Lofzó ókkol or Tofsir
Lofzó ókkol tuwaisó
Aamin – Aamin óilde Hibrani zuban or éggwa lofzó zibár maáni, “Héndilla ói,” yáh “Héndilla óuk,” yáto “Híyan sóiyi.” Síyara Zahéri 3:14 ot mazé Aamin lofzó yibá re Isá Mosih lla ekkán lokób ísafe estemal gorá gíyeh, kiyólla-hoilé Íba óilde Sóiyi wa. Ayat iín foró (Romiól 1:25; 9:5; 1 Kórintiól 14:16; 2 Kórintiól 1:20).
Adom – Adom óilde Alla ye banaiyé de foóila manúc. Alla ye íba re meṛi loi banaáil. Yárbaade Háwa re banaáil. Ayat iín foró (Lukás 3:38; Romiól 5:12-15; 1 Kórintiól 15:22, 45-47; 1 Timóti 2:13-14; Yohúdah 14).
Alem – Alem óilde hodún elómdar manúc zetará Muúsar Córiyot bálagori cíkke. Ítara Muúsar Córiyot or tofsir ókkol goittó.
Alfa – Alfa óilde Girík fonnár foóila hórof, zendilla “A” óilde Ingirazi fonnár foóila hórof. Hétolla, zeñtté honókiyo re Alfa howá zah, híyan or maáni, Íba óilde Awal, yáni hárr kessúr cúru. Ayat iín foró (Zahéri 1:8; 21:6; 22:13).
Allar Fua – Yián óilde Isá Mosih lla ekkán lokób. Zeñtté añára Baibél forí añára cíki de ki, sóiyi Alla asé de óilde siríf Ekgwá. Allar honó cúruwat nái, aar zedún asé híin beggún ore Íba ye foida goijjé deh. Añára Baibél ottu aró cíki de, Alla ezzon insán boni aiccé, Isá Mosih ísafe zormo ói yore. Ayat iín foró (Yohánna 1:1, 14-15).
Isá ye Alla lloi hotá hoiyé aar Íba re Baf ḍaikké. Alla ye asman ottu hotá hoiyé aar Isá re Íbar Fua ḍaikké. Lekin “Allar Fua” hoiyé maáni, oinno insán or fuain dor ḍóilla baf or baade fua asé de no. Zeñtté añára Baibél forí añára zani de, Baf edde Fua duní zon ottu Allar tamám sifót ókkol asé aar duní zon ofúrani, cúruwat sára edde fúranti sára. Ítara Bafe Fua re Fua ḍake de edde Fua ye Baf ore Baf ḍake de híyane dahá de ki, ítara duní zon ek ḍoilla edde duní zon ottu ekí kúdayi asé. Óitofare, Isá ye duniyait Allar moncá fura goittó edde gunágar ókkol olla Nizor zan dito aiccé de héñtte Nizoré Allar hañse gosáidiye de hétolla yó Íba re Allar Fua howá zah. Añára zettót Baibél ottu yián cíki, Baf óu Alla edde Fua yó Alla; héntu añára aró cíki de, Alla asé de óilde siríf Ekgwá; tóoile híyan keéngori ói fare de añára no buzíle yo, añára ttu híyan biccác gorár zorur. Añára siríf manúc or baabute éna furafuri buzí fari, montor Alla toh bicí mikká ttu manúc ottu alok. Allar ḍóilla ar honókiye nái, aar añára Íbar baabute ziín zani híin óu Íba ye añára re zahér goijjé de hétolla zani deh.
Allar raijjo – Allar raijjo hoó de híyane Allar edde Íbar manúc or dormiyan ot asé de taalukat ore dahá. Baáñcca ye toh yóggwar manúc or uore hókumot goré. Alla óilde eggwá baáñccar ḍóilla, kiyólla-hoilé Íba ye Nizor maincóre héfazot goré, ítarar tamám zorurot ókkol fura goré, edde ítara re rasta dahá edde sola. Allar raijjor manúc óilde uitará zetará Íbar uore bóraca raké edde Íba re mane. Zeñtté Isá Mosih e duniyait aiccíl, Allar raijjo noya ekkán torikaye zahér óiye, kiyólla-hoilé manúc Alla lloi taalukat táki bolla Isá Mosih ye ekkán noya rasta kúille. Allar raijjo uṛé-uṛé asé zeṛé-zeṛé Alla re nizor baáñcca ísafe kobul goré de manúc asé. Zeñtté Isá Mosih waafes aibó, Allar raijjo manúc beggún or hañse furafuri cúru óizayboi.
Alóh-gas – Alóh-gas óilde kúcbo jiníc bana de gas. Yohúdi ókkole kúcbo híin ore hohón or hoor ot dee, dohón goráibar toiyari lla. Ayat yibá foró (Yohánna 19:39).
Ariyopagus – Ariyopagus óilde eggwá murár nam, zibá Giris dec or Aten cóor ot asé. Aten or ḍaiḍoóñr manúc ókkol hé murá war uore dola óito. Hé manúc ítarar mujilíc ore yó Ariyopagus hoó. Ayat iín foró (Hamól 17:19, 34).
Aron – Aron accíl Leévir háandan or manúc, aar Leévi accíl Yakub or fua baró wa ttu eggwá. Aron accíl Alla ye basíloil de foóila imam. Alla ye hoiyé de, Boni Isráil ókkol or imam hámica Aron or nosól ottu beh tulá zaybo. Ayat iín foró (Lukás 1:5; Hamól 7:40; Hibraniól 5:4; 7:11; 9:4).
Aron accíl nobi Muúsar ḍoóñr bái. Ítara duní zon zormo óiye de óilde, Isráili ókkol Ijíp dec ot gulamit tákite. Isráili ókkol ore Ijíp or gulami ttu azad gorí bolla Aron accíl Muúsar modotgár.
Artemis – Artemis óilde eggwá devir nam zibá re Ecíya mulluk or bicí manúc ókkole fuñza goittó. Ayat iín foró (Hamól 19:24-35).
Azadir-id – Azadir-id óilde Isráili ókkol olla eggwá bicí háas id. Id yíbat máze Isráili ókkole yaad goré de, boóut age ítara Ijíp dec or gulami ttu keéngori azad faiyé de híyan. Hé októt Alla ye ítara re úñciyari díyl de, Íba ye Nizor fírista difeṛáibo, dec or fottí gór or foóila morotfua marifélai bolla. Montor Íba ye Isráili ókkol ore hoiyé de, bérasóol or sóo zoorái yore yíbar kessú lou duwar or sokóṭ ot lagaidito; tói fírista ye zeṛé-zeṛé lou dekíbo, íba gór híyan ore bad dibo tói híyan or fuain no maribó. Ze gór gúne úñciyari mozin goijjé ítara basigiyói, fírista ye ítarar gór ore bad diyé. Híyala lóti Azadir-id or októt fottí gór ot Isráili ókkole bérasóol or sóo ekgwá-ekgwá zoorái síyañt diféle. Baade ítara beggúne mili háa. Ayat iín foró (Lukás 22:7-8) (Moti 26:2, 5, 18-19).
Ázomi – Yohúdi ókkol or rosóm mozin fottí morotfuain dore zormo ói añcṭo din ot din ázomi gorá fore. Ítara héndilla etollá goré, kiyólla-hoilé héndilla gorí bolla Alla ye Ibrahím ore hókum díyl. Ázomi goróne ítara Yohúdi de híyan foriso deh. Yohúdi ókkol ore táitai “Ázomi goijjá gún” hoói yó ḍaha zah.
Ek hale zeñtté maincé foóilabar Isá Mosihr baabute kúchóbor tobolik gorér, hodún Yohúdi ye hoitó de, zodi honó Beyohúdi ttu Isáyi óito monehoó, tóoile íba ttu age ázomi gorár zorur. Híyane sábut óibo de hé manúc cwa Yohúdi óigiyoi aar Muúsar Córiyot mainto razi óiye, baade éna íba Isáyi ói faribó deh. Híyan ot Pául bilkúl razi nó. Hétolla, íba ye hé mosólar baabute Galatiól or hañse difeṛáil de ceñṛít leikkíl edde aró boóut ceñṛít óu leikkíl. Íba ye hoiyé de, zodi honó manúc ottu nejat faito monehoó, íba ttu siríf yián beh gorá foribó, ki hoilé, íba ttu Isá Mosihr uore iman aná foribó.
Baal – Baal óilde eggwá debotar nam. Boóut age, Allar bonda ókkol Isráil dec hoó de híyan ot zai táka cúru goríbar age, héṛe tákito de ítara Baal debotar fuñza goittó. Isráili ókkol zeñtté héṛe lorigiyói, ítara táitai Allar ebaadot gorá bon gorí Baal debotar fuñza goittó. Hétolla, Alla ítara llói bicí guccá óizaytoi. Ayat yibá foró (Romiól 11:4).
Babilon – Babilon óilde agor zobanar ekkán cóor. Héṛe tákito de baáñcca ye boóut dec ókkol zitté de asé. Yóggwar manúc ókkole Isráilir ulḍa larái gorí ítara re hóñṛaifelaiye. Ítara bicí Isráili ókkol ore ítarar dec ot bondit loigílgoi. Isráili ókkol héṛe hóittor bosór gulamit accíl. Ayat iín foró (Moti 1:11-12, 17; Hamól 7:43).
Babilon yián síyara Zahérit óu zikír asé (Zahéri 14:8; 17:5; Rukú 18). Babilon óilde ekkán endilla zaga ziyán or bácinda ókkole Alla re forba no goittó, hétolla híyan ore síyara Zahérit ekkán maáni ola nicán ísafe estemal gorá gíyeh. Óitofare híyan or maáni Rom cóor yáh bedini duniyair niyom-kaanun ókkol.
Baitul-mukaddos – Yohúdi ókkol or baitul-mukaddos accíl de óilde Jerúsalem cóor ot, ziyán Isráil dec or rasdáni. Foóila baitul-mukaddos Sólomane banaáil aar ṭambut mazé ze pak malsáman ókkol accíl híin beggún híyan or bútore loigílgoi. Híya lóti, Yohúdi ókkole Allar hañse kurbani di faitto de zaga accíl de siríf hé baitul-mukaddos. Hétolla háas id ókkol gorí bolla edde Allar hañse kurbani di bolla Yohúdi ókkol Jerúsalem ot zaito deh.
Balam – Balam óilde eggwá nobi zibá re Balak nam or eggwá baáñcca ye Isráili ókkol ore gozzob di bolla hoiyé, zeéne íte ítara ttu zite. Isráili ókkol zeñtté Moab dec ot aái bañcá bañdí tákat doijje, baáñcca íte ḍooraigílgoi. Foóila, Balame Allar bonda ókkol ore gozzob dito yáh Moab dec ot zaito inkar goijjíl, montor fore héṛe giíl. Yóggwa rastat táite, eggwá fírista yóggwar rastat tíyai rasta bon gorífelail. Balame fírista wa re dekí nó fare, montor yóggwa ze gadár uore accíl yíba ye deikkíl, hétolla Balame gadá wa re marat accíl de óile yo yíba ar muúmmikka no zaar. Baade gadá wa ttu mat fúṛi Balam ore jéjjeṛaiye. Balame Isráili ókkol ore gozzob di nó fare, kiyólla-hoilé Alla ye ítara re rahámot goijjé. Noya Niyom ot endilla asé, Balak Allar bonda ókkol or duccon accíl de óile yo Balame ṭiañ re muhábbot gorí ítar sáañt díyl. Ayat iín foró (2 Fitor 2:15; Yohúdah 11; Zahéri 2:14).
Barak – Barak accíl agor zobanar Isráili ókkol or ézzon sóddar. Íba ye ítara re laráit sóddari gorí yore ítarar duccon ókkol ore háraiye. Ayat iín foró (Hibraniól 11:32).
Barlí – Barlí óilde giyuñr ḍóilla hodún dana, ziín lói maincé ruṭi bana. Barlír ruṭi ókkol giyuñr ruṭir ḍóilla gom no. Noya Niyom or ṭaim ot híin giyuñr túaro hóossa accíl. Ayat iín foró (Yohánna 6:9, 13; Zahéri 6:6).
Bañcár-id – Bañcár-id ot máze Yohúdi ókkole kúci goré de, fósol ókkol daiya óizagoi de hétolla. Ítara tooitta bañcá ókkol mari héṛe ek háfta foijjonto táke. Héndilla gorí ítara ítarar dada-bafdada ókkol uitarár yadgari goré zetará oñtté bañcát máze táikkil zeñtté ítara Allar waada goijjá zagat gólibar age salic bosór foijjonto moidan elakat mazé ór óigilgoi. Ayat yibá foró (Yohánna 7:2).
Belzebul – Belzebul óilde hóraf jin ókkol or sóddar or ekkán nam. Nam yián Baal-zebub ottu aiccé, zibá hóraf jin ókkol or bútottu eggwá jin zibá re Isráili ókkol or ḍákor oinno koum ókkole fuñza goittó. Hóraf jin ókkol or sóddar or ar ekkán nam óilde Cóitan. Ayat iín foró (Moti 10:25; 12:24, 27; Markus 3:22; Lukás 11:15, 18-19).
Beyohúdi – Beyohúdi bóuli koum uúin beggún ore howá zah, ziín Yohúdi no. Yohúdi ókkol bicí fohór ola accíl, kiyólla-hoilé ítara óilde koum ubá zibá re Alla ye Nizor bonda ísafe basíloiye, hétolla ítara Beyohúdi ókkol ore hékarot goittó.
Binyamin – Binyamin óilde Yakub (Isráil) or baró zon fuain dor ttu fua ebbe cóñṛo wa. Hétolla yóggwa óilde Isráil or baró háandan ottu ek háandan or bafdada. Ayat iín foró (Hamól 13:21; Romiól 11:1; Filíppaiól 3:5; Zahéri 7:8).
Boni Isráil – Boni Isráil bóuli Isráili ókkol ore howá zah. Héndilla howáye dahá de, ítara óilde Isráil (Yakub) or nosól.
Boro imam – Boro imam óilde eggwá endilla manúc, siríf zibá ttu baitul-mukaddos ot ebbe Pak Zagat gólibar ezazot asé, zeṛé íba ye nizor guná lla edde oinno maincór guná lla kurbani peec goré. Boro imam edde oinno hárr eggwá imam, zetará age Boro Imam accíl; aró oinno-oinno dorhari manúc zetará imam ókkol or foribar or accíl, ítara beggún ore Noya Niyom ot ḍoóñr imam ókkol bóuli hoiyé.
Buzurgó – Noya Niyom ot buzurgó hoó de hotá híyan ore tin nwá alok-alok ḍaái olla estemal goré.
1. Kúchóbor or síyarat máze híyane Yohúdir dórmik neta ókkol ore dahá.
2. Síyara Hamól 11––21 rukút edde Isáyir hañse leikké de ceñṛí ókkol ot máze híyane uitará re dahá zetará re zomát ot neta ísafe basá gíyeh. Zomát or neta tulár edde buzurgó ókkol or solafírar baabute cíkka dí bolla. Híin ayat iín sailé faiba, Hamól 14:23; 1 Timóti 3:1-16; 4:14; 5:17-22; Titus 1:5-9; Yakub 5:14; 1 Fitor 5:14.
3. Síyara Zahéri 4––5 rukút máze, ekkuri sair zon buzurgó ókkole asman ot Alla re sóida gorér de dahá gíyeh. Óitofare ítara re Allar manúc beggún or zoma ówar nicán ísafe buzá foribó.
Bápṭisma – Bápṭisma lofzó yibá óilde eggwá Girík lofzó, zibár maáni óilde fanír ḍup; fanír ḍup yíba Isáyi torikar ḍup. Yíba manúc ubá ye beh mare zee niki Isár uore iman ané. Héndilla goráye dahá de, manúc yóggwar guná dúifela gíyeh. Zee kiyé torikar fanír ḍup yíba mare, yóggwa ye bápṭisma loiyé bouli howá zah.
Baibél ot asé de ki, Bápṭismadoya Yaháya ye Jordán hál ot boóut maincóre bápṭisma díyl. Yóggwa ye ítara re hoiyé de, ítara ttu nizor-nizor guná ttu touwá gorí bápṭisma lowa foribó, zeéne ítara touwá goijjé de híyan fottíkiyor hañse zana óizagoi. Héndilla góri yóggwa ye Isár aá lla manúc ókkol or dil ore toiyar goijjé.
Zeñtté honókiye Isá Mosihr uore iman ané, héñtte yóggwa ttu bápṭisma loito monehoó, zeéne yóggwa Isáyi bonigiyói de híyan manúc or hañse zana óizagoi. Bápṭisma lon or maáni óilde, zendilla Isá moijjé edde abar zinda óiye, héndilla moron edde abar zinda ón. (Romiól 6:3-11).
Bérasóol – Duniyair boóut zagat maincé bérasóol ókkol fale de asé. Montor e zobanar maincé bérasóol ore zendilla gori fale híyan lói Baibél or ṭaim ot Yohúdi ókkole falitó de híyan lói bicí ḍóilla alok. Híyala zetará ttu bérasóol accíl ítara aró becábicí bérasóol ókkol falitó. Zee niki bérasóol sora yóggwa re bérasóol-soróya hoitó. Kessú ṭaim ot, nizor ttu bérasóol tákile, nize bérasóol-soróya ísafe híin soraitó; aar kessú ṭaim ot nizor ttu bérasóol tákile híin sorai bolla bérasóol-soróya ókkol ore goóur rakíto. Bérasóol ókkol nitti cóor ot no tákito, bólke soróya ókkole híin ore endilla zaga ókkol ot loizaitói zeṛé híine hái bolla kér ókkol becábicí asé. Soróya ókkol híin or fúañti tákito edde fottí ekgwá bérasóol ore bicí bálagori zainto aar fottí ekgwá re siníto. Soróya ókkole sairó ḍák ottu gíra dí ekkán zaga nal goittó aar raitta gúm zay bolla bérasóol beggún ore kédai héṛe gólaitoi, zeéne híin ore honó kessú ye hóti gorí no fare. Bérasóol soróya duwar ot neṛi tákito, zeéne honó sure híin ore sur gorí loizai no fare. Yohúdi ókkole Allar hañse kurbani dito de óilde beechíssa bérasóol.
Baibél ot mazé ‘bérasóol’ hoilé beechíssa Allar manúc ókkol ore dahá. Noya Niyom ot mazé Isá Mosih re Íbar Nizor maincór soróya ísafe dahá gíyeh aar zetará Íbar uore iman ané ítara re Íbar bérasóol hoói ḍaha giyéh.
Cárit – Cárit lofzó uitará lla estemal gorá gíyeh, ze baró zon ummot hámica Isár fúañti-fúañti accíl. Isá ye hé baró zon ore tobolik or ham cíkail.
Cóitan – Cóitan óilde bútferot ókkol or sóddar aar íte Allar duccon. Íte maincóre gollot ot loizai, ítara re hórafi gorái bolla kucíc goré. Íte manúc zetará Isá Mosihr uore iman ainné ítara re ítara age goijjé de hórafi ókkol nitti yaad goráidiyat táke, zeéne ítara endilla báfe de ki, Alla ye ítara re maf gorí nó deh. Cóitan ore Ibilíc, e duniyair baáñcca yáh sóddar hoói yó ḍaha zah.
Córiyot – Féroci ókkole Córiyot or hókum ókkol beggún zainto, ziín Alla ye nobi Muúsa re diíl, edde Córiyot ot zendilla asé héndilla mana foribó bóuli hoói ítara maincóre cíkka díto. Ítara aró bicí ḍóilla niyom-kaanun ókkol óu cíkaito, ziín ítara Córiyot ot miyáiye. Ítara nizorgá nize borái goittó de ki, ítara oinno maincór túaro beétor. Ítara gom or sónna dóitto, háleke ítarar niyot bura. Hé Féroci ókkole Isár ulḍa goijjíl edde Íba re marifélaibar sólla goijjíl.
Córiyot/Tourat – Allar Córiyot Baibél or foóila fañs síyarat asé. Héṛe córiyot uúin óu gólaiya asé ziín Alla ye Nizor manúc ókkol or fáida lla Muúsar hañse zahér goijjíl, aró insán zatir cúruwat edde agor zobanar Isráilir kaháni yó asé.
Cúṭar-sára Ruṭir-id – Isráili ókkole e id yibá re Azadir-id fúrai háñt din foijjonto mana. Hé háñt din ot máze Isráili ókkole cúṭar sára ruṭi háa. Héndilla gorí ítara yaad goré de, Isráil ókkol keéngori Ijíp dec ottu basi aáigilgoi; ítara héntu eén toratori aáigilgoi zeén níki ítara hañi ot cúṭar dii bolla úddwa entezar gorí nó fare. Ayat iín foró (Moti 26:17; Markus 14:1, 12; Lukás 22:1, 7; Hamól 12:3; 20:6).
Dawud – Dawud accíl Boni Isráil ókkol or baáñcca ókkol or bútottu ebbe ḍoóñr gwá. Yóggwa accíl yóggwar baf Jesir fua ebbe cóñṛo wa. Yóggwa re baáñcca banaibár age, yóggwa ye bérasóol ókkol soraitó. Yóggwa ye cóñṛo táite eggwá bicí ḍoóñr boluwar manúc lói larái gorí ítare marifélail.
Dawude Alla re bicí muhábbot goittó, hétolla yóggwa ye Allar taarif gorí bolla boóut seér ókkol leikkíl, ziín ore “zobur” hoó.
Isá óilde Dawud or háandan (Romiól 1:3; Zahéri 22:16). Isá zormo óibar boóut age lóti nobi ókkole leikkíl de, Mosih ze Nejatdoya re Alla ye difeṛáibo, Íba Dawud or háandan ottu beh aibó.
Dinár – Dinár óilde foicá ziín Romióle hókumot goittó de dec ókkol ot ṭiañ ísafe estemal gorá zayto. Híin Isár ṭaim ot óu Isráil ot estemal goijjíl de asé. Héñtte ek dinár óilde ek din or muzuri.
Ḍoóñr imam/Boro Imam – Imam ókkol or bútore ebbe ḍoóñr tokka ola imam óilde boro imam. Baitul-mukaddos or Ebbe Pak Zagat zee zai faitto yóggwa óilde boro imam, zeṛé yóggwa ye nizor guná lla edde maincór guná lla kurbani peec goittó; híyan bosóre ekbar beh goittó.
Boro imam edde oinno imam zetará yaar age boro imam accíl, aar zetará imami háandan or ḍaiḍoóñr ókkol asé, ítara beggún ore Noya Niyom ot ḍoóñr imam ísafe zikír gorá gíyeh.
Ebaadot-or-din – Din yibá óilde Yohúdi ókkol or ziraibár din; din yibát ítara honó ham no gorí siríf Allar ebaadot beh goré. Din yibá óilde Cónibar.
Eliyas – Eliyas óilde Allar eggwá ḍoóñr nobi, zibá ye ek hóraf baáñcca re edde ze Isráili ókkole mutti fuñza gorér ítara beggún ore hímmot or sáañte ítarar gollot ókkol dahái díyl. Bicí Yohúdi ókkole ṭáaijjil de, yóggwa waafes aibó, manúc ókkol ore Mosih lla toiyar goittó. Bápṭismadoya Yaháya boóut mikká ttu Eliyas or ḍóilla accíl. Ayat iín foró (Moti 11:14; Lukás 1:17). (Markus 9:4; Romiól 11:2-5; Yakub 5:17; aró asé.)
Eliyasá – Eliyasá óilde eggwá mocúr nobir nam, yóggwa ye boóut ḍóilla keramot ókkol goijjé de asé. Ayat yibá foró (Lukás 4:27).
Emeralḍ johár – Emeralḍ óilde eggwá cúndor dami fattór or nam, zibá faite bicí omil.
Esáya – Esáya óilde Allar eggwá ḍoóñr nobi. Isá Mosih duniyait aibár boóut age lóti Esáya ye Íbar baabute boóut kessú agun hoóidiye de asé. Ayat iín foró (Moti 3:3; Hamól 8:30; Romiól 9:27-29; aró asé.)
Filat – Filat accíl Romi hókumot-goróya, Yohúdiya elakar hákim, oh din ókkol ot zeñtté Isá ye héṛe maincóre taalim dito. Yóggwa ye Yohúdir neta ókkol ore ítarar moncá mozin goittó díyl, zeñtté ítara Filat or áta Isá re kúruc ot dí bolla saáil.
Féroci – Féroci ókkol óilde Yohúdir eggwá dol, zibá Isár ṭaim ot accíl. Ítara ttu alem ókkol lói furafuri taalukat accíl, zetará óilde Féroci ítarar ustat ókkol. Féroci ókkol óilde Yohúdi dórmor ḍaiḍoóñr manúc.
Féruan – Féruan óilde Ijíp dec or baáñccar lokób. Ijíp or fottí baáñcca re Féruan ḍakitó. Ayat iín foró (Hamól 7:10, 13, 21; Romiól 9:17; Hibraniól 11:24).
Fírista – Fírista ókkol óilde Allar hóborgwa ókkol ziín Allar házirit táke. Fírista ókkol insán no bólke ruh. Zetún foijjonto ítara nizoré nize dahá no de hétun ítara re dekí fara no zah.
Alla ye Íbar fírista ókkol ore difeṛá de óilde Íbar ham goittó. Ítarar ham óilde Allar bonda ókkol or kíyal rakón. Táitai Alla ye ítara re honó ekzon or hañse háas hóbor foóñsai bolla difeṛá de asé. Ayat iín foró (Hamól 12:6-11; 27:23; Hibraniól 1:14).
Fírista ebbe uñsol tokkar gwár nam óilde “Maikel” (Yohúdah 9). Ar eggwá háas fíristar nam óilde Jibrail. Ayat iín foró (Lukás 1:19, 26).
Fótuayi-mujilíc – Yibá óilde bicí dorhari hóittor-ekzon yáto yár túaro bicí Yohúdi beṛaáin dor mujilíc yáto adalot. Eṛé ítara beggúne mili dini maamela ókkol or baabute fáisela ókkol goittó aar fótua ókkol zari goittó. E mujilíc or sóddar óilde boro imam. Zeñtté Isá re fótuayi-mujilíc ot loiza gyíl, héñtte ítara hoóil de, Íba ttu mora foribó. Montor marifélaibar adíkar asé de óilde Romi adikari ókkol ottu, hétolla Íba re ítara Romi hákim Filat or hañse difeṛáil. Ayat iín foró (Moti 26:59; Markus 14:55; 15:1; Lukás 22:66; Yohánna 11:47; Hamól 4:15; 5:21; 6:12; 22:30; 23:1; 24:20).
Girík – Girík bóuli uitará re howá zah zetará Giris decóitta, ítarar zuban or nam óu Girík. Isár zobanat Girík manúc ókkol siríf Giris dec ot no bólke oinno‐oinno zaga ókkol ot óu tákito, hoitó sailé, duniyair bec bák ot Girík zuban soilto. Pak Kitab or Noya Niyom leká gíyeh de yó Girík zuban ot.
Giḍiyon – Giḍiyon accíl Boni Isráili ókkol or eggwá neta. Yóggwa ttu ḍoóñr iman accíl aar yóggwa ye Allar hañse dua goijjíl de, yóggwa re sóiyi foñt báy solai bolla. Zeñtté yóggwa ye fóous ókkol ore laráir moidan ot loiza, yóggwar sáañtdoya bicí no tákile yo, ítara duccon ore ziti aitó, kiyólla-hoilé Alla ye ítara re modot goittó. Ayat yibá foró (Hibraniól 11:32).
Gomórah – Gomórah óilde ekkán cóor or nam ziyán Sódom cóor or ḍáke accíl. Gomórah edde Sódom cóor or manúc ókkole bicí hórafi ókkol gorát accíl, hétolla bouli Alla ye hé cóor duníyan ore ooin loi dónco gorífelail.
Guná – Insán ottu oñtté guná ó zeñtté ítara Allar ze honó hókum báñge. Híyan insán or nozor ot cóñṛo óuk yáh ḍoóñr, montor Allar nozor ot híyan guná. Ayat iín foró (Romiól 3:9-20; 6:23).
Gónḍok – Gónḍok hoó de híin óilde hodún óloidda jiníc ziín zole edde bicí bac uṛé. Híin ore gulir barus banaitó yó estemal goré. Ayat iín foró (Lukás 17:29; Zahéri 9:17-18; 14:10; 19:20; 20:10; 21:8).
Hanúka id – Id yibát Yohúdi ókkole yaad goré de, Yohúdah Makkabayuse Allar gór ore keéngori pak-sáf goijjíl, zeñtté Allar duccon ókkole héṛe góli híyan ore nafak gorífelail. Yohúdi ókkole id yibá re Hanúka yáto “Nur or Id” bouli hoó. Ayat yibá foró (Yohánna 10:22).
Harmis – Harmis óilde Girík ókkole fuñza goittó de debota ókkol ottu eggwá debotar nam. Ítara hoitó de, yíba oinno debota ókkol or hóborgwa. Ayat yibá foró (Hamól 14:12).
Hibrani – Hibrani uitará re howá zah zetará Yohúdi. Yohúdi ókkol yáto Hibraniól óilde Ibrahím or háandan ókkol. Hibrani nam aiccé de óilde ítarar eggwá bafdadar nam ottu, zibár nam Eber.
Yohúdi ókkol or zuban or nam óu Hibrani. Beec bák Furana Niyom ore Hibrani zuban ot leká gíyl.
Hákim – Hákim bóuli uitará re hoó zetará ḍoóñr‐ḍoóñr elaka yáto cóor ókkol ot hókumot goré. Ítara óilde baáñccar nise hókumot‐goróya ókkol.
Háleluyah – Zeñtté Yohúdi ókkol ottu Allar taarif goittó monehoó, ítara “Háleluyah” hoói guzori uṛé. Yibá óilde eggwá Hibrani lofzó zibár maáni “Yahwéhr taarif óuk” (yáni, Allar taarif óuk). Ayat iín foró (Zahéri 19:1, 3, 4, 6).
Háwa – Háwa óilde Adom or bou. Alla ye duniyai foida goijjé de októt, Íba ye Adom ore banaiyé, baade Íba ye Adom ottu ekkán céiṭṭana loiyé, aar híyan lói Háwa re banaiyé. Forezai Háwar hañse Cóitan aái híba re fól ubá hái bolla bíraiye ze fól no hái bolla Alla ye ítara re maná goijjíl. Híba ye fól lwá ttu Adom ore yó ekdók diíl aar yóggwa ye híyan háiye. Adom edde Háwa ye Allar hókum báingge lóti insán zati ye guná gorát asé. Keéin, Abel, edde Sét óilde Adom edde Háwar fuain ókkol. Ayat iín foró (2 Kórintiól 11:3; 1 Timóti 2:13-14).
Házara – Házara óilde Ibrahím or bou Sárahr bañdi. Sárah ttu zettót honó fuain no ór, yóggwa ye Ibrahím ore Házarar fúañti gúm zayto hoiyé, baade Házara ttu eggwá fua óoil, zar nam Ismail raká gyíl. Montor Ismail fua ubá no zibár baabute Ibrahím ore Alla ye waada goijjíl, aar Ismail or háandane uúin nó faa ziín Ibrahím or háandan ókkol ore Alla ye diibo bouli waada goijjíl. Forezai Sárah ttu eggwá morot fua óoil. Ibrahíme íbar nam Isahák raikkíl. Hé fua óilde Allar waada goijjá wa.
Sárah ye Isahák ore zormo di baade, yóggwa Házara llói guccá ói Házara re gór ottu neelai dyíl. Tói Házara héntu zai Kuútor-Faár or ḍáke táikkilgoi. Hé murá yíbar uore beh fore boóut bosór baade Alla ye Muúsa llói hotá hoóil edde íba re hókum ókkol diíl.
Hétolla Galatiól rukú 4 ot endilla hoiyé de, hé Házara zibá eggwá bañdi accíl híba Yohúdi koum or nomainda ísafe tíya: ítara Allar Córiyot or gulam or ḍóilla, kiyólla-hoilé ítara biccác goré de, zee niki hé hókum ókkol amól goré ítare beh Alla ye forhésgar ísafe kobul goríbo; ítara Allar hóbor waán biccác no goré, ki hoilé, zee kiyé Isá Mosihr uore iman ané yóggwa re Íba ye forhésgar bouli kobul goríbo. Ayat iín foró (Galatiól 4:21-31).
Hérud – Noya Niyom ot, Hérud name sair zon alok-alok manúc asé:
1. Baáñcca Hérud, zibá re Hérud Boro wa hoó, yóggwa Yohúdiya elakar baáñcca accíl, oñtté zeñtté Isá zormo óoil. Yóggwa óilde ubá zibá ye Isá re gura táite marifélaito kucíc goijjíl. Ayat iín foró (Moti 2:1-22; Lukás 1:5).
2. Hérud Entipas accíl de Galil or hókumot-goróya, oñtté zeñtté Isá ye tobolik or ham edde keramoti ham ókkol gorát accíl. Yóggwa óilde ubá zibá ye Hérudias ore biyá goijjíl edde Bápṭismadoya Yaháyar holla haṛifélai bolla hókum díyl. Isá re kúruc ot díbar age Yohúdi ókkole Íba re Hérud ibár héṛe zasai gorí bolla ainníl. Ayat iín foró (Markus 6:14-29; Lukás 23:6-12).
3. Baáñcca Hérud Ageripa Foóila wa óilde ubá zibá ye agor Isáyi zomát ore foóila cúrut zulúm goijjíl. Yohánnar bái Yakub ore kotól goijjíl de óilde yoggwá ye. Ayat iín foró (Hamól 12:1-23).
4. Baáñcca Hérud Ageripa Dusára wa óilde ubá zibár hañse Páule nizor mooddimar sófai díyl, hókumot-goróya ye íba re Káisar or héṛe bisar olla difeṛáibar age. Ayat iín foró (Hamól 25:13; 26:2; 26:19; 27:32).
Hísop – Hísop óilde eggwá gas or nam. Imam ókkole híin or fata lou wót burai manúc ókkol ore yáh jiníc ókkol ore cíṭka dito, zeéne manúc ítara edde jiníc híin Allar nozor ot pak ṭóore. Ayat iín foró (Yohánna 19:29; Hibraniól 9:19).
Hóraf jin – Hóraf jin ókkol óilde Cóitan or gulam. Híine egazá insán ore lussán goré edde ítara re Allar nafórmani gorá bay Cóitan or fisáli gorífele. Táitai híine manúc or bútore góli ítara re kobza gorífele, háasgori hé manúc cwa zodi Cóitan or ham ot edde bura ham ókkol ot cámil táke de óile.
Hóroi – Hóroi óilde ek kisím or gas. E gas or dana gún bicí cóñṛo montor lagailé híin barí uṛí tokoriban eggwá gas or héttor óizagoi. Ayat iín foró (Moti 13:31-32; 17:20; Markus 4:31-32; Lukás 13:19; 17:6).
Hósana – Hósana maáni óilde, “Meérbani góri baso.” Lofzó yíba hoilé dahá de, zaré hoór yóggwa basaibár kaabel, yáto zetará hoór ítara ttu nejat lager. Ayat iín foró (Moti 21:9, 15; Markus 11:9-10; Yohánna 12:13).
Ibrahím – Ibrahím óilde Allar háas bonda Yohúdi ókkol or cúrur bafdada. Alla ye boóut age yóggwa re hoiyé de, yóggwa re ekkán noya dec diibo. Dec híyan ot yóggwa edde yóggwar háandan ókkol tákibo. Híyan ítarar dec óibo. Alla ye yóggwa re aró hoiyé de, ze zagat yóggwa asé híyan ottu lori Íba ye daháibo de noya dec híyan ot zaito. Tói Ibrahíme Allar hotá fúni boóut bosór olla bicí duré foijjonto zaat accíl, zetún hé zaga gán loot nó faa. Hé zaga gán óilde yaar Isráil dec.
Alla ye Ibrahím lói ekkán razinama goijjíl, yóggwa re e waada gán gorí, ki hoilé, yóggwa edde yóggwar háandan ókkol Allar háas bonda óibo, edde Íba ye ítarar kíyal rakíbo, zodi ítara Allar hañse fórmadar táke.
Isráil or háandan ókkol ore boóut ḍóilla nam loi ḍaha zah. Ítara re “Boni Isráil” ḍake, “Yohúdi” ḍake edde “Hibraniól” óu ḍake. Asóle Yohúdi maáni óilde “Yohúdiya mulluk or bácinda ókkol,” yáni Yohúdahr háandan. Yohúdah óilde Isráil or baró háandan ottu eggwá. Montor forezai Yohúdi name tamám Boni Isráil ókkol ore ḍaha zar.
Zeñtté Ibrahíme noya zaga waán or talac ot rowana óiye, ziyán Alla ye yóggwa re diibo bouli waada goijjíl, yóggwar fúañti Luút óu giiyé. Ítara dec híyan ot góli baade, Luút táki bolla Sódom cóor ot giiyé. Montor Sódom or manúc ókkole bicí bura ham ókkol gorát accíl, hétolla Alla ye hé cóor gán dónco gorífelaibo hoiyé, aar dónco goríbar age Luút ore héntu dáizayboi lla úñciyari dito Alla ye Nizor fírista difeṛáiye. Tói Luút edde yóggwar górguicci héntu neeli giiyégoi, baade Alla ye híyan ore ooin loi dónco gorífelaiye. Fírista gúne ítara re maná goijjíl de, cóor félai zaigói híyan or uzu ar fíri no saitó, montor yóggwar bou wé fissá fíri saáil aar híba éhon or bútore nun or eggwá ṭúni bonigílgoi.
Ijíp – Ijíp óilde ekkán dec ziyán Isráil dec or ḍáke. Isráili ókkol Ijíp ot sair-cót bosór gulam accíl. Ayat iín foró (Hamól 7:34-38).
Illayi-nicán – Lofzó yibá keramot uúin olla estemal gorá gíyeh, ze keramot tun Allar torfóttu nicán ísafe manúc ókkol or hañse dahá gíyeh. Ayat iín foró (Moti 24:24; Yohánna 2:1-11).
Imam – Imam ókkol óilde hodún manúc zetará re háasgori tulá zayto de Isráili ókkol olla Allar hañse kurbani peec goittó. Ítarar zimma óilde Jerúsalem ot asé de baitul-mukaddos ot kurbani peec gorón. Hé imam ókkol ore Leévir háandan Aron or foribar ottu beh tulá zayto.
Ipíkuri – Ipíkuri óilde eggwá fírka zibár manúc ókkole Ipíkurus or cíkkaye soilto. Yóggwar cíkka óilde, manúc ottu kúci táka re ítarar zindigir moksót bana foribó, aar duk edde ḍoor ottu duré táka foribó. Ayat yibá foró (Hamól 17:18).
Isahák – Isahák óilde Ibrahím edde Sárahr fua. Isahák nam or maáni óilde “Háñcani.” Isahák ore nam híyan etollá diya giyéh, kiyólla-hoilé zeñtté Alla ye Sárah ttu eggwá fua óibo hoói waada diyé, Sárah háñci uiṭṭíl, kiyólla-hoilé Sárah burá óigilgoi.
Isráil – Isráil óilde ekkán háas nam ziyán Alla ye diíl de óilde Yakub ore, zibá Isahák edde Rebékar fua. Isráil, yáni Yakub, yóggwa ttu baró zon morotfuain accíl, zetará Isráil koum or baró háandan.
Isá – Isá nam or maáni óilde “Basailoya” yáto “Añárar Alla óilde añárar Basoya.” Alla ye Moriyam or Fua war nam yián etollá diíl, kiyólla-hoilé Íba ye Nizor manúc ókkol ore ítarar guná ttu basaibó. Isá re aró boóut nam ókkol diya gyíl, zendilla niki: Isá Mosih, Allar Fua, Manúc or Fua, Dawud or Fua. Ayat yibá foró (Moti 1:21).
Isá Mosihr uore iman anó – Isá Mosihr uore iman anón maáni baná Íba e duniyait accíl de híyan biccác gorón no, bólke Íbar uore iman anón maáni óilde, Íba ye Nizor baabute ziín hoiyé edde ze cíkka gún diyé híin beggún sóiyi bóli biccác gorón edde kobul gorón. Híyan or bútore yián óu asé, ki hoilé: Íba re nizor basailoya edde Malik ísafe kobul gorón. Iín biccác goillé ze honó manúc Íbar ummot óizagoi.
Isáyi – Isáyi uitará re howá zah zetará Isár fisáli zaa. Ayat iín foró (Hamól 11:26; 26:28; 1 Fitor 4:16).
Isów – Ibrahím or fua Isahák ottu zooiñkka fuain accíl, ítara óilde Isów edde Yakub. Isów accíl de fua ḍoóñr gwá, montor ek ṭaim ot, yóggwa ttu zeñtté búk laiggé, yóggwa ye ḍoóñr fua ísafe nizor ttu ze hók accíl híyan Yakub ore besifélail. Yóggwa ye Yakub loi razi óoil de, ek hoddá síndir bodol Yakube foóila-fuar rahámot loifélai faribó. Allar basá manúc ókkol óilde Yakub or nosól ókkol, Isówr híin no. Ayat iín foró (Romiól 9:10-13; Hibraniól 11:20; 12:16-17).
Ízara – Ízara óilde manúc uúin, zetarár córom zaga re nac gorífela zah. Beyohúdi ókkole gulam ókkol ore yáto honó ham olla torbiyot loito de ítara re héndilla goittó, zendilla niki, córkari ham-goróya ókkol ore. Niyom híyan Yohúdi ókkol ottu nu accíl, kiyólla-hoilé héndilla gorón Allar córiyot or maná. Ayat iín foró (Moti 19:12; Hamól 8:27-39).
Jaspar johár – Jaspar óilde eggwá cúndor kimoti fattór or nam, zibá faite omil. (Zahéri 4:3; 21:11, 18-19).
Jeptah – Jeptah eggwá ḍoóñr fóous accíl. Ek ṭaim ot yóggwa Boni Isráil ókkol or sóddar accíl. Ayat yibá foró (Hibraniól 11:32).
Johár – Johár óilde kimoti fattór. Zahéri 21 ot Yohánna ye pak cóor or baabute boiyan goijjé ziyán íba ye dorcón ot deikkíl. Hé cóor or buniyadir ḍebal ore baró ḍóilla cúndor-cúndor kimoti fattór ókkol lói bana gyíl. Fattór híin somke, aar híin ekgwár rong ek ḍoilla ek ḍoilla. Hé baró kisím or fattór gún or nam óilde:
1. Jaspar johár: Áil roingga yáh sáf
2. Safayar johár: Asmani roingga
3. Kalséḍani johár: ḍoilla-boḍoilla rong or, zendilla niki, dóla edde roñiṭṭa roingga
4. Emeralḍ johár: hora áil roingga
5. Sarḍonix johár: ḍoilla-boḍoilla rong or,
6. Karnelian johár: dúuicca lal roingga
7. Krisolaiṭ johár: óloidda roingga
8. Beral Johár: Áil roingga
9. Ṭopaz johár: Óloidda roingga
10. Krisopreis johár: Maiccáiya roingga
11. Jasend Johár: Asmani roingga
12. Ametist johár: Cíyai roingga
Jonnotul-férodus – Girík zuban ot Jonnotul-férodus or maáni óilde “ekkán cúndor bagan.” Kessú ṭaim ot nam yiáne Eden bagan ot asé de cúndor zaga re yó hétap goré, zeṛé Alla ye duniyair cúrut Adom edde Háwa re raikkíl. Montor noya niyom ot jonnotul-férodus maáni asman, taajuippa zaga waán zeṛé Isá Mosihr uore iman aní more de manúc ítara beggún zaa. Ayat iín foró (Lukás 23:43; 2 Kórintiól 12:4; Zahéri 2:7).
Keéin – Keéin óilde Adom edde Háwar fua ebbe ḍoóñr gwá. Yóggwa ttu nizor bái Abel olla nafórot foida óoil. Yóggwa ye Abel ore marifélail, kiyólla-hoilé Alla ye Abel or bérasóol kurbani re kobul goijjíl montor yóggwar fósol kurbani re inkar goijjíl. Híyan olla bouli Alla ye hoiyé de, Keéin duniyait ór óizayboi aar tamám maincé yóggwa re inkar goríbo. Ayat iín foró (Hibraniól 11:4; 1 Yohánna 3:12; Yohúdah 11).
Korban – Korban óilde ekkán rosóm ziyán ot manúc ókkole ítarar ṭiañ foicá Allar ham olla kurbani ísafe diiya asé bóuli hoói déh. Héndilla goráye hé ṭiañ-foicá lói ítara buzurgó baf-maa ókkol ore saásita goríbar zimma ttu azur óizaygoi; montor ítara híin Alla re no dii nizor lla beh rakí deh. Ayat iín foró (Markus 7:11-12).
Kurbani-gáñ – Yohúdi ókkole Allar hañse kurbani ókkol dito. Ítara kurbani dito de óilde januwar ókkol, zendilla niki, bérasóol, sóol, yáh biríc goru. Kurbani-gáñ ziyán bana de óilde fattór lói, hé zaga híyan ot beh kurbani híin peec goittó.
Muúsar októt lóti, kurbani ókkol siríf imam ókkole beh peec goittó edde ṭambur bútore ze kurbani-gáñ accíl híyan ot beh goittó, forezai Baitul-mukaddos ot goittó. Baitul-mukaddos or kurbani-gáñ óilde fitol loi banaiya ekkán ḍoóñr mes. Héṛe cúna lói banaiya ekkán cóñṛo kurbani-gáñ yó accíl, ziyán ot imam ókkole agórbatti zolaitó.
Kurus – Kurus óilde ekkán biyaram. Baibél ot ze kurus biyaram or zikír asé, híyan óilde sam or ekkán biyaram; híyan aijkal añára ziyán ore kurus biyaram hoói híyan lói ekkaná góri forók. Zetará e biyaram loi duk faito ítara ttu oinno manúc ókkol ottu duré táka foitto. Araimma maincór ttu kurus biyaraimma loi honó sákbak nái. Ayat iín foró (Moti 8:3; Markus 1:42; Lukás 5:12-13; 7:22)
Kuútor-Faár – Kuútor-Faár óilde faár ubá zibát Muúsa ye Alla lloi dola óito uiṭṭíl, oóñtte zeñtté Alla ye yóggwa re doc hókum mun diíl.
Káisar – Káisar óilde ekkán lokób, ziyán Romiól or fottí ekgwá baáñcca re diya zayto. Romióle bicí dec ókkol zittíl de asé. Romiól or fottí ekgwá baáñcca re Káisar hoói ḍakitó.
Kánan – Kánan óilde ekkán zagar nam ziyán Alla ye Isráili ókkol ore ítarar dec ísafe diibo bouli waada goijjíl. Aijkal zaga híyan ore Isráil bouli hoó. Táitai zaga híyan ore Filístin bouli yó hoó. Ayat iín foró (Moti 15:22; Hamól 7:11; 13:19).
Kóra – Kóra óilde eggwá manúc or nam, zibá ye Muúsar edde Aron or ulḍa eggwá gunḍogul goijjíl. Hétolla Alla bicí guccá óigilgoi edde meṛi fáṛi yore Kóra edde yóggwar íkka zetará accíl, ítara beggún ore giliféla baáil. Ayat yibá foró (Yohúdah 11).
Kúchóbor – Insán zat olla Alla ttu ze hóbor asé híyan ore hoó de “Kúchóbor.” E hóbor gán óilde, Alla ye Íbar Fua Isá Mosih re e duniyait difeṛáiye, insán zatir uore gunár zoriya ze sáñzar hókum óiye hé sáñza ttu ítara re basai bolla edde ítara Allar fuain óibar rasta gorídi bolla.
Kúruc – Rom or hókumot-goróya ókkol or niyom accíl de, acámi ókkol ore sáñza ísafe kúruc ot dí marifélon. Sáñza híyan kúni edde ḍahañit ókkol olla.
Kúruc banai bolla ítara gas ekkán or uore ar ekkán fatáijja góri dito. Acámi ókkol ottu beec bák nizor kúruc nizor ttu boói zaga waán ot loiza foitto, zeṛé kúruc ot tulídi mariféla zah. Aar héṛe ze fóous sun tákito ítara acámi wa re kúruc ot zoloi mari yáto rosí lói bañdí kúruc cán waá gorídi zaitogói aar zetún foran nó zagói hétun hé acámi wa héṛe ṭaikka táizaitoi. Zee manúc cwa re kúruc ot héndilla góri ṭake, hé manúc cwa moribár age bicí duk faa. Kúruc or uore ṭaki mariféla zah de híyan ekkán ḍoóñr córom.
Isá ye hoiyé de, zee kiyór ttu Íbar ummot óito monehoó, yóggwa ttu nizoré inkar gorífela foribó edde nizor kúruc nize boói Isár fisá dora foribó. Ayat iín foró (Moti 10:38; 16:24; Markus 8:34; Lukás 9:23; 14:27). Yián or maáni, Isár ummot ókkol ottu Isár wasté duk bordac gorí bolla toiyar táka foribó, Íbar wasté mori bolla úddwa. Ayat iín foró (Moti 10:38; 16:24; Markus 8:34; Lukás 9:23; 14:27).
Leévi – Leévi óilde Yakub or baró zon fuain dor bútottu ekzon. Leévir háandan ókkol ore Alla ye baitul-mukaddos ot ham gorí bolla basíloil. Hétolla imam ókkol beggún Leévir háandan ottu beh tulá zayto, hoitó sailé, háasgori Aron or nosól ottu. Ayat iín foró (Hibraniól 7:5, 9-10; Zahéri 7:7).
Luban – Luban hoó de híin bone de óilde Arob dec ot fúṛe de eggwá gas or kír ottu. Híin ore furat dilé híin ottu bicí bála kúcbo uṛé. Híin bicí moónga accíl, kiyólla-hoilé Yohúdi ókkol ottu híin dur ottu aná foitto. Ayat iín foró (Moti 2:11; Zahéri 18:13).
Luút – Luút óilde Ibrahím or cóñṛo bái Háran or fua. Hé ísafe Luút óilde Ibrahím or báaina. Ayat iín foró (Lukás 17:28-32; 2 Fitor 2:7).
Malkízadek – Malkízadek or baabute añára ziín zani híin beggún síyara Hibraniól ot edde síyara Foidayec ot beh asé, zeṛé asé de, yóggwa ézzon imam accíl, zibá re Alla ye beh tuillíl. Ek ṭaim ot, duccon ókkole Ibrahím or báaina Luút ore, íbar foribar ore edde ítarar cómbotti ókkol beggún ore kobza gorífelail. Héñtte Ibrahíme zai yore hé duccon ókkol lói larái gorí ítara ttu zittíl, aar Luút ore edde Luút or siz beggún súrai ainníl. Ibrahím héntu waafes zaargói de foñt ot Malkízadek íba llói millíl. Malkízadeke Ibrahím ore hái bolla ruṭi edde anggur or roc diíl, edde íba lla dua goijjíl de, Allar rahámot zen íbar uore zari táke. Tói Ibrahíme yóggwa re siz uúin beggún or doc bák or ek bák diiyé ziín íba ye laráir moidan ottu súrai ainníl. Forezai boóut bosór baade Boni Isráil ókkol olla ítarar fósol, edde oinno hamani ttu doc bák or ek bák imam ókkol ore doon ekkán rosóm bonigílgoi. Ayat iín foró (Hibraniól 5:6-10; 7:1-17)
Boni Isráil or fottí ekgwá imam ore Leévir foribar ottu tulá zayto, montor Malkízadek Ibrahím lói millíl de októt, Leévir zormo úddwa nó óiyo. Ibrahím or fua Isahák, zibá Leévir dada, íbar zormo úddwa nó óiyo. Hétolla Ibrahíme zeñtté Malkízadek ore nizor siz ókkol ottu doc bák or ek bák diíl, híin Leévir foribar or fottí imame diiyé fán óiye, kiyólla-hoilé forezai ítara zeñtté zormo óibo, ítara beggún Ibrahím or háandan óibo.
Manná – Boni Isráili ókkol Ijíp dec ottu neeli zaigói baade ítara moidan zagat salic bosór fán gúrat accíl. Hé bosór híin beggún ot Alla ye ítara re Nizor kudurute hána diíl. Hána híin or nam óilde manná. Hé hána híin ebaadot-or-din bade fottí din asman ottu zobin ot foitto, aar ítara híin feñṛai-feñṛai zoma goittó. Ayat iín foró (Yohánna 6:31, 49, 58; Hibraniól 9:4; Zahéri 2:17).
Manúc or Fua – Isá Mosih zormo óibar boóut age Alla ye nobi Ḍániyel ore kessú daháil ziín muúntu zai fura óibo. Ḍániyele deikkíl de, asman ot miyúlar bútottu ekzon ḍoóñr kudurute edde tozolliye aiyér. Íba Allar muúntu házir óoil aar Alla ye Íba re fottí ekgwá koum edde fottí maincór uore hókumot goríbar adíkar diiyé, zeéne Íba ye abadulabad hámica foijjonto baáñcca ísafe hókumot goré. Montor Ḍániyele zibá re deikkíl Íba hon de híyan yóggwa ye hoi no fare. Íba ye leikké de ki, Íba asman ottu aiccé de óile yo, Íba re saité “ezzon Manúc or Fuar,” ḍóilla, híyan or maáni óilde, Íba re saité insán or ḍóilla. Noya Niyom ot Isá ye bicí bár Nizoré “Manúc or Fua” hoói sinno diyé de asé. Híyan lói Íba ye zahér goijjé de ki, Íba óilde Úba zibár aár baabute Ḍániyele yaar boóut age lóti hoói díyl.
Matár Tas – Matár tas dui ḍoilla asé: ze tas baáñcca ye matát deh, yíba óilde yóggwar baáñccagirir sinno; aar arek ḍoilla tas asé de yíba uitaré izzot gorí matát diyai deh zee niki duñra-duñrit yáto honó zibbat ot zite, yáto hímmot ola fóous uitaré zee niki laráit ítar duccon ókkol ore ziti aiyé. Ayat iín foró (2 Timóti 4:8;Zahéri 2:10)
Moriyam – Noya Niyom ot Moriyam name boóut zon mayafuain asé:
1. Isár maa Moriyam. Ayat iín foró (\xt Hamól 1:14; Moti 1:18-25)
2. Makdála cóor or Moriyam. Isá ye híba ttu háñt twa hóraf jin neeláil, aar híba Isár ummot boinníl. Ayat iín foró (Moti 27:55-56; Markus 16:9; Lukás 8:2; Yohánna 20:11-18).
3. Betániya cóor or Moriyam, Morota edde Lasár or bóin. Híba ye Isár ṭéng or ḍáke boói Isár taalim ókkol fúinnil. Ayat iín foró (Lukás 10:38-42; Yohánna 11:15; 12:17)
4. Yakub edde Yusúf or maa Moriyam. Óitofare híba Kaleópas or bou, montor fakkagori hoi no fari. Ayat iín foró (Moti 27:56; Markus 15:40; 16:1; Lukás 24:10).
5. Yohánna Markus or maa Moriyam. E Moriyam ibáh ttu Jerúsalem ot ekkán gór accíl zeṛé Isár cárit ókkol dola óito. Ayat yibá foró (Hamól 12:12).
Mosih – Ibá óilde eggwá Girík lofzó, zibár maáni óilde, “zibá re matát tel ḍolidi yore basílowa gíyeh.” Yohúdi ókkol or (yáni Boni Isráil ókkol or) zuban ot Mesáiya lofzór maáni yó “zibá re matát tel ḍolidi yore basílowa gíyeh.” Yar boóut age zeñtté Alla ye honókiyo re Boni Isráil ókkol or baáñcca ísafe tulíto, héñtte yóggwa re baáñcca ói bolla basílowa gíyeh de híyan or nicán ísafe imame yóggwar matát tel ḍolidito. Hétolla zeñtté Alla ye waada goijjé de, Íba ye Íbar bonda ókkol ore basaitó edde Íbar raijjo aní bolla ekzon Basailoya difeṛáibo, Íba ye hé Basailoya re “Mesáiya” yáto “Mosih” hoi ḍaikké, ziyáne dahá de ki, Íba re háasgori basíloi yore difeṛá gíyeh.
Mujilíc-hána – Mujilíc-hána óilde ekkán míṭing gór zeṛé Yohúdi ókkol zoma ó, háasgori ebaadot-or-din. Dec or fottí cóor ot ekkán-ekkán Mujilíc-hána táito. Mujilíc-hána óilde endilla ekkán zaga zeṛé Allar Kalam telawot goittó aar Allar hókum ókkol cíkaito. Héṛe maincé Allar ebaadot óu goittó. Táitai híyan ore adalot ísafe estemal gorí mooddima ókkol or bisar óu goittó.
Mukta – Mukta óilde ek kisím or eggwá fattór ziín bicí dami. Híin bicí cúndor aar somke edde dóla. Maincé híin ore golar síyol ókkol edde maincóre háñza de oinno siz ókkol banaitó estemal goré. Ayat iín foró (Moti 7:6; 13:45-46; 1 Timóti 2:9; Zahéri 17:4; 18:12, 16; 21:21).
Mur – Mur óilde hodún bicí moónga edde bála kúcbodar siz. Híin ore bana de óilde gas or añṛá lói. Yohúdi ókkole híin dabai lla estemal goittó; híine maincóre zúraba, zeéne bic bicí maásus no ó. Ítara híin ore lac ókkol dohón gorái bolla toiyar goitté yó estemal goré. Ayat iín foró (Moti 2:11; Markus 15:23; Yohánna 19:39; Zahéri 18:13).
Muúsa – Íba Boni Isráil ókkol or eggwá ḍoóñr neta accíl. Boni Isráil ókkol zeñtté Ijíp dec ot bondi accíl, Alla ye Muúsa re basíloil, ítara re Ijíp ottu neelai aní Íba ye ítara re diibo hoiyé de hé zaga híyan ot loizai bolla. Alla ye Muúsa llói milte ekkán háas torikaye millíl: Muúsa ye deikkíl de, eggwá záḍḍwat ooin zoler montor yíba furi no zargoi. Íba ye zani faijjíl de ki, hé zaga híyan ot Alla asé. Tói Alla ye íba llói hotá hoóil; Alla ye íba re hoiyé de, nizor koum ore ítarar nizor dec ot waafes loizaybói lla.
Alla ye Muúsar duara bicí taajuippa ham ókkol goijjíl. Ekbar zeñtté Ijíp or fóous ókkole Boni Isráil ókkol ore dóri bolla lorar, ítara Nil Doriyar ḍáke aiccíl. Tói Alla ye eggwá ḍoóñr boiyar ainníl, zibá ye faní re ṭéli tola ttu dui bák gorífelail, aar manúc ókkol fúana meṛi ttu áñṛi farái faijjíl. Ítara beggún farái zai baade, Ijíp or fóous ókkol faráito kucíc goijjíl, montor faní waafes aái ítara beggún ore záfaifelaiye aar ítara ḍufígilgoi.
Boni Isráil ókkol olla Alla ye Nizor Córiyot ókkol diíl de óilde Muúsa re. Ítara Nil Doriya farái baade héntu sofór gorí zai Kuútor-Faár or héṛe giíl. Muúsa ekéla Kuútor-Faár or uore giíl aar Allar hañse dua gorí bolla héṛe táigilgoi. Alla ye Muúsa llói hotá hoóil edde íba re Nizor hókum ókkol diíl. Alla ye bicí dorhari doc cán hókum mun ore duiyán fattór or faṭ ot lekí diíl. Montor éhon kessú ṭaim baade Muúsa ye fattór or faṭ ṭún báñgifelail zeñtté íba ye manúc ókkole mutti fuñza gorát doijje de deikké. Íba bicí guccá óigilgoi. Forezai Alla ye íba re ar duiyán faṭ banaitó hoóil, baade Alla ye hé ekí ḍóilla hókum híin abar lekí diíl. Bicí bosór foijjonto hé fattór or faṭ ṭún eggwá háas sónduk ot raká gíyl.
Nagá – Nagá óilde furan zobanar eggwá bicí taakot ola januwar; yíba re saité eggwá bicí ḍoóñr loufiyonir ḍóilla, montor yíba re háf bóuli yó hoó. Síyara Zahérit máze Nagá re Cóitan or marhá ísafe estemal goijjé, zee niki hóraf ruh ókkol or sóddar. Agor zobanar boói ókkol ot Nagár baabute kaháni ókkol leikká asé; e nicán yián héntu beh aiccé; Nagá hoó de híin asóle duniyait nu accíl. Ayat iín foró (Zahéri 12:3; 13:4; 16:13; 20:2).
Naman – Naman óilde Siíriya dec ot tákito de eggwá manúc or nam. Yóggwa fóous ókkol or ézzon sóddar accíl. Yóggwa Yohúdi no. Yóggwa ézzon bicí ḍoóñr manúc accíl de óile yo, yóggwa ttu kurus biyaram accíl. Yóggwa ye zeñtté nobi Eliyasár baabute fúinne, yóggwa íbar hañse zai yóggwa re kurus biyaram ottu gom gorí bolla aros goijjíl. Eliyasá ye yóggwa re hoóil de, Jordán hál ot zai háñt bar ḍup mari bolla. Namane íbar hotá mainníl aar yóggwa furafuri gom óigilgoi. Ayat yibá foró (Lukás 4:27).
Narḍ-gas – Ekbar eggwá mayafua ye hodún kúcbodar tel (ziín ore narḍ tel hoó) Isár foot ḍáli díyl. Narḍ tel ore bana de óilde Narḍ-gas or roc ottu; hé gas swár fura nam óilde espaiknarḍ. Ayat iín foró (Markus 14:3; Yohánna 12:3).
Nejat – Honó manúc zodi afot‐mosibot ottu base híyan ore afot-mosibot ottu nejat faiyé bóuli howá zah, yáni afot-mosibot ottu base de híyan ore hoó de nejat fon. Alla ye insán zati re gunár sáñza ttu edde jáhannam ottu basaiyé de híyan ore hoó de nejat.
Nejatdoya – Isá re beechíssa Nejatdoya hoói ḍake, kiyólla-hoilé manúc ókkole ítarar nizor gunár muzuri ttu basi bolla Íba ye rasta kúlidiye. Gunár zoriya manúc ókkol or uore sáñza ísafe moot or hókum óiye edde ítara Alla ttu duré óigiyoi. Montor Isá ye hé sáñza Nizor uore loifélai kúruc or uore moijjé, háleke Íba ye honó guná nó goré edde Íba ye guná gorí no fare. Íba ye gunágar ókkol or bodol beh moijjíl. Hétolla, Alla ye uitará beggún ore maf goré zetará Isá Mosihr uore iman ané; Íba ye ítara re Isár zoriya forhésgar ísafe kobul goré. Íba mora ttu zinda óiye de híyane dahá de, Íba ye gunár, moot or, zuzuk or edde Cóitan or kémota nac gorífelaiye. Yala añára ttu híin ekkán ore yó ḍoora no foríbo.
Nil Doriya – Nil Doriya óilde ekkán ḍoóñr doriya ziyán Isráil dec edde Ijíp dec or mazé asé. Hé Ijíp dec ore Micór ou howá zah.
Ninivi – Ninivi óilde cóor waán or nam zeṛé Alla ye nobi Yunus ore difeṛáil, e hóbor gán foóñsai bolla, ki hoilé, Íba ye Ninivir manúc ókkol ore ítarar bura ham ókkol or zoriya dónco gorífelaibo. Ítara zeñtté Yunus or hotá fúinne, ítara hañdi-hañdi touwá goijjíl. Hétolla Alla ye ítara re maf gorídil aar dónco gorí nó fele. Ayat iín foró (Moti 12:41; Lukás 11:30, 32).
Nobi – Nobi óilde ubá zibá ye Allar hóbor ókkol maincór hañse boiyan goré, ziín yóggwar hañse zahér gorá zah. Allar torfóttu ói manúc ókkol lói yóggwa ye beh hotá hoó.
Furana Niyom or ṭaim ot Alla ye bicí nobi ókkol difeṛáil, zendilla niki Sémuel, Yesáyah, edde Yarmíyah. Ítarar duara Alla ye siz uúin ore yó zahér goijjíl ziín muúntu zai óibo. Nobi ókkole egazá hé hóbor ókkol lekí rakíto, aar hé hóbor híin Furana Niyom or síyara ókkol ot faa zah ziín ítarar name asé, zendilla niki Yesáyah edde Yarmíyah. Isá Mosih zormo óibar boóut bosór age lóti, ítara Íbar aár baabute hoói raikkíl. Íba ye ziín-ziín goríbo edde Íbar uore ziín-ziín óibo, híin óu ítara hoói raikkíl. Ítara uúin óu hoói raikké ziín duniyair ahérit óibo, Isá Mosih duniyair bisar goittó aibár age.
Noya Niyom or hodún zagat nobi ókkol or baabute hoiyé de asé, zendilla niki Yohánna 1:21 ot. Síyara Yohánnar e ayat ot ze nobir zikír gorá gíyeh, íba óilde nobi úba zibár baabute Córiyot-nama 18:15-18 ot zikír asé. Íba óilde háas nobi úba zibá re difeṛáibo bouli Alla ye waada goijjíl.
Noya Niyom ot ze manúc ókkole Pak-Ruhr hédaiyote hotá hoiyé ítara re yó nobi dóra zah. Ítara hotá uúin hoitó ziín Alla ye ítarar hañse zahér goittó.
Nuh – Nuh óilde eggwá yar boóut agor manúc. Yóggwar baabute Baibél or foóila síyarat howá gíyeh, Foidayec 6-9 ot. Nuhr din ókkol ot maincé bicí hóraf ham ókkol gorát accíl, hétolla Alla ye hoóil de, Íba ye tuwán difeṛáibo, ítara re edde duniyait asé de hárr kessú re dónco gorífelai bolla. Montor Nuh ézzon bála manúc accíl; yóggwa ye Alla re mainto. Hétolla Alla ye Nuh re ekkán ḍoóñr kicṭi banai bolla hoóil, aar híyan hottór edde hondilla gori bana foribó de híyan óu Íba ye yóggwa re hoói díyl. Tói Íba ye yóggwa re yóggwar bou, fua tiní wa edde ítarar bouwáin ókkol ore looi kicṭi gán ot gólitogoi hoiyé; aró hoiyé de, fúañti fottí kisím or eggwá maya edde eggwá morot januwar edde faik ókkol óu loi bolla, ek zat ottu háñt twar dóre morot edde háñt twar dóre maya. Alla ye zendilla hoóil Nuh ye borabor héndilla goijjíl. Nuh edde yóggwar foribar kicṭit góligoi baade, Alla ye eggwá bicí zuresúre zór edde eggwá ḍoóñr tuwán difeṛáiye. Hé faní ye murár tulli ókkol foijjonto záfaifelail. Duniyair oinno manúc beggún ḍufígilgoi, siríf Nuh edde yóggwar foribar beh basi accíl. Ayat iín foró (Moti 24:37-38; Lukás 3:36; 17:26-27; Hibraniól 11:7; 1 Fitor 3:20; 2 Fitor 2:5).
Omíga – Omíga óilde Girík fonnár ahéri hórof, zendilla “Z” óilde Ingirazi fonnár ahéri hórof. Hétolla, zeñtté honókiyo re Omíga howá zah, híyan or maáni, Íba óilde Akér, yáni hárr kessúr céc. Isá zendilla hárr kessúr cúru, héndilla Íba hárr kessúr céc óu. Hárr kessú Íbar duara beh furafuri ó. Ayat iín foró (Zahéri 1:8; 21:6; 22:13).
Ooin or Ḍií – Yibá óilde eggwá ḍií zibát ooin zolat táke montor honódin no nifé. Ḍií yíbar ar ekkán nam óilde zuzuk, zeṛé uitará zaibo zetará Isár uore iman nu ané. Ayat iín foró (Zahéri 19:20; 20:10, 14, 15; 21:8).
Pak-Ruh – Añára Baibél ottu zani fari de, Alla asé de óilde ekgwá, montor Íba alok-alok tin Zon ísafe asé, Baf, Fua edde Pak-Ruh. Hétolla Pak-Ruh yó furafuri Alla. Pak-Ruh re uitarár bútore táki bolla difeṛá gíyeh zetará Isá Mosihr uore iman ané, ítara re sóiyi zahér gorí bolla, sóiyi rasta dahái bolla, edde ziín lói Alla kúci ó híin goríbar hédaiyot dii bolla. Íba Ruh de hétolla Íba re dekí fara no zah, montor Íba fottí imandár or bútore táke. Ayat iín foró (\xt Yohánna 14:15-26).
Paksáf – Yohúdi ókkol olla “Paksáf” ón maáni óilde ebaadot ot cámil ói fari bolla rosómi pak-sáf ón. Alla ye “nafak” hoiyé de héndilla honó hána háile, yáh dórile manúc nafak óizagoi, aar pak zagat gólibar laayek no táke. Zar ttu biyaram táke, zendilla niki kurus biyaraimma edde zee niki mora zandár súwe, ítara yó nafak óizaytoi. Honó mayafua ttu zodi kúnzari zah yáto híba ye fua biya, híba yó nafak óizaytoi. Aar héndilla zee niki nafak óizagoi, íte abar pak-sáf óite ítar ttu mela gorá fore edde Allar hañse kurbani ókkol diya fore.
Penṭikos id – Penṭikos óilde eggwá Girík lofzó, ziyán or maáni óilde “fonzaic.” Yohúdi ókkole id yibá giyuñ daibar kúciye mana. Id yibá mana de óilde Zeṭ mac or ar ekdók ot, yáni Azadir id cúru ói fonzaic din baade. Zetará Isá Mosihr uore iman ainné ítarar uore foóilabar Pak-Ruh lami aiccé de yó Penṭikos or din. Ayat iín foró (Hamól 2:1; 20:16; 1 Kórintiól 16:8).
Rabbí – Yohúdi ókkole manúc uitará re “Rabbí” hoói ḍake zetará giyani edde dorhari. Rabbí maáni “Ustat.” Híyan izzot gorí ḍake deh. “Rabbúni” maáni yó héndilla.
Rahába – Yar boóut age Boni Isráil ókkol zeñtté dec waán ot zai bolla toiyar ór, ziyán Alla ye ítara re diibo bouli waada goijjíl, ítara age kessú manúc ore gufone hé dec cán ot gurinda ísafe difeṛáiye, zeéne ítara hé dec cán ore hondilla gori hárai faribó de híyan zani fare. Hé dec ot tákito de Raháb nam or eggwá magi-mayafua ye hé gurinda gún ore lukai rakí ítarar modot goijjíl. Híba ye héndilla etollá goijjíl, kiyólla-hoilé híba Allar uore biccác goijjíl; aar híba ttu ekin accíl de ki, Boni Isráil ókkole hé dec ot hókumot goré de híyan Allar moncá. Fore ítara aái hé dec ore ziti yore híyan loifélail. Ítara Raháb ore bade hé cóor or manúc beggún marifélaiye. Híba ye Allar bonda ókkol or modot goijjíl de hétolla híba re edde híbar foribar ore moot ottu basai raká gíyl. Híba óilde hé ekí zon zibár zikír Moti 1:5 ot Isár fissán ókkol or bútottu ekzon bouli hoiyá asé. Ayat iín foró (Hibraniól 11:31; Yakub 2:25).
Rahéla – Rahéla óilde Yakub or bou wáin dor bútottu ekzon. Yakube yóggwa re bicí muhábbot goríto; yóggwa accíl de Yusúf edde Binyamin or maa.
Razinama – Razinama óilde dui zon manúc yáto duwá ḍaáir afós ot honó kessú lói fakkagori razi ón. Razinamat mazé ek ḍaái ye kessú goríbo bouli waada goré, aar bodolat arek ḍaái ottu kessú gorá fore. Alla lloi ó de razinamat, razinama goré de Íba óilde Alla; Íba ye waada goré de, Íba Nizor bonda ókkol or Baf edde Mabud óibo, aar bodolat ítara ttu Íba re mana foríbo.
Alla ye goijjé de ebbe ḍoóñr duiyán razinama óilde, Furan Razinama edde Noya Razinama. Furan Razinama óilde waán ziyán Alla ye Kuútor-Faár ot goijjíl. Íba ye waada goijjíl de, Boni Isráil ókkol ore Íba ye Nizor bonda bouli mani loibo. Aar Íba ye ítara re hókum uúin mani bolla hoiyé ziín Íba ye Muúsar hañse zahér goijjíl; montor honókiye Allar córiyot ókkol furafuri gori mani nó fare, hétolla hé Furan Razinamar duara honó októt ekzon úddwa Allar nozor ot forhésgar ṭóori nó fare. Ayat iín foró (Lukás 1:72; Hamól 3:25; 7:8; Galatiól 3:17; Hibraniól 9:1).
Aar Noya Razinama óilde waán ziyán ot Alla ye waada goijjé de, zodi manúc ókkole Isá Mosihr uore iman ané, Íba ye ítara re forhésgar bouli gonibó, kiyólla-hoilé Isá Mosih moijjé de óilde uitarár guná lla zetará Íbar uore iman ané. Hétolla zee kiyé Isá Mosihr uore iman ané, yóggwa forhésgar ṭóore, zeén níki yóggwa ye honódin guná nó goré yáh Allar hókum nó báñge. Ayat iín foró (Moti 26:28; Markus 14:24; Lukás 22:20; Romiól 11:27; 1 Kórintiól 11:25; 2 Kórintiól 3:14; Hibraniól 7:22; 8:6-13; 9:15; 10:16, 29; 12:24; 13:20).
Rebéka – Rebéka óilde Ibrahím or fua Isahák or bou, zibá zooiñkka fuain dor maa, fuain ítara óilde Isów edde Yakub. Ayat iín foró (Romiól 9:10-13).
Rom – Rom óilde Iṭali dec or rasdáni cóor. Zeñtté Isá duniyait zindigi haṛaáil, híyala Romi ókkole duniyair beec bák zaga ókkol ítarar kobzat gorífelail. Ítara Isráil dec ore yó kobza gorífelail, Boni Isráil ókkole ítara re bicí nafórot goittó, zodi faritó bouli ítara re nizor dec ottu duñraidito. Romi raijjor baáñcca zibá re Káisar hoói ḍakitó, yóggwa accíl héñttiyaror duniyair ebbe ḍoóñr baáñcca.
Romiól – Romiól bóuli manúc uitará re howá zah zetará Rom cóor ot táke, yáh Romi raijjor nagorita. Ekzon óile ítare Romi howá zah, aar zodi ekzon or túaro bicí ó, ítara re Romiól howá zah. Héndilla zetará Ífisas cóor ot táke ítara re Íficiól howá zah; zetará Galatíya cóor ot táke ítara re Galatiól howá zah. Héndilla aró asé.
Ruza – Yohúdi ókkol ottu endilla ekkán rosóm accíl, ziyán óilde kessú októ lla yáh dinbór hána no hái tákon. Híyan ore ruza bouli howá zah. Ruza rakón óilde Yohúdi ókkol olla touwár, ferecanir edde Allar muúntu cóñṛo ówar ekkán sinno.
Sadukái – Sadukái óilde Yohúdi dórmor eggwá fírkar nam. E fírkat ze manúc ókkol cámil asé ítara re yó Sadukái bouli howá zah, ítara óilde uñsol tokkar manúc ókkol, yáni tuangor Yohúdi ókkol. Ítara biccác goré de, manúc ókkol ottu hókum siríf uúin beh manar zorur ziín Alla ye Muúsa re diiyé, montor ze corót edde niyom ókkol forezai cámil gorá gíyeh híin no. Hétolla ítara Féroci ókkol lói nitti barábari díyat tákito. Ítarar bútore kessú taalim ókkol óu forók accíl. Féroci ókkole biccác goré de, háñcor asé, montor Sadukái ókkole híyan biccác no goittó.
Samson – Samson óilde agor zobanar Yohúdi ókkol or eggwá neta. Yóggwa ttu gaat bicí bol accíl, ziín Allar torfóttu yóggwa ye háasgori boccíc ísafe faáil. Ayat yibá foró (Hibraniól 11:32).
Samári – Samári uitará re howá zah zetará Samáriyar bácinda ókkol. Ítara yó Yohúdi montor ítara ttu ze rosóm edde kaida-kaanun ókkol accíl híin Yohúdiyat tákito de Yohúdi ókkol or gún lói alok. Samária elaka gán Yohúdiya elakar uttor mikká accíl, yáni Yohúdiya edde Galil elakar mazémaijja.
Isár ṭaim or boóut age Samáriyat oinno dec ókkol ottu muzur ókkol ore aná gíyl, aar Yohúdi ókkole ítara llói biyádala goijjíl edde ítarar debota ókkol fuñza gorát doijjil. Yohúdiya elakar Yohúdi ókkole Samári ókkol ore nafórot goittó.
Sardiyas johár – Sardiyas óilde eggwá cúndor dami fattór or nam, zibá faite omil. Ayat iín foró (Zahéri 4:3; 21:20).
Stoiki – Stoiki zetará asé ítara óilde ustat Zenor ummot ókkol, zibá ye ítara re cíkaiye de, ayaci edde duk ottu duré tákile beh kúci faa zah. Ayat yibá foró (Hamól 17:18).
Sáhabi – Isá ye Íbar ummot ókkol ottu baró zon ore Nizor sáhabi ói bolla, yáni Íbar háas nomainda ói bolla basíloil. Ítara Íbar fúañti-fúañti táikkil aar Íba ye ítara re cíkka ókkol dyíl. Íba moijjíl de edde zinda ói uiṭṭé de híyan or ítara sukdahá gobá accíl. Íba ye ítara re maincór hañse difeṛáiye, zeéne ítara ziín deikké híin maincór hañse boiyan goré edde Isár baabute kúchóbor tobolik goré. Tarfore ítara manúc uitará beggún or sóddar óigilgoi zetará Isár uore iman ainníl.
Forezai Isá ye Pául ore dahádiye edde íba re yó sáhabi ói bolla basíloiye. Bárnabas edde aró hoozzon manúc ore yó sáhabi bouli howá zah. Ayat iín foró (Moti 10:1-4; Markus 3:13-19; Lukás 6:12-16).
Sárah – Sárah óilde Ibrahím or bou. Yóggwa boóut bosór fán báz accíl de óile yo, burá boic ot yóggwa ye Isahák ore zormo dyíl. Ayat iín foró (Romiól 4:19; 9:9; Hibraniól 11:11; 1 Fitor 3:6).
Sémuel – Sémuel éggwa ḍoóñr nobi accíl. Yóggwa ye beh Dawud ore Allar hókum mozin Isráil koum or baáñcca ísafe basíloil. Yóggwa eggwá ḍoóñr neta yó accíl. Ayat iín foró (Hamól 3:24; 13:20; Hibraniól 11:32).
Síyon – Síyon óilde eggwá murár nam zibár uore Jerúsalem cóor gán asé. Táitai Síyon nam ore Jerúsalem guñṛa re dahái bolla estemal gorá zah, aar táitai asman ore dahái bolla yó estemal gorá zah, zeṛé Alla asé. Ayat iín foró (Hibraniól 12:22; Zahéri 14:1; Moti 21:5; Yohánna 12:15; Romiól 9:33; 11:26; 1 Fitor 2:6).
Sódom – Sódom óilde cóor waán or nam ziyán ot Luút edde yóggwar foribar tákito. E cóor gán Gomórah cóor or ḍáke accíl. Sódom edde Gomórah cóor or manúc ókkole bicí hóraf ham ókkol gorát accíl, hétolla bouli Alla ye hé cóor duníyan ore ooin loi dónco gorífelail. Ayat iín foró (Moti 10:15; 11:23, 24; Lukás 17:29; Zahéri 11:8).
Sóloman – Sóloman óilde Dawud or fuain dor bútottu ekzon. Íba Boni Isráil ókkol or eggwá ḍoóñr baáñcca accíl. Ek ṭaim ot Alla ye Sóloman ore cóppon ot hoór de, tui Añr ttu hádiya kii soós? Sólomane Alla ttu giyan maiggíl, zeéne yóggwa ye Allar manúc ókkol ore bálagori hókumot gorí fare; tói Alla ye yóggwa re oinno baáñcca ókkol beggún or túaro giyani banaáil, fúañti yóggwa re bicí tuangori yó diíl. Yóggwa óilde Sóloman zibá ye foóila baitul-mukaddos banaáil, yáni Allar gór. Híyar age Yohúdi ókkole Allar ebaadot ṭambut goittó deh. Sóloman or hé baitul-mukaddos sán fattór edde oinno dami siz ókkol lói bana gyíl, aar híyan bicí cúndor accíl.
Forezai Isráil or duccon ókkole Jerúsalem kobza gorífelail. Ítara baitul-mukaddos sán báñgifelail aar bicí Yohúdi ókkol ore bondi banai Babilon dec ot loigílgoi; baade zeñtté Yohúdi ókkol ore Jerúsalem ot waafes ai bolla ezazot diya giyéh, ítara hé baitul-mukaddos sán ore abar bañdí tuillíl. Boóut bosór baade, baáñcca Hérud boro wa ye baitul-mukaddos híyan ore noya goijjíl; híyan óilde Isá zormo óiye de ṭaim ot accíl de hé baitul-mukaddos híyan. Ayat iín foró (Moti 1:6-7; 6:29; 12:42; Lukás 11:31; 12:27; Hamól 7:47).
Touwá – Touwá gorón óilde nize goré de hóraf ham beggún gorá bon gorí Alla ye saá de híyan gorón, aar nize goijjé de hórafi lla Alla ttu maf soón.
Ṭambu/Allar Ṭambu – Yar boóut age, zeñtté Boni Isráil ókkol moidan elakat gúrat accíl, Alla ye Muúsa re ekkán háas ṭambu ṭakitó hoóil. Híyan ore faṛor-hoor edde januwar or sam ókkol lói borabor hondilla gori ṭaka foribó de híyan Íba ye yóggwa re hoói díyl. Ítara híyan ore boṛi nizor fúañti loizaigói faitto, aar zeñtté ar ekkán zagat foóñse, híyan ore abar ṭakidito.
Ṭambu híyan or bútore kamára alok-alok accíl, aar waadar sónduk zibá accíl yíba re Ebbe Pak Zagat raká zayto. Alla ye ze duiyán fattór or faṭ ot Nizor hókum ókkol lekí diíl, hé faṭ duníyan edde Allar oinno sáman ókkol Sónduk kwar bútore accíl.
Ummot – Isár fisáli zooya ókkol zetará Isár uore iman ainné, Íbar hotá fúne, edde híin amól goré, ítara re hoó de “ummot.” Síyara Hamól ot Isár ummot ókkol ore oinno ḍoilla gori yó ḍaha giyéh de asé, zendilla niki, “ummot ókkol,” aar “báiboináin.”
Síyara Moti, Markus, Lukás, edde Yohánnat “baró zon cárit” ókkol or zikír bicí bar gorá gíyeh de asé. Ítara óilde baró zon uúin zetará re Isá ye Nizor fúañti-fúañti táki bolla basíloil. Ítara re Íbar sáhabi yó howá zah. Ayat yibá foró (Moti 10:1-4).
Yakub – Yakub óilde Isahák or fua. Yóggwar maa óilde Rebéka aar yóggwar zooiñkka bái óilde Isów. Isów age zormo óiye de óile yo, Yakub age zormo óiye fángori Alla ye Yakub ore ḍoóñr tokka diíl. Yohúdi ókkol aiccé de óilde Yakub ottu.
Yarmíyah – Yarmíyah óilde Allar eggwá nobi. Ek hale zeñtté bicí Isráili ye Allar kalam or fórmadar ói no soler, íba ye ítara re touwá goittó hoóil. Íba ye bicí siz or baabute agun hotá yó hoóil, ziín Mosih aiccé de októt fura óiye. Ayat iín foró (Moti 2:17; 16:14; 27:9).
Yehócua – Muúsa entehal óizaygoi baade, Boni Isráil or sóddar boinníl de Yehócua. Íba ye manúc ítara re Kánan dec ot loigiíl, ze dec ítara re diibo bouli Alla ye waada goijjé. Hé dec or bácinda ókkol lói ítara larái goijjíl aar zittíl. Baade Yehócua ye zaga borat gorí Leévir háandan, zetará imam accíl, ítara re bade Isráil or fottí ekgwá háandan ore ekkán-ekkán diíl. Yehócua ézzon ḍoóñr sóddar accíl, yóggwa ye maincóre dile-mone Allar fórmadar óito bicí aros goijjíl. Yóggwa ye Boni Isráil ókkol ore hoóil de, “Tuáñra ttu zaré mainto monehoó manogói, montor añí edde añr foribare zinda Alla re beh maniyúm.” Ayat iín foró (Hamól 7:45; Hibraniól 4:8).
Yohánna – Noya Niyom ot Yohánna boóut twa asé, zendilla niki:
1. Bápṭismadoya Yaháya (Yohánna). Yóggwa óilde eggwá nobi zibá ye Isá lla rasta toiyar goijjíl. Yóggwar nobigiri Eliyas or ḍóilla. Eliyas or ḍóilla yóggwa ye yó maincóre touwá goittó edde Allar hañse fíri aitó úñciyari díyl. Ayat iín foró (Moti 3:1-15; 11:2-19; 14:1-12; 17:13; 21:24-32; Markus 1:4-11; 6:14-29; 11:29-33; Lukás 1:13-17, 57-63, 76-80; 3:2-20; 7:18-33; 11:1; Yohánna 1:6-8, 15, 19-36; 3:22-30).
2. Sáhabi Yohánna. Yoggwá óilde Zebedair fua aar Yakub or bái. Yoggwá Isár baró zon sáhabir bútottu ekzon. Yoggwá ye síyara Yohánna edde Yohánna ceñṛí gún leikkíl, edde síyara Zahéri yó leikkíl. Ayat iín foró (Moti 4:21-22; 10:2; 17:1-13; Markus 1:29; 3:17; 5:37; 9:1-13, 38; 10:35-41; 13:3; Lukás 8:51; 9:28-36, 49, 54; 22:8; Hamól 3:1-11; 4:13, 19-20; 8:14-17; Galatiól 2:9; Zahéri 1:1, 4, 9).
3. Yohánna Markus. Yoggwá óilde Bárnabas or sañsato bái aar Pául or sáañti ham-goróya. Síyara Markus ore yoggwá ye leikkíl deh. Ayat iín foró (Hamól 12:12; 13:4-13; 15:37-39; Kolóciól 4:10; 2 Timóti 4:11; Filimon 24; 1 Fitor 5:13).
5. Boro imam Annas or foribar or manúc ekzon or nam óu Yohánna accíl. Ayat yibá foró (Hamól 4:6).
Yohúdah – Yohúdah óilde Yakub or baró wa fuar bútottu ekzon. Yóggwa óilde Yohúdah nam or háandan or bafdada. Yóggwar nosól ókkol tákito de óilde Yohúdiya elakat. Jerúsalem cóor óilde Yohúdiyat mazé. Isá Mosih óilde Yohúdahr háandan ottu aar Íbar zormo Yohúdiyar cóor Betélhém ot óoil.
Yohúdi – Yohúdi óilde Ibrahím or nosól ókkol. Yohúdi ókkol or dórmor nam óu Yohúdi.
Yohúdiya – Yohúdiya óilde ekkán mulluk or nam zeṛé Boni Isráil ókkol tákito. Age híyan ore Kánan bouli hoitó.
Yunus – Yunus Allar eggwá nobi accíl. Ek ṭaim ot Alla ye yóggwa re Ninivi cóor ot Allar hóbor boiyan goittó zaito hoóil, montor Yunuse Allar hotá mainto nó saá bólke zaáñs ot uṛí arek mikká giílgoi. Yóggwa zaáñs ot accíl de októt, Alla ye eggwá ḍoóñr tuwán difeṛáil. Loṭári mari baade zaáñs or oinno manúc ókkole zani faijjé de, Alla Yunus loi guccá óiye de hétolla héttor tuwán yíba aiccé deh. Tói ítara nizor zan basai bolla yóggwa re doriyat félaidil. Baade eggwá ḍoóñr masé Yunus ore gilifélaiye, yóggwa hé mas or feṭ ot tin din accíl, baade hé mas swá ye yóggwa re kul ot ooli dyíl. Yárbaade Yunuse Allar hotá mani Ninivi cóor ot Allar hóbor boiyan goittó giíl. Ayat iín foró (Moti 12:39-41; 16:4; Lukás 11:29-32).
Yusúf – Yusúf boóut twa asé, zendilla niki:
1. Yusúf, zibá Boni Isráil or bafdada Yakub or baró wa fuar bútottu ekzon. Yóggwa óilde Benyamin or cúddor bái. Ayat iín foró, (Hamól 7:9-14; Yohánna 4:5; Hibraniól 11:21-22; Zahéri 7:8).
2. Yusúf, zibá Isá Mosihr maa Moriyam or hócom accíl. Ayat iín foró (Moti 1:16, 18-20, 24; 2:13, 19; Lukás 1:27; 2:4, 16, 33, 43; 3:23; 4:22; Yohánna 1:45; 6:42).
3. Yusúf, zibá Isár báiyain dor bútottu ekzon. Ayat iín foró (Moti 13:55; Markus 6:3).
5. Aramátiya cóor or Yusúf, zibá tuangor accíl edde Yohúdir sóddar ókkol or mujilíc-hánar membór accíl. Yóggwa ézzon bála manúc accíl aar Isá Mosihr ummot accíl. Ayat iín foró (Moti 27:57-60; Markus 15:42-46; Lukás 23:50-53; Yohánna 19:38-42).
6. Yusúf Barsába, zibá Isár ummot ókkol or bútottu ekzon. Zeñtté Yohúdahr zagat ar ezzon sáhabi basá záhr, héñtte Yusúf Barsába edde Mattíyas or bútottu honó ekzon ore loibar fáisela óoil. Ítara lla loṭári mara gyíl. Loṭárit zar nam foijjíl yóggwa óilde Mattíyas, hétolla yóggwa re basílowa gíyl. Ayat yibá foró (Hamól 1:23).
7. Yusúf, zibár nam sáhabi gúne Bárnabas díye. Ayat yibá foró (Hamól 4:36).
Zaitun – Zaitun óilde eggwá gas or nam. Gas yíbat ze gula ókkol dóre híin ore yó zaitun bouli howá zah. Yohúdi ókkole híin ottu háibar tel, sul or dabai edde aró boóut kessú banaitó. Yohúdi ókkol or zindigit híin bicí kimoti accíl. Jerúsalem or ḍáke eggwá murá asé, zibá zaitun-gas ókkol lói bóraiya, hé murá war nam óilde Zaitun murá. Ayat iín foró (Romiól 11:17, 24; Yakub 3:12; Zahéri 11:4).
Zeyus – Zeyus óilde eggwá ḍoóñr debotar nam zibá re Girík maincé fuñzitó. Yíba re Jupitar name yó zana zah. Ar eggwá debota re yíbar hóborgwa ísafe zana zah, zibár nam óilde Harmis. Ayat yibá foró (Hamól 14:12).
Zobur Córif – Zobur Córif óilde Furana Niyom or eggwá síyara zibát Allar taarif goríbar seér ókkol asé.
Zélot – Zélot óilde eggwá ḍaáir nam zibá ye Isráil mulluk ot Romi córkar or kaanun or ulḍa goittó. Zélot bóuli manúc ubá re yó howá zah zibá ttu honó dórmor uore yáto cíkkar uore dorómoro biccác asé.