɨkɨlʉnga kyoni kya Vayahudi ʉkʉhʉma ʉmwaka gwa sitsigo sinni (40) ʉkʉsika ʉmwaka ʉntatsi Waholilwe ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti (Luuka 1:5). Ʉjʉ vɨ mwene aalagye ʉkʉta vabudwe avaana vooni avadɨɨmi mu Betelehemu (Mataayo 2:16). Aavye asue, avaswambe vavɨlɨ vakagavana ʉlʉdeeva lwa mwene.
Ʉnswambe ʉvaatambʉlwagwa Helode Alukelayo akatavala ʉmpandʉlʉ ʉgwa Yuuda ʉkʉsikila ʉmwaka ʉgwa ntanato (6) Waholilwe ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti (Mataayo 2:22).
Ʉnswambe ʉjyʉnge ʉvaatambʉlwagwa Helode Antipa, akatavala ʉmpandʉlʉ ʉgwa Galilaya ʉkʉsika ʉmwaka ʉgwa sitsigo sidatu na budikakʉpamato (39) Waholilwe ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti. Ʉnkʉlʉdeeva ʉjʉ vɨ mwene ʉvɨ aalagye ʉkʉta ʉYohana ʉMwotsi agɨdwe ʉntwe (Luuka 3:19). Ikange jyʉjʉ ʉjʉ vɨ aambʉʉtsiitse ʉYɨɨsʉ amamenyu mongosu wʉ ahegelye ʉkʉkʉvɨlwa (Luuka 23:7-9).
Ʉmwitsʉkʉlʉ va Helode ʉNdʉti aatambʉlwagwa Helode Agilipa. Ʉjʉ aale ntavala va mpandʉlʉ gwa Galilaya ʉkʉhʉma ʉmwaka gwa sitsigo sidatu na budikakʉpamato (39) ʉkʉsika ʉmwaka gwa sitsigo sinni na gɨnni (44) ʉpwʉ aasue (Mbombo tsa Vapositili 2:1; 12:23). Ʉnkʉlʉdeeva ʉjʉ aale nʉ nswambe ʉvɨ aatambʉlwagwa Agilipa va Vɨɨlɨ ʉvɨ namwene iitsile akava nkʉlʉdeeva (Mbombo tsa Vapositili 25:13).
Isikalioti Ɨlɨ litaawa lya litsumbe lya kʉ myave kwa Yuuda.
Kaisali Pa vʉtengʉlɨlo, ɨlitaawa ɨlɨ lyale litaawa lya kɨkolo pagati pa sikolo sya Valooma. Ʉkʉhʉma ʉmwaka ʉgwa sitsigo sivɨlɨ na lekelakʉpamato (27) Wanaholilwi ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti, ɨlitaawa ɨlɨ lyatengwe ʉkwɨmɨkiwa siitso. Ʉwɨɨmɨkiwa ʉwa waahʉmiine nʉ wɨɨmɨɨlɨtsi ʉvʉnonu wa silikali jya Kɨlooma ɨjyalongotsiwaagwa nʉ nkʉlʉdeeva ʉKaisali Agusito (Luuka 2:1). Ʉnkʉlʉdeeva ʉvaakongile pa mwene aatambʉlwagwa Kaisali Tibeliyo. Ʉjʉ aale ntavala va lʉdeeva lwa Kɨlooma pa nsɨkɨ ʉpwʉ ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti aagendaga mu kʉlʉmbɨlɨla ikulongwi tsa Lʉdeeva lwa Ngʉlʉve (Luuka 3:1).
Kakolo Ɨlɨ litaawa ɨlɨnge lya Yɨɨsʉ ɨlivonia ʉkʉta ʉYɨɨsʉ ɨɨhʉmiitse ʉkʉvaswɨla avaanu ʉta ngʼolo itsyahɨnzwagwa pa kyaka kya Pasaka. ɄYohana ʉMwotsi aantambwe ʉYɨɨsʉ akata vɨ Kakolo ka Ngʉlʉve (Yohana 1:29).
Kɨgono ɨkɨtatsi mu ndʉngʉ Ɨkɨ kyʉ kɨgono ɨkɨvalatse ɨkya Pamulʉngʉ. AVakɨlɨsiti vikʉkyɨmɨka ɨkɨgono ɨkɨ ʉlwakʉva kyʉ kɨgono ɨkyʉ aatsʉʉkile ʉYɨɨsʉ.
Kilaudiyo Ʉmuunu ʉjʉ aale mpamato mu vakʉlʉdeeva avalʉti mu lʉdeeva lwa Valooma. Ʉjʉ vɨ nkʉlʉdeeva ʉvaaswɨmile aVayahudi avaataamaga mu vʉtsenge ʉwa Looma, mu mwaka ʉgwa sitsigo sinni na budikakʉpamato (49) Waholilwe ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti, ʉlwakʉva vaapelaga avaanu vasambʉngʼanage mu nyɨdɨko tsa veene (Mbombo tsa Vapositili 11:28; 18:2).
Kɨlɨsiti Ɨlɨ litaawa ɨlihʉma mu nzovele jya Kɨyunaani, kwʉ kʉta ʉmuunu ʉvɨ abakilwe amafuta. Mu Kɨebulaniya ɨlitaawa ɨlyo viita Mesiya. Kʉ Vayahudi lwale lwiho ʉnteeketsi ʉkʉmʼbaka amafuta kʉ ntwe ʉmuunu ʉvɨ ʉNtwa ʉNgʉlʉve aamwomwe ʉkʉva inkʉlʉdeeva va veene. Ɨkɨ kyale kɨmanyilo kya kʉmbɨɨka mu mbombo. AVayahudi vaahʉʉvɨlaga ʉkʉta ʉNgʉlʉve alansuungʼa ʉMesiya. Ʉjwa vɨ mwene alavapoka ʉkʉhʉma mu vʉvanda, ikange vɨ alalongotsaaga isivʉmbʉkʉ syoni. Mu kalata jya Valooma, ʉPaulo ivonia ʉkʉta ʉMesiya ʉYɨɨsʉ vɨ nkʉlʉdeeva ʉndʉti ʉvɨ ʉNgʉlʉve aansuungʼile kukʉvapoka avaanu. Lola Valooma 1:4.
Kɨpʉga kya valongotsi Avaanu aviingilaga mu kɨpʉga ɨkɨ vaale wʉ vateeketsi, avanzagɨla va Vayahudi na vamanyisi va ndagɨlo. Ɨkɨpʉga ɨkɨ kyalongotsiwagwa nʉ nteeketsi ʉmbaha.
Kʉ vʉswe Apa poonu ʉpwʉ inumbula tsa vaanu avaswe avatava vɨɨdɨki va Yɨɨsʉ tsitaama. Ɨkɨgono ɨkyʉ ʉYɨɨsʉ alakilivuka, inumbula itso tsilataagwa kʉ mwoto gwa sikutsooni.
Kʉ vʉtsʉʉka Apa poonu ʉpwʉ inumbula tsa vɨɨdɨki va Yɨɨsʉ avaswe tsitaama. Ɨkɨgono ɨkyʉ ʉYɨɨsʉ alakilivuka, inumbula itso tsilapeewa ɨmihana ɨmipya nʉ kwingila mu Lʉdeeva lwa sikutsooni.
Kyaka kya Vayahudi kya Syeve Ɨkɨ kyale kyaka ɨkyʉ aVayahudi vaahekelaga ʉvʉbeni wa seke tsa zabibu ni zeituni. Wʉ vihekela ɨkyaka ɨkyo, vaataamaga mu syeve isyʉ vaatsengelaga isamba tsa mibɨkɨ itsʉ tsilɨ na masaasi. Vaavombaga ewo pa kʉkʉmbʉka ʉmwʉ avakʉkʉjyavo vaagendile nʉ kʉtaama mu lʉkɨnga kʉ myaka isitsigo sinni (40). Ɨmba Valawi 23:33-36, 39-43; Simiilitso tsa Ndagɨlo 16:13-16. Ʉmwaka nʉ mwaka, ʉnsɨkɨ ʉgwa wʉ gʉsiike, avaanu vongosu vaabɨhaga kʉ Yelusalemu kuhekela ɨkyaka ɨkyo paninie. Ɨmba Yohana 7:2.
Liganga lya pa nguto Ɨliganga lya pa nguto lyʉ likwibatɨlɨla ɨnyumba jɨleke ʉkʉmamuka. ɄYɨɨsʉ ahwaniine nɨ liganga ɨlɨ ʉlwakʉva ʉmwene vɨ Mesiya ʉvɨ ʉNgʉlʉve aansuungʼile kʉ Vayahudi avapoke. Pa vʉtsimu wa veene vakamʼbeela ʉYɨɨsʉ (Zabuli 118:22; Yesaya 28:16).
Lisandʉka lya Lwɨdɨngʼano lya Ngʉlʉve Ɨlisandʉka ɨlitsowa apa kɨhwani kya lisandʉka lɨlya ɨlyʉ vaagendaga nalyo aVaisilahɨli. Mu nʼgati mu lisandʉka ɨlyo gaavɨɨkilwe amaganga gavɨlɨ ga ndagɨlo kɨtsigo (10) tsa Ngʉlʉve itsʉ ʉMoose ʉʉpɨlye kʉ kɨdugala kya Sinai. Ɨmyaka gya kʉmbele wʉ aVaisilahɨli vatsengile ɨtembile kʉ Yelusalemu, ɨlisandʉka ɨlyo lyavɨɨkilwe mu tembile apoonu apitambʉlwa Vʉtaamo ʉVʉvalatse wa Ngʉlʉve. Ikulongwi itsinge tsa lisandʉka ɨlɨ ɨmba 1 Vakʉlʉdeeva 8:1-9.
Lʉdeeva lwa Kɨlooma Ʉlʉdeeva ʉlʉ lwatengwe ʉkʉva na maka amalʉti ʉmwaka gwa sitsigo sivɨlɨ na lekelakʉpamato (27) Wanaholilwi ʉYɨɨsʉ. Ʉnsɨkɨ ʉgwa, ʉnkʉlʉdeeva ʉKaisali Agusito aale na maka ga vʉlongotsi ʉkʉlʉtɨɨlɨla avakʉlʉdeeva va silʉnga isinge. Pwʉ mu vʉlongotsi wa mwene, isilʉnga syongosu syapokilwe nʉ kʉvɨɨkwa paasi pa vʉlongotsi ʉvʉvaha wa Kɨlooma. Nakyene ɨkɨlʉnga kya Vaisilahɨli kɨkava paasi pa vʉlongotsi ʉwa.
Lʉjungu Ɨlimenyu ɨlɨ lya kɨtsovo kya Kɨkɨnga ɨkivonia ʉkʉgendelela kwa lwoloko lwa siinu, lwa sikanu nʉ lwa vaanu. Ʉkʉhʉma mu masaago aga, tʉlɨ nago amataawa aga: ʉlʉjungu lwa Abulahamu, ʉlʉjungu lwa Davʉdi, nʉ lʉjungu lwa lʉkololwe. Ɨmba Mbombo tsa Vapositili 7:6; Mataayo 1:1; Luuka 20:28.
Lwɨdɨngʼano Ʉvʉ vʉpʉlɨngʼano wa mbasu ivɨlɨ, lwa vaanu vavɨlɨ, evo isipʉga sivɨlɨ sya vaanu, evo ʉNgʉlʉve na vaanu va mwene. Ʉlwɨdɨngʼano lwa Ngʉlʉve na vaanu va mwene nalulɨngʼaana nʉ lwɨdɨngʼano lwa muunu nʉ muunu. Ʉlwɨdɨngʼano lwa Ngʉlʉve, mwene ʉNgʉlʉve vɨ ivɨɨka ɨndagani ʉkʉta jiiva vɨ Daada ikange vɨ Ntwa va vaanu va mwene sikutsooni. Mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉlaala, wʉ gʉsiike ʉnsɨkɨ gwa kʉvɨɨka ʉlwɨdɨngʼano, isidɨɨmo syahɨnzwagwa nʉ nkisa gwa syene gwaduudwagwa kʉ vʉsumbe wa kʉkwɨtsa ʉlwɨdɨngʼano ʉlʉvombiike. Lɨno, mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉpya, ʉnkisa gwa Yɨɨsʉ gwaduudilwe pakʉta ʉNgʉlʉve avasyɨkɨle avaanu imbiivi tsa veene. Apo ʉnkisa gwa Yɨɨsʉ gwɨpelile nkisa gwa lwɨdɨngʼano ʉlʉpya.
Magadalena Ɨlitaawa Magadalena lya vʉtsenge ʉkwʉ aahʉmaga ʉMaliyamu ʉvɨ naale vanyina va Yɨɨsʉ. Ʉvʉtsenge ʉwa waale kʉ lʉkanzimbale lwa Kʉvʉseemo wa Nyanza jya Galilaya.
Masinagogi Itsi nyumba itsʉ aVayahudi vaatsengaga wʉ vitaama kʉtale na kʉ Yelusalemu. Tsyale nyumba tsa kʉlʉndamanila. Vaalʉndamanaga pa vʉsumbe wa kwɨsaja kwa Ngʉlʉve va veene. Ikange mu nyumba itsi mwʉ vɨɨmbɨlaga ʉVʉvɨge ʉVʉvalatse nʉ kʉmanyila indagɨlo tsa Ngʉlʉve. Ʉnsɨkɨ ʉgʉnge mu nyumba itso mwʉ vaahɨgɨlaga inongwa.
Mbonekelo Isi siinu isihenza isihwaniine na magonasivi isyʉ ʉmuunu ikʉsivona wʉ alɨ miiho. Isiinu isyo sihʉmɨla wʉ ʉNgʉlʉve inogwa ʉkʉvonia galya ʉgwʉ jʉgivombeka pa nsɨkɨ ʉgukwitsa. Ɨmba Mbombo tsa Vapositili 10:3-6.
Melekizedeki Ʉmuunu ʉjʉ aale nteeketsi va mu vʉtsenge wa Yelusalemu ʉnsɨkɨ gʉlya ʉpwʉ ʉAbulahamu aataamaga ʉkwa. Ʉkʉkongana nʉ vʉnonu wa vʉvombeli wa mwene kwa Ngʉlʉve, ʉAbulahamu aamwɨmɨkaga siitso ʉMelekizedeki. Ɨmbombo ɨjyo ɨjya vʉteeketsi, ʉMelekizedeki aavombile ɨmyaka myongosu wʉ ʉAloni akaanale ʉkʉholwa nʉ kwɨmɨkwa pa mbombo ɨjyo ɨjya vʉteeketsi paninie na vaanu va lʉjungu lwa mwene. Ʉmbɨgi va Vaebulaniya ivonia ʉkʉta ʉvʉteeketsi wa Yɨɨsʉ Kɨlɨsiti vʉlɨ lʉkɨndɨlʉnine nʉ wa Melekizedeki. Ɨmba Vaebulaniya 7:17.
Mesiya Ɨlitaawa ɨlɨ kwʉ kʉta ʉnkʉlʉdeeva ʉvɨ ɨmɨkiiwe nʉ Ngʉlʉve. Ʉjwa vɨ ʉlya ʉvahalilwe nʉ Ngʉlʉve avalongotsaage avaanu va mwene. Lola Zabuli 2:7.
Moose Ʉjʉ aale ndongotsi imbaha va Vaisilahɨli. Ʉjʉ vɨ mwene ʉvɨ aavalongwitse aVaisilahɨli ʉkʉhʉma kʉ Misili ʉkʉbɨha kʉ kɨlʉnga ɨkyʉ ʉNgʉlʉve aavapye. Ikange vɨ mwene aavapye indagɨlo kɨtsigo (10) ni tsinge nyongosu. Paninie naago gooni, ʉMoose vɨ aavɨgile mu Bibilia isitabu isitala sihaano isya ndagɨlo. Ɨmba Mbombo tsa Vapositili 7:20-44.
Mpandʉlʉ Ɨlimenyu ɨlɨ lyʉ lininie nɨ limenyu lya Kɨswahɨli ɨlɨ mkoa. Ɨkɨlʉnga kyoni ɨkyʉ vaalongotsaaga aValooma kyagavilwe mu mipandʉlʉ. Ɨmipandʉlʉ ɨgyo gyalongotsiwaagwa na valongotsi avaatambʉlwagwa valiwali. ɄPontiyo Pilato aale nninie va valiwali ʉvɨ aapeevilwe ʉkʉlongotsa ʉmpandʉlʉ gwa Yuuda. Ɨmba Luuka 3:1.
Mwana va Davʉdi Ɨlitaawa ɨlɨ lya muunu ʉvɨ avanyamalago vaasapʉlye ʉkʉta alaholwa mu kɨkolo kya nkʉlʉdeeva ʉDavʉdi. Ʉmuunu ʉjwa aahʉʉvɨlwagwa ʉkʉta alaava na maka ga Ngʉlʉve. Ikange alavapoka aVaisilahɨli ʉkʉhʉma kʉ valʉgʉ va veene. Lola Yesaya 7:14; 9:6-7. Apoonu apange itambʉlwa Mesiya. Ʉmuunu ʉjwa vɨ Yɨɨsʉ. Lola Luuka 18:39; 20:41.
Mwana va Muunu Ɨlɨ lyʉ litaawa ɨlyʉ ʉYɨɨsʉ aalɨganile ʉnsɨkɨ gwoni winogwa ʉkwɨtsova jyʉmwene ʉkʉta ʉmwene veeni. Ɨmyaka myongosu wʉ akaanale ʉkʉholwa ʉYɨɨsʉ, ʉNgʉlʉve aavoniitse kwa nyamalago ʉDanieli ʉkʉta, aliitsa ʉmuunu ʉvɨ alaava nʉ vʉtavʉlɨlwa ʉwihʉma kwa Ngʉlʉve, lola Danieli 7:13. Ʉmuunu ʉjwa alalongotsaaga avaanu va sivʉmbʉkʉ syoni. Ʉvʉlongotsi wa mwene navʉladuge lʉsiku. ɄDanieli akamwɨlanga ʉkʉta ʉjwa vɨ Mwana va Muunu. Namwene ʉYɨɨsʉ pa kwɨtsova jyʉmwene iita vɨ Mwana va Muunu. Lola Luuka 5:24; 6:5; 6:22-23.
Mwana va Ngʉlʉve Ɨlitaawa ɨlɨ lyʉ lininie nɨlɨ Kɨlɨsiti, lola Luuka 22:70, evo ɨlɨ Mesiya. Ɨlitaawa ɨlɨ kwʉ kʉta ʉnkʉlʉdeeva ʉvɨ ɨmɨkiiwe nʉ Ngʉlʉve. Ʉjwa vɨ ʉlya ʉvahalilwe nʉ Ngʉlʉve avalongotsaage avaanu va mwene. Lola Zabuli 2:7
Ngamila Ɨkɨ kɨdɨɨmo ɨkidɨɨmwa mu lʉkɨnga; kɨnya mpaso ikange kɨnya mmana mbaha ndi gida. Ɨkɨdɨɨmo ɨkɨ kivomba imbombo tsa kʉpɨmba ɨmitsigo na vaanu mu lʉkɨnga.
Nsuungʼwa Ʉjʉ imbombi va Ngʉlʉve ʉvɨ isuungʼwa nʉ Ngʉlʉve kʉ vaanu kuhɨlɨka ikulongwi tsa kɨɨnu ɨkyʉ ʉNgʉlʉve asumbilwe kʉ vaanu va mwene. Ʉnsɨkɨ mwongosu, ʉnsuungʼwa anganogwe ʉkwaganila na vaanu iiva ivoneka mu mmana nda vaanu nʉ kʉtsova navo.
Nteeketsi ʉmbaha Ʉjʉ vɨ aalongotsaaga avateeketsi vooni mu Isilahɨli. Ʉmwene vɨ aale nʉ vʉtavʉlɨlwa wa kwingila Pavʉvalatse siitso mu Vʉtaamo ʉVʉvalatse wa Ngʉlʉve. Iingilaga kapamato mu mwaka kuhʉmya ineekelo kwa Ngʉlʉve kʉ nongwa jya mbiivi tsa mwene ni tsa Vaisilahɨli vooni, lola Valawi 21:10. Ikange aale vɨ ndongotsi va kɨpʉga kya valongotsi va Vaisilahɨli ɨkyatambʉlwagwa Sanihedilini, lola Luuka 22:54. Lɨngʼaania nʉ vʉganulu wa vateeketsi nʉ wa vavaha va vateeketsi.
Paladɨsi Apa poonu ʉpwʉ ʉNgʉlʉve anotsiitse pa kʉtaama avavalatse na vasuungʼwa va mwene. Poonu panonu siitso pa kʉtaama nʉ kʉgatalʉka sikutsooni na sikutsooni.
Pasaka Ɨkɨ kyaka kya kʉkʉmbʉhɨtsa ʉmwʉ ʉNgʉlʉve aavapokye nʉ kʉvahʉmya aVaisilahɨli ʉkʉ kʉ Misili ʉkwʉ vaale vavanda. AVaisilahɨli wʉ vahʉmile mu Misili vaavombaga isiinu sivɨlɨ wʉ vikwɨmba ɨkyaka ɨkyo. Mu kɨgono ɨkɨtatsi vaahɨnzaga ingʼolo nʉ kʉlya ɨnyama jya tsyene ndʉwʉ ʉNgʉlʉve aalagye vavombage. Lola Simiilitso tsa Ndagɨlo 16:4-7. Vaavombaga ɨlyo pa kʉkʉmbʉka itsʉ vaavʉʉlilwe ʉkʉvomba ni tsʉ tsyavombiike ɨkɨlo jɨlya ɨjyʉ ʉnsuungʼwa va Ngʉlʉve aabudile isivele syoni sya Vamisili. Lola Kʉhʉma 12:1-14. Ɨkɨɨnu ɨkya vɨɨlɨ ɨkyʉ vaavombaga pa nsɨkɨ gwa Pasaka kyale kyʉ ɨkɨ, mu sigono lekelakʉpamato (7) isyakongile pa kɨgono ɨkyʉ vaahɨnzaga ingʼolo, vaalitsaga ɨmikate ɨgyʉ nagɨvɨɨkilwi ɨkɨlʉve. Ʉkʉvomba ndavʉle vaakʉmbʉkaga ʉmwʉ vaahegye ngʼaningʼaani kɨtsila kwɨsaavʉla ʉkʉhʉma kʉ Misili. Lola Simiilitso tsa Ndagɨlo 16:1-3. Isiinu sivɨlɨ isi kyʉ kyaka kya Pasaka. Isigono isi, ɨPasaka gwʉ nsɨkɨ ʉgwʉ aVakɨlɨsiti vikʉmbʉhɨtsa ʉkʉswa nʉ kʉtsʉʉka kwa Yɨɨsʉ Kɨlɨsiti.
Pavʉvalatse Ʉvʉganulu wa limenyu ɨlɨ, vʉlɨ paninie nʉ vʉganulu wa Vʉtaamo ʉVʉvalatse wa Ngʉlʉve.
Pentekositi Ɨkɨ kyale kyaka ɨkyʉ aVayahudi vaahekelaga wʉ vamalile ʉkʉgonza isiinu mu silɨmɨla. Ɨkyaka ɨkɨ kyavombekaga wʉ sisilile isigono isitsigo sihaano (50) ʉkʉhʉma jɨsilage ɨPasaka. Ɨmba kʉ Simiilitso tsa Ndagɨlo 16:9-12. Mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉpya, ɨkɨgono ɨkɨ kɨvɨɨkilwe kya kʉkʉmbʉhɨtsa ʉkwika kwa Mepo ʉMbalatse. Ɨmba Mbombo tsa Vapositili 2:1-4.
Pilato Ʉmuunu ʉjʉ aale intavala va silikali jya Kɨlooma ʉvɨ aasuungʼilwe nʉ nkʉlʉdeeva ʉKaisali kutavala kʉ kɨlʉnga ɨkya Yuuda nɨ kya Samaliya. Ʉjʉ vɨ aale nʉ vʉtavʉlɨlwa wa kʉta ʉmuunu abudwe. Kʉ vʉtavʉlɨlwa wa mwene, aVayahudi vamʼbudile ʉYɨɨsʉ Kɨlɨsiti.
Sabato Ɨkɨ kyale kɨgono kya kʉgatalʉka. ƗSabato jya Vayahudi jyatengʉlaga Pakɨhaano, ɨlitsʉva wʉ lingye. ƗSabato ɨjyo jyasilaga Pakyakʉvɨlʉka, wʉ ɨlitsʉva likwingila. Mu sigono ntanato (6) ʉNgʉlʉve aapelile kʉkyanya, paasi ni sipeliwa syoni. Pa kɨgono ɨkya lekelakʉpamato (7) ʉNgʉlʉve akagatalʉka pakʉva aamalile ɨmbombo jya vʉpeli. Pwʉ ʉNgʉlʉve akata avaanu naveene vavombage imbombo isigono ntanato (6). Ɨkɨgono ɨkya lekelakʉpamato (7) kɨveetsage kɨgono kya kʉgatalʉka, ikange kɨgono kɨvalatse kya lwɨsajo. Lola Kʉhʉma 20:8-11. AVafalisayo vaakongaga siitso ʉlwiho ʉlʉ, ikange, voongeliitse indagɨlo tsa veene nyongosu itsa kɨgono ɨkyo. Vaalagye imbombo itsinge nyongosu, ʉkʉta tsileke ʉkʉvombwa pa kɨgono ɨkyo, ndakʉve kʉponia avatamu, lola Luuka 6:6-7, pange kʉsegeja isootso tsa ngano, lola Luuka 6:1-5. Ɨngahʉmɨle avoneke ʉmuunu ʉvɨ nikonga itso, vaambiipilaga siitso. AVafalisayo avo vaagagɨlanie siitso nʉ Yɨɨsʉ pa kulongwi jya kʉjyɨmɨka ɨSabato.
Salufa Ɨkɨ kɨɨnu kya manzaano. Ɨkɨɨnu ɨkɨ kɨngavɨɨkwe apoonu pa vʉpyʉsu siitso kiviika. Ʉmwoto gwa kyene inkali siitso ikange gwipela ʉlʉnuusi ʉlʉviivi.
Sanihedilini Ɨkɨ kyale kɨpʉga kya vaanu ɨkyʉ ʉnteeketsi ʉmbaha aakɨlongotsaaga. Vaalemwo avamanyisi va ndagɨlo, avavaha va vateeketsi na vanzagɨla vaninie va Vayahudi. Ava wʉ vaale valongotsi va Vayahudi mu mbombo tsyoni. Wʉ vaaloleelaga nʉ kʉlongotsa aVayahudi mu nyɨsajo na mu mbombo itsinge, ndʉ kʉhɨga inongwa, lola Luuka 22:66.
Setano Ɨlɨ litaawa lya mbaha va vasuungʼwa avagalo. Avo vaasambwike kwa Ngʉlʉve, manya vaalondaga ʉkʉva nʉ wɨɨmɨkiwa ndʉ Ngʉlʉve. Lola Lʉvonekelo 12:7-9.
Tembile Ɨtembile waale vʉtsenge ʉwaatsʉngʉtiilwe ni mbɨgo mu vʉtsenge ʉvʉvaha wa Yelusalemu. Mu nʼgati mu tembile ɨjyo mwʉ aVayahudi vaahʉmɨhɨtsaaga ineekelo tsa veene kwa Ngʉlʉve. Ʉnsɨkɨ gwa sigono sya kyaka kya Pasaka wʉ gʉsiike, aVayahudi vooni vaalʉtaga ʉkwa kukɨsaja na kuhʉmya ineekelo. Ɨtembile ɨjyo jyale ni mbɨgo ivɨlɨ. Mu lʉvɨgo ʉlwa kʉnzi mwʉ vaalʉndamanaga avaanu avatava Vayahudi. Apoonu apo pwʉ paatambʉlwagwa Lʉvanza lwa Vanyapanzi. Ʉlʉvɨgo lwa mu nʼgati lwagavilwe pavɨlɨ. Ʉlʉvasu lʉpamato mwʉ vaalʉndamanaga avadala aVayahudi, ʉlʉvasu ʉlʉnge mwʉ vaalʉndamanaga avagoosi aVayahudi. Pagatinagati pa lʉvasu lwa vagoosi, jyalepwo ɨnyumba ɨjyatambʉlwagwa Vʉtaamo ʉVʉvalatse wa Ngʉlʉve.
Ʉkʉkungʼuuna ʉlʉsumbe AVayahudi vaakungʼuunaga ʉlʉsumbe mu silaatu na mu misabwa gya veene vangave vagendile mu kɨlʉnga kya vaanu avatava Vayahudi. Avaanu avo vaavalɨlwagwa vɨkoleliinie, navanogiili pamiiho ga Ngʉlʉve. ɄYɨɨsʉ ikʉvavʉʉla avakongi va mwene ʉkʉta vakungʼuunage ʉlʉsumbe kʉ Vayahudi avibeela ʉkwɨdɨka ɨlimenyu lya Ngʉlʉve. Avaanu avo ʉNgʉlʉve ikʉvavalɨla vakolelanie ikange valavʉngwa vangave navipela imbiivi tsa veene. Lola Mbombo tsa Vapositili 18:6.
Ʉkʉtahili Kʉ Vayahudi, angaholwe ʉmwana ʉnʼdɨɨmi, ɨkɨgono ɨkya nnaana (8) ʉkʉhʉma aholwagwe, valɨkʉtahili kʉ vʉsumbe wa kʉkwɨtsa ʉlwɨdɨngʼano lwa Ngʉlʉve ʉlwʉ aavɨɨkile nʉ Abulahamu paninie nɨ kɨvʉmbʉkʉ kya mwene kyoni, lola Vʉtengʉlɨlo 17:1-12.
Ʉkwɨdɨnda ʉkʉlya Avaanu vaakʉlekaga ʉkʉlya ɨkyakʉlya kʉ nsɨkɨ ntʉnga pa vʉsumbe wa kʉmmegelela ʉNgʉlʉve kʉ nzɨla jya nyɨsajo.
Vafalisayo Ɨkɨ kyale kɨpʉga kya vaanu mu kɨvʉmbʉkʉ kya Vaisilahɨli. Avaanu avo wʉ vʉʉmɨɨlɨtsaaga ʉkʉkonga indagɨlo tsa Moose. Ikange vaanywilitsaaga imanyiiso tsa vanyienya va katale, itsʉ avanyienya va veene avo vaalʉwe evo vaandwe. Imanyiiso itso vakoongeletsa mu ndagɨlo tsa Moose, itsʉ tsyavɨgilwe mu sitabu sihaano isilongwe mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉlaala. Isitabu isyo sitambulwa Sitabu sya Moose. Avaanu avo vɨɨvonaga vagolosu, ikange vaakongaga vʉnonu inyiiho tsa Vaisilahɨli. Navaakongage inyiiho tsa vahenza. AVafalisayo avo vɨɨdɨkaga ʉkʉta kwʉvʉle ʉvʉtsʉʉka wa vaswe.
Vamanyisi va ndagɨlo Ɨkɨ kyale kɨpʉga kya vɨmbi mu kɨvʉmbʉkʉ kya Vaisilahɨli. Avaanu avo vaamanyiisaaga indagɨlo tsa Ngʉlʉve ndʉwʉ tsyavɨgilwe mu sitabu sihaano isilongwe mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉlaala. Ɨlitaawa ɨlɨnge vaatambʉlwagwa vavɨgi. Vongosu mu nʼgati mwava vaahʉmaga mu kɨpʉga kya Vafalisayo.
Vanzagɨla va Vayahudi Ɨkɨ kɨpʉga kya valongotsi aVayahudi avaalamulaga inongwa tsa Vayahudi mu ndʉndamano tsa mu masinagogi na mu lʉlʉndamano ʉlʉvaha ʉlwa Sanihedilini.
Vasadukayo Ɨkɨ kyale kɨpʉga kya vaanu mu kɨvʉmbʉkʉ kya Vaisilahɨli. Avaanu avo vaanywilitsaaga ʉkʉkonga indagɨlo tsa Ngʉlʉve ndʉwʉ ʉMoose aavɨgile. Ava wʉ navaakongage imanyiiso tsa vanyienya va katale, itsʉ avanyienya va veene avo voongeliitse mu ndagɨlo tsa Moose, itsivɨgilwe mu sitabu sihaano isilongwe mu Lwɨdɨngʼano ʉLʉlaala. Ikange navɨɨdɨkage ʉkʉta kwʉvʉle ʉvʉtsʉʉka wa vaswe. Lola Luuka 20:27.
Vasangʉtsi va songo Avaanu ava wʉ Vayahudi avaavombaga ɨmbombo jya kʉsonza ɨsongo mu nʼgati mu vʉtwa wa Kɨlooma. AValooma vaavʉʉmɨɨlɨtsaaga aVayahudi vasongage ɨsongo. Ikange avasangʉtsi va songo avange vaatsigilaga indalama nyongosu ʉkʉlʉtɨɨlɨla ɨkɨgelelo ɨkyavɨɨkilwe ɨkya songo. Indalama itso itsa pakyanya tsyaveetsaga tsa veene avasangʉtsi va songo. Piitso tsyoni, aVayahudi vaavabedaga siitso avasangʉtsi va songo. Ikange vaavavonaga nda vaanu avalʉtɨɨlye ʉvʉgalo.
Vateeketsi Ava vaale vaanu ʉwʉ vaahalilwe ʉkʉhʉmya ineekelo kwa Ngʉlʉve pa nongwa tsa Vaisilahɨli vooni. Vaahʉmyaga ineekelo mu nʼgati mu tembile ɨjya kʉ Yelusalemu. Avateeketsi ava vaahalwagwa ʉkʉhʉma mu kɨkolo kya Aloni. Ʉntengʉtsi va kɨkolo ɨkɨ aale vɨ Lawi, ʉvɨ aale mpamato mu vaana kɨtsigo na vavɨlɨ (12) va Yakobo. Lɨngʼaania ʉvʉganulu wa vavaha va vateeketsi nʉ vʉganulu wa nteeketsi ʉmbaha.
Vatulanongwa Ɨlimenyu ɨlɨ litsova isiinu sivɨlɨ:
1. Litsova avaanu avanya lʉgendo ʉlʉviivi. Avaanu avo vabudi, valigu, vahɨɨtsi, ni mbombo itsinge itsilɨ ndiitsi. Mu wʉʉmi wa veene navikonga indagɨlo tsa Ngʉlʉve. Lola Luuka 5:8; 7:37.
2. Kʉ lʉvasu lwa Vafalisayo, avaanu avatulanongwa vaale vaanu ʉwʉ navaakongage indagɨlo ndʉwʉ vaamanyiisaaga aveene. Lola Luuka 15:2.
Vavaha va vateeketsi Ava vaale vɨɨmɨɨlɨtsi va vateeketsi avange. Avateeketsi avange vaavombaga imbombo tsa kɨgono nɨ kɨgono itsa vʉteeketsi ndʉwʉ vaalagɨliilwe ʉmwa kʉkonga. Lɨngʼaania nʉ vʉganulu wa vateeketsi nʉ vʉganulu wa ntekesi ʉmbaha. Vʉtaamo ʉVʉvalatse wa Ngʉlʉve Ɨjɨ jyale nyumba ɨjyale pagatinagati kʉ lʉvasu ʉlwʉ vaataamaga aVayahudi avagoosi wʉ vingye mu kwɨsaja mu tembile. Ɨnyumba ɨjyo jyagavilwe pavɨlɨ nɨ lipasiya. Ʉlʉvasu lʉpamato lwatambʉlwagwa Pavʉvalatse, ʉlʉvasu ʉlʉnge lwatambʉlwagwa Pavʉvalatse Siitso. Pavʉvalatse iingilaga ʉnteeketsi ʉvɨ aahalilwe ʉkʉvomba ɨmbombo jya vʉteeketsi pa nsɨkɨ ʉgwa. Lɨngʼaania nʉ Luuka 1:8-11. Pavʉvalatse Siitso apo iingilaga mwene ʉnteeketsi ʉmbaha, kapamato kʉ mwaka. Lola Valawi 16:1-34, ikange lola ɨlamaani jya tembile kʉ vʉmalɨlo wa kɨtabu ɨkɨ.
Waato Ɨlɨ litɨɨtsi livaha ɨlɨnotsiiwe lyeleelage pakyanya pa magasi. Avaanu vikɨpaka ʉmwa paninie nɨ mitsigo wʉ valɨ mu lʉgendo lwa mu lʉgasi evo lwa mu nyanza.
Yelusalemu Ʉvʉ waale wʉ vʉtsenge ʉvʉvaha mu kɨlʉnga kya Vaislahɨli. Muumwa ʉmwa mwʉ jyatsengilwe ɨtembile. Ʉnsɨkɨ gwa kyaka kya Pasaka, lwale lwiho lwa Vaisilahɨli vooni, ʉkʉlʉndamana mu vʉtsenge ʉvʉ kʉ vʉsumbe wa kwɨsaja paninie.