SƐNPIILE PELE KƆRƆ YOWO
A
Agiripa: Agiripa wìla pye Erɔdi koŋgbanŋa wo setirige pyɔ. Tara nda tìla pye Izirayɛli tara to naa yɔnlɔ yirisaga kalige kɛɛ woro ti sɔgɔwɔ pi ni, wo wìla pye ti wunluwɔ. Pɔli wìla para mboo yɛɛ shɔ Agiripa wo naa wi nɔsepyɔ sumboro Bɛrinisi pe yɛgɛ sɔgɔwɔ.
Akayi: Girɛsi tara to nuŋgba to pe maa yinri fun Akayi. Ki tara ti cagbɔgɔ ko layi ŋga Atɛni. Pa Pɔli wìla saa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ ti yo wa (Kapyegele 17.15-34).
Aleluya: Eburuye sɛnrɛ ri. Ti kɔrɔ wowi ŋa fɔ: Ye Yɛnŋɛlɛ sɔn. Ti yɛn wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni (Nagawa 19.1, 3, 4, 6).
Alibatiri: Sinndɛlɛgɛ tiyɔngɔ fige kayi, pe maa sinmɛ kugbolo gbegele ki ni (Matiye 26.7).
Alifa konaa Omeŋga: Ki sɛnpiile mbele poro pe yɛn Girɛsi tara fɛnnɛ pe sɛwɛ piile koŋgbanmbala naa pe puŋgo woolo wele. Ko kɔrɔ wo yɛn yaara pyew ti lɛsaga naa ti kɔsaga (Nagawa 1.8; 21.6; 22.13).
Alowɛsi: Latikɔrɔ muwɛ nuwɔ taan wawi, ŋa pe ma tige ka tɛgɛ maa gbegele. Kìla pye wo Zhufuye pe ma wo pe gboolo leparisanra ti na ma siri migi gboo wi na maa fo sanni pe saa le.
Ametisiti: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛn yɛngɛ saanra (Nagawa 21.20).
Anmiina: Eburuye sɛnrɛ ri. Ko kɔrɔ wo yɛn fɔ: Ki pye ma (Matiye 6.13). Ki sɛnrɛ nda ti kɔrɔ koŋgbanŋa wi mbe ya pye fɔ: Kaselege yi, nakoma ki yɛn ma (Ɔrɔmu 1.25). Yɛgɛ ŋga na kì yo wa Nagawa 3.14 wi ni ma yo: «Anmiina», ko yɛn Zhezu wi mɛgɛ ka.
Araba: Maga logo Araba, Zhuridɛn gbaan gbunlundɛgɛ lara to pe yinri ma. Tì lɛ wa Galile lɔgbɔgɔ ki na ma tigi ma kari wa Kɔgɔje yɛɛn wi yeri.
Aritemisi: Azi tara woolo yarisunŋgo kayi, kìla pye jɛlɛ. Faa pàa pye naga gbogo (Kapyegele 19.23-27).
Arɔn: Wìla pye Moyisi wi ndɔ. Yɛnŋɛlɛ làa wi wɔ maa pye Izirayɛli tara woolo pe saraga wɔfɛnnɛ to (Ɛkizɔdi 28.1-2; 28.43).
Ashera: Ashera mɛgɛ kìla pye ma jɛn lagapyew Eburu sɛnrɛ ti ni. Pàa ki mɛgɛ ki taga yarisunŋgo sunsaga na, ŋga Kana tara fɛnnɛ pàa tire sanri wa ki ni nakoma tiyala, pe yarisunndo sunmɔ pi mɛgɛ ni (Kiti kɔnfɛnnɛ 6.25, 28; Mishe 5.13). Ki Kana tara yarisunŋgo pàa pye naga jate ma yo ki maa jɛɛlɛ pe piin sevɛnnɛ. Pele maa ki jate ma yo konaa yarisunŋgo Baali ki ni yaraga nuŋgba yi.
Asitarite: Yarisunŋgo jɛlɛgɛ ka layi, ŋga kìla pye na jɛɛlɛ kala naa nambala kala li la waa leele pe na, konaa ki ma jɛlɛ wi sege ki yɛngɛ. Pàa pye naga gbogo wa Kana tara kɛɛ ki na. Pele maa ki jate ndɛɛ ko nuŋgba ko pe yinri Ashera (Deteronɔmu 16.21; Kiti kɔnfɛnnɛ 2.13; 1 Wunlumbolo 11.5; 2 Wunlumbolo 23.13).
B
Baali: Yarisunŋgo gbɔgɔ kayi. Eburu sɛnrɛ ti ni Baali kɔrɔ wowi ŋa tafɔ. Baali wo wìla pye Kana tara fɛnnɛ naa Fenesi tara fɛnnɛ pe yarisunŋgo gbɔgɔ ye, a paa ki gbogo. Pàa pye na jɛɛlɛ kala naa nambala kala piin wa ki gbɔgɔwɔ pi ni (Ɔrɔmu 11.4).
Baba: Aramuye naa Eburuye sɛnrɛ ri. Ki leele pe laga piile pe maa pe teele pe yinri ma, katugu ki kɔrɔ wowi ŋa fɔ: «na to». Zhezu wìla Yɛnŋɛlɛ li yeri ma (Mariki 14.36). Tagafɛnnɛ mbele pe maa Yɛnŋɛlɛ li yinri ma, ko maa ki nari ma yo Zhezu wi Yinnɛ li yɛn pe ni.
Balaki: Wo wìla pye Mowabu tara woolo pe wunluwɔ. Wìla kaa Balaamu tun ma yo wi sa Izirayɛli tara woolo pe daŋga wi kan (Nɔmburu 22-25; Nagawa 2.14).
Balaamu: Ca ŋga pe yinri Petɔri wa Efirati gbaan wi tanla, ki ca naŋa wo wa lawi. Wìla pye na leele go wele, na pe goto kala li yuun pe kan. Wo Mowabu tara woolo wunlunaŋa wìla yeri wi sa Izirayɛli tara woolo pe daŋga wi kan. Wì kaa kari, mɛɛ saa duwaw pye pe kan (Nɔmburu 22-25; 2 Pyɛri 2.15-16; Nagawa 2.14).
Batɛmu: Batɛmu wi pyewe powi mba: Pe ma lere wi le wa tɔnmɔ pi nɔgɔ maa yirige. Zhufuye pe yeri kìla pye paa kafɔnnɔ yɛn naga nari fɔ lere wi pye kpoyi ma koro Yɛnŋɛlɛ li kan. Pàa pye na Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ Zhan wi yinri Batɛmu pyefɔ, katugu wìla pye na leele pe batize naga nari ma yo pè pe kapere ti jɛn mari yaga, ma gbɛgɛlɛ na Kirisi wi singi. Naa Zhezu wìla kaa yɛn ma yiri wa kunwɔ pi ni, a wì sigi ŋgasele li kan wi fɔrɔgɔfɛnnɛ pe yeri paa leele pe batize mbege naga fɔ pè shɔ ma pye Yɛnŋɛlɛ li woolo (Matiye 28.19).
Batize: «Batɛmu» laga ki wele!
Berili: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa yan tipirige yɛn (Nagawa 21.20).
Beyɛzebuli: Gboshugulo pe to wo pe yinri ma, ŋa wi yɛn Sɔtanla we (Matiye 10.25; Mariki 3.22; Luki 11.15-18).
Bile: Yarilire tari nda ti yɛn paa mali yɛn. Pe maa ti muwɛ pi piin buru.
Buru: «Leve fu buru» laga ki wele!
C
Cɛnpilige: Zhufuye pe yeri, ko kìla pye yapelege ki pilige kɔlɔshyɛn wogo ye, kìla pye kpoyi, tunŋgo si daga mbe pye ki ni (Zhan 7.22).
Cɛnsaga paraga go (Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga paraga go): Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga paraga go ki yɛn go ŋga pàa gbegele paraga ni, a kì pye Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga wa li woolo pe sɔgɔwɔ. Yɔn finliwɛ sɛnrɛ tìla pye ma yɔnlɔgɔ ma tɛgɛ kɛsu ŋa ni, pa wìla pye ma tɛgɛ wa ki cɛnsaga paraga go ki lajɛŋgɛ kpoyi ki ni, konaa tunŋgo pyeyaara ta yɛgɛ ni, tò la pye ma tɛgɛ wa ki laga kpoyi ki ni. Pàa jasa gbegele paara ni ŋa pe ma sanga maga maga, maga fili. Kìla pye pe kaa kee, pe mari kɔlɔgi mari kaari na kee ti ni (Ɛkizɔdi 25.9; Levi 8.10).
Culo: Leele pàa pye na yaara ti taanla culo ŋa ni Zhezu sanga wi na, wì kologo nala pilige woo wi na.
D
Davidi setirige Pyɔ: Zhufuye poro pàa pye na Zhezu wi yinri ma. Wire to kanŋgɔlɔ, pa wìla yiri wa Davidi setirige ki ni, Matiye 1.1, ma sigi ta wi yɛn Yɛnŋɛlɛ li Pinambyɔ ŋa Yɛnŋɛlɛ lì kan, a pòo se sɛnwee pyɔ (Galasi 4.4; Zheremi 33.15).
Dedikasi: Saraga wɔsaga ŋga kìla pye wa Zheruzalɛmu, naŋa ŋa pàa pye na yinri Zhuda Masabe wìla ki kan naa fɔnŋɔ, a yɛlɛ cɛnmɛ naa nafa taanri ma yiri kaŋgurugo (165) lo toro maga ta Zhezu Kirisi wi fa se gbɛn. Dedikasi wi yɛn Zhufuye pe fɛti wa, ŋa pàa pye na piin pilige kɔlɔtaanri ni, na nawa tuun ki kala li na.
Dunruya woolo: Dunruya woolo poro pe yɛn leele mbele pee Yɛnŋɛlɛ li jɛn, pe maa wiin lo naa Kirisi wi ni (Zhan 7.7; 17.14; 1 Zhan 2.15-16).
E
Efɔdi: Efɔdi, yaripɔgɔ kayi, ŋga Izirayɛli saraga wɔfɛnnɛ pàa pye na nii yaripɔrɔ sannda ti go na, na saraga wɔgɔtunŋgo ki piin wa shɛrigo gbɔgɔ ki ni (1 Samiyɛli 2.18; 22.18). Ki mbe ya pye fun paraga yɛɛgɛ ka layi, ŋga pe ma kaw ma taga yɛɛ na, saraga wɔfɔ wi maga le ki maa kotogo ki fere wi na (Ɛkizɔdi 28.4; 39.2). Ki mbe ya pye yaraga ka layi, ŋga pe ma tɛgɛ ma Yɛnŋɛlɛ li yewe mali nandanwa kala li jɛn (1 Samiyɛli 23.9-12).
Eli: Eli wìla pye Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sanga Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ wo wa. Zhufuye pàa pye naa singi wi sɔngɔrɔ wi pan sanni Kirisi wi sa pan (1 Wunlumbolo 17-22; 2 Wunlumbolo 1-2; Malaki 3.23-24).
Emerodi: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi. Ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa yan tipirige yɛn.
Epikuriye: Nagafɔ ŋa pe yinri Epikure wo fɔrɔgɔfɛnnɛ la wɛlɛ. Epikure wìla pye na leele pe nari ma yo ki daga paa nayinmɛ jaa laga dunruya wi ni yɛgɛ ki ni fuun ki na (Kapyegele 17.18).
Erɔdi: Ki mɛgɛ ŋga kìla pye Izirayɛli tara woolo wunlumbolo poro mɛgɛ. Erɔdi koŋgbanŋa ŋa pàa pye na yinri Erɔdi Gbɔɔ, wo wìla pye wunluwɔ Zhezu seyɛlɛ li ni (Matiye 2.3). Wi pinambyɔ wo wa lawi ŋa Erɔdi Arishelawu (Matiye 2.22). Wo wìla Zhan Batisi naa Zhaki pe yinrɛ ti kɔlɔgi (Mariki 6.14; Kapyegele 12.1-2).
Etiyopi: Eburuye sɛnrɛ ti ni ko tara to pe yinri Kushi tara re. Kushi tara lewɔɔlɔ tara laga ko kayi. Kìla Ezhipiti tara laga ka lɛ ma saa pinlɛ Sudan tara laga ka ni.
Ezayi: «Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ» laga ki wele!
Ɛ
Ɛrɛzɛn: Ɛrɛzɛn wi yɛn tirige ŋga pe ma ya maga yirige ki ma kari wa naayeri ma saa gbata gbɔn. Wa Izirayɛli tara pe maa Ɛrɛzɛn tiire ti sanri yanwira ti nɔgɔna kanŋgara na lara to naa tinndiye poro na; Eza 5.1. Ɛrɛzɛn wi ma sɛ suru suru ma pye shashara shashara. Ɛrɛzɛn pire tɔnmɔ po pe maa piin duvɛn. Pe ma ya na Ɛrɛzɛn pire ti kaa tipiire nakosima pe mari jali nɛɛ ti kaa (Nɔmburu 6.3; Deteronɔmu 23.25).
Ɛsikaribukili: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ŋga ki yɛn yɛngɛ kpanyi (Ɛkizɔdi 28.18; Ezayi 54.12).
F
Farawɔn: Ezhipiti tara wunlumbolo poro pàa pye na yinri ma. Ki kala na, Farawɔn ŋa wìla pye wunluwɔ pi na Zhozɛfu sanga wi na konaa ŋa wìla pye pi na Moyisi sanga wi na, lere nuŋgba la ma (Kapyegele 7.10-21).
Fariziye: Zhufuye pe shɛrɛgɛ konɔ gbogolomɔ woolo poro pele la wɛlɛ. Pàa pye na tanri Moyisi lasiri wi na jɛŋgɛ, ma pinlɛ kalɛgɛlɛ ŋgele pe tɛlɛye pàa taga lasiri wi na ke ni (Mariki 7.1-13).
Figiye: Figiye tige ki yɛn paa njasagbɔgɔ yɛn.
Filisaga paraga go (Yɛnŋɛlɛ li filisaga paraga go): Filisaga paraga go ko nuŋgba ko pàa pye na yinri Yɛnŋɛlɛ cɛnsaga paraga go. Pa Yɛnŋɛlɛ làa pye na finli wa Moyisi wi ni na para wi ni, ma pe ta wa gbinri wi ni (Ɛkizɔdi 29.42; 33.7-11).
Filisiti tara fɔ (Filisiti tara fɛnnɛ): Pa Filisiti tara fɛnnɛ pàa pye ma cɛn wa Kana tara, wa funwa laga falafala ŋga ki yɛn ma mara Mediterane kɔgɔje yɔn ki na ma kari ki na. Maga lɛ wa wagati titɔnlɔwɔ ni, pàa pye Izirayɛli woolo pe juguye tipeele.
Finliwɛ (yɔn finliwɛ): Yɔn finliwɛ laga ki wele.
Fɔ (we Fɔ, ma Fɔ, na Fɔ, pe Fɔ, ye Fɔ): Wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni, Zhufuye pàa pye na fyɛ mbaa Yɛnŋɛlɛ li mɛgɛ ki yinri. Ki kala na, lalɛgɛrɛ na, a paa li yinri we Fɔ. Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, pe maa Yɛnŋɛlɛ li yinri ma, (Matiye 22.44), nakosima Zhezu Kirisi we (Kapyegele 16.31; Ɔrɔmu 10.9).
Fɔ (yayɛnwɛ fɔ): Yayɛnwɛ fɔ laga ki wele.
Fɔlɔ (yɔn fɔlɔ): Yɔn fɔlɔ laga ki wele.
Fɔrɔgɔfɛnnɛ: Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, ki mɛgɛ ki maa yinri mbele pe yɛn Zhezu wi puŋgo na poro na, wi leele kɛ ma yiri shyɛn poro wogo ko wɛ. Zhan 2.2. Mbele pàa pye Zhan Batisi wo naa Pɔli pe puŋgo na, kìla pye na yinri pe na fun. Mariki 2.18.
Fy
Fyɔngɔ: Zhufuye pe yeri, yaraga ŋga fuun ki ma konɔ tɔn lere wi na wiga ka ya mbe Yɛnŋɛlɛ li gbɔgɔ, ko la pye na jate fyɔngɔ yaraga. Mbe yala pe shɛrɛgɛ konɔ li ni, yaara nda pe maa yaan ti mɛɛ konɔ tɔn pe na mbe Yɛnŋɛlɛ li gbɔgɔ, tà la pye yaakara, nakoma yama pa, nakoma na lere wiga jiri yarikugo na, naa ki yaara ti cɛnlɛ ta ni. Nawa jatere wo kanŋgɔlɔ, kapege cɛnlɛ pyew kala li.
G
Gabiriyɛli: Mɛrɛgɛye to wo wawi (Daniyɛli 8.16). Wo Yɛnŋɛlɛ làa tun wa Zhan Batisi wi to Zakari wi yeri (Luki 1.11-20). Wo Yɛnŋɛlɛ làa tun naa wa Zhezu wi nɔ Mari wi yeri (Luki 1.26-38).
Gamaliyɛli: Zhufuye pe nagafɔ gbɔɔ wa lawi. Wìla pye kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege ki woo wa. Wo wìla Pɔli wi naga Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ ti ni (Kapyegele 22.3).
Go (paraga go): Paraga go laga ki wele.
Gomɔri: Gomɔri naa Sodɔmu, cara shyɛn lari nda tìla pye wa Abiramu sanga wi na. Yɛnŋɛlɛ làa ki cara shyɛn ti tɔngɔ pew pe tipewe pi kala na (Zhenɛsi 19.24-28; Zhude 7).
Gb
Gbataala nɔgɔ fɛti: Yarilire kɔnŋgɔlɔ fɛti paa kaa naa yinri puŋgo na Gbataala nɔgɔ fɛti. Pàa pye naa piin yɛlɛ li yeŋge kɔlɔshyɛn wogo ki pilige kɛ ma yiri kaŋgurugo wogo ki na. Ko fɛti wo la pye naga nari fɔ pè yarilire ti kɔn tì kɔ (Deteronɔmu 16.13-15; Levitiki 23.34-43).
Gbatɔ: Kambɛɛrɛ ta cɛnlɛ li, ɛɛn fɔ ti yɛn ma tugbɔlɔ ma wɛ, ti maa yanri na toro lɛgɛrɛ lɛgɛrɛ, ti se ya jiri. Tiga gbɔn wasege ŋga na, ti ma yaraga ŋga fuun kì yiri wa ki ka maga jɔgɔ: Yan, naa yarilire wɛrɛ, naa tige wɛrɛ. Tì pe fɔ jɛŋgɛ. Leele mbele pe woro na nuru Yɛnŋɛlɛ li yeri, gbatɔ yaa ka pye pe jɔlɔgɔ ka (Nagawa 9.1-6).
Gbinri: Wa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ sɛwɛ wi ni maga logo gbinri, wasege kayi ŋga tire woro wa ki ni, ki yɛn waga ma pye taambugɔ nakoma sinndɛɛrɛ ni. Kɛrɛ na ya kɔn wa ki ni, yan yaara to ti maa yanri wa (Zhɔbu 24.5). Tisara lɛgɛrɛ na la paan wa ki laga ki na. Ki yɛn laga ŋga ki yɛn waga, lere na pye wa ki ni (Deteronɔmu 32.10; Ezayi 21.1).
Gbɔgɔ (shɛrigo gbɔgɔ): Shɛrigo gbɔgɔ laga ki wele!
I
Izayi: Wunlunaŋa Davidi to wo lawi. We Fɔ Zhezu wi tɛlɛ wo wawi. Pàa pye naa yinri fun Zhese.
Izirayɛli: Izaki pinambyɔ Zhakɔbu wi mɛgɛ ko kayi. A paa wi setirige piile pe yinri Izirayɛli woolo, poro nuŋgba poro pe maa yinri Zhufuye (Ɔrɔmu 11.1). Izirayɛli woolo jɛmbɛlɛ poro pe yɛn mbele pè taga Zhezu wi na (Galasi 6.16; Ɔrɔmu 9.6).
K
Kaliseduwani: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa bura yɛn.
Kasulugo pyesaga: Yɛnŋɛlɛ li yɔn finliwɛ sɛnrɛ tìla pye kɛsu ŋa ni, kapere ti kasulugo pyesaga ko kìla pye wi yaritɔnŋgɔ ye. Eburuye sɛnrɛ ti ni, ŋga kì yo fɔ kasulugo pyesaga, ki sɛnpyɔ wi kɔrɔ wo yɛn mbe kapere ti tɔn. Kasanwa mba pàa pye na wuun yɔn finliwɛ sɛnrɛ kɛsu wi na po pìla ti Yɛnŋɛlɛ làa pye na kajɛŋgɛ piin leele pe kan na pe kapere ti tɔnni. Kasulugo pyesaga kìla pye na Yɛnŋɛlɛ li yinriwɛ taga wogo ko nari; li ŋgasegele ŋgele leele pàa pye na jogo li sila pye na ko wele; ɛɛn fɔ, saara nda pàa pye na woo kapere ti kala yagawa wogo ki na, to làa pye na wele. Wa Ɔrɔmu 3.25 wi ni Zhezu Kirisi wo wi yɛn kasulugo pyesaga ye.
Keretiyɛnye: Mbele pè taga Zhezu Kirisi wi na poro wɛlɛ (Kapyegele 11.26). Keretiyɛnye pe yɛn na jate fun paa Yɛnŋɛlɛ li saraga wɔfɛnnɛ yɛn (1 Pyɛri 2.5; 2.9; Nagawa 1.6; 5.10, 20). Pe maa saraga woo Yɛnŋɛlɛ li yeri paa yɛgɛ ŋga na saraga wɔfɛnnɛ pàa pye naga piin we.
Kɛnrɛkɛnrɛ: Yɛnŋɛlɛ làa yɔn fɔlɔ na kɔn Izirayɛli tara leele pe yeri Abiramu sanga wi na, kɛnrɛkɛnrɛ wo wìla pye ki yɔn fɔlɔ li tɛgɛrɛ re (Zhenɛsi 17.9-14). Pàa pye na Zhufuye pe yinri mbele pè kɛnrɛkɛnrɛ, na cɛngɛlɛ sanŋgala ke yinri leele mbele pee kɛnrɛkɛnrɛ.
Kɛyɛn tagawa (Kɛɛ tagawa): Kɛɛ tagawa pi yɛn kacɛn wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni. Pi ma ya ma pye duwaw pyege kala lere kan (Matiye 19.13); nakoma yaŋa sagala kala (Matiye 9.18; Mariki 16.18; Luki 4.40; Kapyegele 28.8); nakoma Yinnɛkpoyi li taga kala (Kapyegele 8.17-19; 19.6); nakoma mbe Yɛnŋɛlɛ tunŋgo ka kan lere wa yeri (Kapyegele 13.3).
Kiribi (kasɔn): Sinndɛlɛgɛ kayi ŋga ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa nɛŋgɛ muwɛ yɛn (Zhenɛ 19.24; Dete 29.22). Kiribi wi nuwɔ pi yɛn ma ŋgban konaa ma pe fɔ jɛŋgɛ.
Ki dunruya ŋa wi To: Sɔtanla wi mɛgɛ ko kayi (Zhan 12.31).
Kirisi: Mɛgɛ kayi, ki kɔrɔ wowi ŋa fɔ: Yɛnŋɛlɛ li lere wɔŋɔ nakoma Ŋa Yɛnŋɛlɛ lì sinmɛ fa wi na maa wɔ, paa yɛgɛ ŋga na pe ma wunluwɔ nakoma saraga wɔfɔ wi wɔ mboo tɛgɛ tunŋgo ki na. Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɛnnɛ pàa ki mɛgɛ ki taga Shɔfɔ wi na Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sanga wi ni, poro mbele pàa pye naa panga ki singi we. Mɛsi mɛgɛ ko yɛn Eburuye sɛnrɛ ni, Kirisi mɛgɛ ko yɛn Girɛki sɛnrɛ ni. Ti kɔrɔ wi yɛn nuŋgba (Matiye 2.4; 24.23; Zhan 1.41; 4.25; 7.26-27).
Kirisi wi wire: Kirisi wi wire to ti yɛn Legilizi we. Ko kɔrɔ wo yɛn mbele fuun pe yɛn tagafɛnnɛ laga tara ti lagapyew ki ni (Efɛzi 1.23; Kolɔsi 1.24).
Kirisitali: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ŋga ki yɛn paa vɛri yɛn, na ma kaa wele wa ki ni ma maa yaan wa ki kɛɛ ŋga na (Nagawa 21.21).
Kirizoliti: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn nɛŋgɛ muwɛ (Nagawa 21.20).
Kirizopirazi: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa yan tipirige yɛn (Nagawa 21.20).
Kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege: Zhufuye shɛrɛgɛ konɔ yɛkembele gbogolomɔ lawi. Pàa pye na kiti kagala ke yɛgɛ woo. Pàa pye lere nafa taanri ma yiri kɛ nakoma lere nafa taanri ma yiri kɛ ma yiri nuŋgba. Saraga wɔfɛnnɛ to wo wìla pye pe go na.
Kpoyi (mbe pye kpoyi): Zhufuye shɛrɛgɛ konɔ li ni, ki ma daga lere wi pye fyɔngɔ fu, wi laga, mbe ta mbe pye gbogolomɔ nuŋgba Yɛnŋɛlɛ li ni. «Fyɔngɔ» laga ki wele fun.
Kuulo tara: Zhufuye pe yeri, laga kayi ŋga kuulo pe yɛn ma cɛn wa na pe yɛnpilige ki singi (Luki 16.23; Kapyegele 2.27, 31; Nagawa 20.13-14).
L
Laga kpoyi: Laga kpoyi ki yɛn laga ka ŋga kì tɛgɛ ki yɛ mbaa shɛri wa ki ni. Wa bibulu wi ni, pàa pye na Izirayɛli Yɛnŋɛlɛ li gbogo lara nda ni, ki mɛgɛ ŋga kì kan ko lara to cɛ yeri. Laga kpoyi ŋga kìla keli ma pye Izirayɛli woolo pe yeri, ko kìla pye Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga paraga go ŋga pàa pye naga tungu na yanri ki ni (Ɛkizɔdi 25.1--31.36-40).
Lajɛŋgɛ (Yɛnŋɛlɛ li lajɛŋgɛ): Laga kayi, mbele pè shɔsaga ta ma ku makɔ, pe wa na yɔgɔri Yɛnŋɛlɛ li ni (Luki 23.43).
Lalaaga wɔnnɔ: Kirisi wo pe maa yinri lalaaga wɔnnɔ (2 Pyɛri 1.19; Nagawa 2.28; 22.6), katugu wi panga koŋgbanŋga kì yanwa yirige leele pe kan mbe yinmɛ kan pe yeri. Wi panga shyɛn wogo ki yaa ka yanwa gbɔɔ yirige wi piligbɔgɔ ki na.
Lasiri (Moyisi lasiri, Yɛnŋɛlɛ li lasiri): Ko mɛgɛ ko Zhufuye pàa taga Bibulu wi sɛwɛɛlɛ koŋgbanmbala kaŋgurugo pe na. Pa Yɛnŋɛlɛ li ŋgasegele ke yɛn wa, ŋgele làa kan Moyisi wi yeri wi kan Izirayɛli tara woolo pe yeri. Wagati wa ni, ki ka yo fɔ lasiri, ki maa yuun Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni fuun wo sɛnrɛ na.
Lasiri sɛwɛ jɛnfɔ (Lasiri sɛwɛ jɛnfɛnnɛ): Poro pe yɛn leele mbele pàa pye na Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛɛlɛ pe kara na pe sɛnrɛ ti kɔrɔ wi yuun we, sɛwɛɛlɛ koŋgbanmbala kaŋgurugo poro wogo ko wɛ.
Leele kpoyi (Yɛnŋɛlɛ li leele kpoyi): Mbe pye kpoyi, ki jatere wo yɛn yaraga ŋga pè tɛgɛ ki yɛ, maga kan Yɛnŋɛlɛ yeri. Izirayɛli woolo pàa pye kpoyi, katugu pàa pye Yɛnŋɛlɛ li woolo yɛgɛ ŋga na, ki pyelɔmɔ nuŋgba pi na, keretiyɛnye koŋgbanmbala pàa pye na pe yinri Yɛnŋɛlɛ li leele kpoyi; katugu pàa pe yɛɛ kan Zhezu Kirisi wi yeri ma pye wi woolo (1 Korɛnti 1.2; 2 Korɛnti 1.1).
Legilizi (legiliziye): Na ma ka legilizi sɛnrɛ ti kara laga o laga wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, tila la para shɛrigo ko sɛnrɛ na. Zhezu Kirisi tagafɛnnɛ mbele pe yɛn laga tara ti lagapyew, poro pe maa jate legilizi we. Tagafɛnnɛ gbogolomɔ pi yɛn laga o laga, pi maa jate legilizi fun.
Legilizi lelɛɛ (lelɛɛlɛ): Wa faa legilizi wi ni, leele mbele pàa Pasitɛriye tunŋgo kan pe yeri, poro pàa pye legilizi lelɛɛlɛ wele. Kìla yala pe fa jori gbɛn mbe leele pele tɛgɛ legilizi woolo pe go na. Legilizi lelɛɛlɛ naa yɛkembele, tunŋgo nuŋgba kìla pye pe yeri (Filipi 1.1; 1 Timote 3.2; 1 Pyɛri 2.25). Sanga wa ni, ki mɛrɛ tìla pye ki leele nuŋgba pe na (Kapyegele 20.17-28; Tite 1.5, 7).
Legilizi tunmbyee (tunmbyeele): Legilizi tunmbyeele poro pe yɛn leele mbele pè yɛnlɛ pe na, ma pe wɔ ma tunŋgo ka kan pe yeri. Ko yɛn mbaa fyɔnwɔ fɛnnɛ naa yambala pe kɔrɔsi (Ɔrɔmu 12.7; Filipi 1.1; 1 Timote 3.8).
Legilizi yɛkelewe (yɛkembele): «Legilizi lelɛɛ» laga ki wele!
Lelɛɛlɛ (Tara ti lelɛɛlɛ): Wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni, pàa pye na seye teele nakoma go teele pe yinri lelɛɛlɛ. Wa ca ki ni, ko lelɛɛlɛ poro pàa pye kagala yɛgɛwɔfɛnnɛ gbogolomɔ mba pìla pye na ca ki yɛgɛ sinni, na leele pe kiti kɔnkagala ke yɛgɛ woo. Zhezu Kirisi sanga wi na, Zhufuye pe shɛrɛgɛ konɔ teele pàa pye na pe yinri lelɛɛlɛ. Pe lɛgɛrɛ la pye pe kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege ko woolo.
Lere wi Pinambyɔ: Mɛgɛ kayi ŋga Zhezu wi maa wi yɛɛ yinri ki na. Ki mɛgɛ ki yɛn na wi yɛɛ tigiwɛn wogo ki yuun (Mariki 8.31; Luki 9.58), na gbɔgɔwɔ mba wi yaa ka ta pi sɛnrɛ yuun (Matiye 25.31; Mariki 8.38).
Leve: Leve wo wi yɛn yaraga ŋga pe ma le wa buru muwɛ mba pè gbɔn pi ni pi ta pi fɛ pi yiri. Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, leve wi sɛnrɛ tì yo lalɛgɛrɛ na, na kapege wogo ki nari (Matiye 16.6-12; 1 Korɛnti 5.6-8; Galasi 5.9).
Leve fu buru: Wi yɛn buru wa ŋa pe maa muwɛ pi gbɔn, paa leve le wi ni mboo fɛ mboo yirige.
Leve fu buru fɛti: «Paki» laga ki wele! Kìla pye ki fɛti wi ka gbɔn, Zhufuye pe ma yapelege nuŋgba poni ko pye, na buru ŋa leve na ye wi ni wi kaa.
Levi setirige pyɔ (piile): Pa ki leele pè yiri wa Levi setirige ki ni. Pàa pye tunmbyeele wa Yɛnŋɛlɛ li shɛrigo gbɔgɔ ki ni (Nɔmburu 3.5-13).
Lɛn: Lɛn we, yantiire tari nda pe maa jese taa wa ti ni. Ki jese wi ma pye tunmɔlɔwɔ ma yɔn fɔ jɛŋgɛ. Pe maa tɛgɛ na yaripɔrɔ gbegele wi ni. Saraga wɔfɛnnɛ pàa pye na yaripɔrɔ nda nii, pàa pye nari gbegele lɛn jese ni (Levitiki 16.4).
Lɔgɔ fugo: Tara laga kayi, ki ma pye wa tɔnmɔ pi sɔgɔwɔ. Tɔnmɔ pi maga maga, maga fili: Ka ma gbɔgɔ jɛŋgɛ, leele ma saa pe cara kan wa, ki ma pye pe tara.
Lɔti: Lɔti wìla pye Abiramu wi nɔsepyɔ lenaŋa wo wa pyɔ. Naa Yɛnŋɛlɛ làa Sodɔmu ca ki tɔngɔ, Lɔti wo naa wi sumborombiile pe ni pàa shɔ, ɛɛn fɔ, wi jɔ wo sila shɔ (Zhenɛsi 19.12-29).
M
Ma Fɔ: «We Fɔ» laga ki wele!
Malaga sigego: Kìla pye faa Zhufuye pe ma go ka kan, ŋga ki ma pye fanŋga ni. Na maliŋgbɔɔnlɔ ka pan pe kɔrɔgɔ malaga ni, pe ma ye wa ki ni. Kona maliŋgbɔɔnlɔ paa ya pe ni.
Manɛ: Yaakara tari, nda Yɛnŋɛlɛ làa kan Izirayɛli woolo pe yeri wa gbinri wi ni, naa pàa yiri wa Ezhipiti tara we (Ɛkizɔdi 16.14-21; Eburuye 9.4).
Mɛlikisedɛki: Ki mɛgɛ ki kɔrɔ woo ŋa fɔ: Wunluwɔ ŋa wi yɛn ma sin konaa yɛyinŋge wunluwɔ. Wìla pye Yɛnŋɛlɛ na yaara ti ni fuun ti go na li saraga wɔfɔ, ma pye wunluwɔ (Zhenɛsi 14.18). Lere suu to naa wi nɔ nakoma wi setirige jɛn (Eburuye 7.3). Zhezu Kirisi wi yɛn ma taanla Mɛlikisedɛki wi ni, wi yɛn we saraga wɔfɔ gbɔɔ naa we wunluwɔ ma wɛ Mɛlikisedɛki wi na, kɔsaga woro wi na.
Mɛrɛgɛ (mɛrɛgɛye): Mɛrɛgɛye pe yɛn Yɛnŋɛlɛ li pitunmbolo (Zhenɛsi 28.12). Wagati wa ni, Yɛnŋɛlɛ liga yere kala na yerewe mbe pye, poro li ma torogo pe ma saa li pye (2 Samiyɛli 24.16; Daniyɛli 4.14).
Mɛsi: «Kirisi» laga ki wele!
Miiri: Latikɔrɔ muwɛ nuwɔ taan pawi, mba pe ma tige ka tɛgɛ maa gbegele. Zhufuye pàa pye naa piin boyan yaraga, nakoma wɛrɛ, nakoma mboo wo gboolo leparisanra ti na mberi migili gboo wi na, sanni pe saa le (Mariki 15.23).
Moyisi lasiri: «Lasiri» laga ki wele!
Mutari tige: Ki yɛn Zhufuye pe tara tige ka, ŋga ki maa sɛni. Ki pire ti yɛn Zhufuye pe sɛgɛ yaara.
Mb
Mbaa yuun sɛnfɔnndɔ ni: Ki wogo ki maa piin tagafɛnnɛ pele yeri Yinnɛkpoyi lo fanŋga na, pe ma ya na sɛnrɛ ta yɛgɛ yuun nda ti woro pe sɛnrɛ (Kapyegele 2.4-6; 10.46; 1 Korɛnti 12.10; 14.18-19).
N
Na Fɔ: «We Fɔ» laga ki wele!
Nayinmɛ saraga (Nayinmɛ saara): Izirayɛli woolo pàa pye na nayinmɛ saara ti woo mbege naga we Fɔ Yɛnŋɛlɛ li na fɔ lì kajɛŋgɛ pye pe kan (Levitiki 3.1; 6.5).
Naziriwoo: Naziriwoo wo wi yɛn lere ŋa wi maa yɛɛ laga leele sanmbala pe na, mbe yɔn fɔlɔ kɔn Yɛnŋɛlɛ yeri mbaa tunŋgo piin li kan. Kìla pye wi go paa ki kɔn, nakoma mbege kulu. Wila si sinmɛ wɛlɛwɛ wɔ (Nɔmburu 6.2; Yuuro 104.15).
Negɛvu: Maga logo Negɛvu, Izirayɛli tara ti yɔnlɔparawa kalige kɛɛ tara to pe yinri ma. Tì lɛ wa Zheruzalɛmu ca ki yɔnlɔparawa kalige kɛɛ yeri ma kari wa gbinri wi ni wa yɔnlɔparawa kalige kɛɛ ki yeri. Wasege kayi ŋga tire lɛgɛrɛ woro wa ki ni. Tisara lɛgɛrɛ na la paan wa ki ni. Maga logo fun Negɛvu, ki maa para fun Izirayɛli tara ti yɔnlɔparawa kalige kɛɛ wogo ko na (Zhenɛsi 13.14).
Netiniyɛnye: Pàa pye na tɔnmɔ kori konaa na kanŋgirɛ jaa na paan ti ni wa Yawe Yɛnŋɛlɛ li shɛrigo gbɔgɔ ki ni. Pàa pye kulolo ma yiri cɛngɛlɛ kele yɛgɛ ni (Ɛsidirasi 2.43).
Nɛzhi: Tara ta yɛgɛ ni, were ti kaa kuun jɛŋgɛ sanga ŋa ni, nɛzhi wi maa yinrigi wa naayeri na tuun. Wi ma pye ma filige pow paa para yɛn. Were to ti ma fɔɔngɔ ki simbi mbege pye ma. Wa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ sɛwɛ wi ni, nɛzhi wi maa kacɛn lɛgɛrɛ nari. Yɛnŋɛlɛ lo li ma ti wi maa tuun, lo li maa wi kɔrɔsi (Zhɔbu 38.22). Nɛzhi wi yɛn Yɛnŋɛlɛ li kafɔnŋgɔlɔ lo la kacɛn na li maa li yawa pi nari (Zhɔbu 37.16; Yuuro 147.7). Wi yɛn kacɛn mbaa kaseleye ya nari (Zhɔbu 38.22-23). Wi yɛn kacɛn mbaa yaraga ŋga kì filige ko nari konaa sɛnwee wi daga mbe pye fyɔngɔ fu yɛgɛ ŋga na ki ni (Daniyɛli 7.9; Mariki 9.3; Matiye 28.3; Nagawa 1.14). Wi maa ki nari yɛgɛ ŋga na Yɛnŋɛlɛ li ma yɛnlɛ kapege pyefɔ ŋa wi daga mbe ye jɔlɔgɔ wi na (Yuuro 51.9; Ezayi 1.18).
Nikolayitiye: Gbogolomɔ pawi, mba pi mɛgɛ kì yeri wa Nagawa 2.6, 15 wi ni. Pe nagawa sɛnrɛ naa pe kapyere tìla tijanga. Ki yɛn ndɛɛ pàa pye na yarisunndo sunnu na kalikalawa piin. Lere ŋa wìla ki gbogolomɔ pi peli, wii jɛn yiŋgɔ.
Ninive: Asiri tara cagbɔgɔ layi faa. Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ Zhonasi wìla saa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ yo wa (Zhonasi 3.1-10).
Nizara shɔfɔ (nizara shɔfɛnnɛ): Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ wagati wi ni, nizara shɔfɛnnɛ pàa pye na penjara shoo safari wafɛnnɛ pe yeri. Ki woolo pàa pye Zhufuye poro pele, na tunŋgo piin Ɔrɔmu gboforonema wi kan. Pàa pye na dufile nii na penjara taa, ki kala na, Zhufuye sanmbala pàa pye na pe tifaga.
Nowe: Fafafa lelɛɛ wo wawi, wi sɛnrɛ ti yɛn ma yɔnlɔgɔ wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni. Wo wìla tɔnmɔkɔrɔ gbeŋge ki tɛ, a wo naa wi jɔ, naa wi piile, naa yaayoro ta ni, pè ye wa ki ni ma shɔ tɔnŋgbɔɔ pi kɛɛ, mba Yɛnŋɛlɛ làa tɛgɛ ma tara ti tɔngɔ we (Zhenɛsi 6--8).
Ŋgb
Ŋgbelege (kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege): Kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege laga ki wele.
O
Omeŋga: «Alifa» laga ki wele!
Ozanna: Eburuye sɛnrɛ ri. Ti yɛn jɔrɔgɔmɔ sɛnrɛ mbaa lere sɔnni mbaa wi gbogo (Mariki 11.9).
Ɔ
Ɔnikisi: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ŋga ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn ma lɛgɛ (Nagawa 21.20).
Ɔrizhi: Yarilire nda pe yinri ɔrizhi ti yɛn paa mali yɛn, pe maa ti muwɛ pi piin buru.
P
Paki: Fɛti wawi, ŋa Zhufuye pàa pye na piin jaŋgo mbaa nawa tuun pe yinriwɛ pi na wa Ezhipiti tara, ma wɔ wa kulowo pi ni (Ɛkizɔdi 12.23-27).
Pantikɔti: Zhufuye pe fɛti wa lawi, ŋa wìla pye na piin yarilire kɔnsaga ni yɛlɛ pyew. Wi mɛgɛ koyi ŋga «Nafa shyɛn ma yiri kɛ», katugu Paki fɛti wi ka toro, ki pilige nafa shyɛn ma yiri kɛ ko pàa pye naa piin (Levitiki 23.16; Kapyegele 2.1-5).
Paraga go (paara yinrɛ): Sanga ŋa ni Izirayɛli tara woolo pe yɛn wa gbinri wi ni, ma yala pè yiri wa Ezhipiti tara makɔ, paraga go kìla pye pe yeri pe shɛrigo (Kapyegele 7.44-46). Pa Yɛnŋɛlɛ làa pye na finli wa Moyisi wi ni (Ɛkizɔdi 33.7-11).
Paara yinrɛ cɛnsaga: Sanga ŋa ni Izirayɛli tara woolo pe yɛn na tanri wa gbinri wi ni, pàa pye na cɛɛn paara yinrɛ. Kìla pye, na paga pe paara yinrɛ ti kan mbe cɛn laga ŋga na, pe maa ki yinri paara yinrɛ cɛnsaga. Kìla pye pe ma paraga go ki gbegele paraga nakoma sɛlɛgɛ ni. Tiyagala pe ma kan maga yirige, mɛɛ ki sanga maga pɔ manda ni kanŋgagala na, ŋgele pe ma kan waa tara (Zhenɛ 26.17; Ɛki 16.13).
Paara yinrɛ fɛti: Izirayɛli tara woolo pàa pye naga fɛti wi piin yɛlɛ pyew, pe maa pye ma gbɔn pilige kɔlɔtaanri, jaŋgo mbaa nawa tuun pe tɛlɛye pe na paa yɛgɛ ŋga na pàa pye na cɛɛn wa paara yinrɛ ti ni wa gbinri wi ni Moyisi sanga wi na (Zhan 7.2).
Pe Fɔ: «We Fɔ» laga ki wele!
Pilati: Ɔrɔmu tara fɛnnɛ gboforonɛri wo wa lawi. Wìla pye ma cɛn Zhude, naa Samari, naa Idume tara ti go na.
Pitunmbolo: Ki mɛgɛ pe maa ki yinri Zhezu wi fɔrɔfɛnnɛ kɛ ma yiri shyɛn poro na, poro mbele wìla yeri pe pinlɛ paa tanri wi ni, paa wi sari wi tunŋgo ki na. Wìla pe tun leele shyɛnzhyɛn, a pè Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ ti yo ma leele pe sagala. Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, pàa pye na Pɔli wo naa leele pele yinri pitunmbolo.
Pyetige (tunŋgo pyetige): Tunŋgo pyetige laga ki wele.
Pyɔ (Davidi setirige pyɔ): Davidi setirige pyɔ laga ki wele.
S
Saara: Saraga laga ki wele.
Sadusiye: Zhufuye shɛrɛgɛ konɔ gbogolomɔ pa lawi. Pe sila lɛgɛ. Saraga wɔfɛnnɛ la wɛlɛ. Pàa taga Moyisi lasiri wi na. Pe sila taga ki na mbe yo mɛrɛgɛye wa. Pe sila si taga ki na fun mbe yo kuulo pe yaa ka yɛn (Matiye 22.23; Kapyegele 23.8).
Safiri: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa bura yɛn.
Samari: Izirayɛli tara laga ko kayi, ki tara tìla pye Zhude naa Galile tara ti sɔgɔwɔ pi ni. Naa Asiri tara woolo pàa kaa Izirayɛli tara woolo pe yigi ma kari pe ni ma saa pe pye kulolo, a Asiri tara wunluwɔ wì si kaa wi tara woolo pele torogo wa Izirayɛli tara. A pè saa cɛn wa Samari tara, Izirayɛli tara woolo mbele pàa koro wa Samari, a pè pinlɛ Asiri tara woolo pe ni. A ko ki kan pee yala Zhufuye sanmbala pe ni, katugu pe sila pye na pe jate paa Zhufuye piiri yɛn. Ɛɛn fɔ, Zhezu wi sila yɛnlɛ mbe ye ki malaga ki ni (Zhan 4.7-10; Luki 9.52-56).
San (Pàa wi san): Ko kɔrɔ wo yɛn naŋa ŋa pe maa nama pi wɔ, nakoma pe maa se ma, jaŋgo wiga ka ya mbaa jɛɛlɛ kala piin mbe piile se (Kapyegele 8.27). Zhezu wìla para mbele pe woro nambala pe sɛnrɛ na (Matiye 19.12).
Saraga: Zhufuye pàa pye na saraga ki woo Yɛnŋɛlɛ lo yeri. Saraga wɔgɔ go kìla pye ma lɛgɛ. Pàa pye naga woo kapere ti kala na, nakoma mbe yɛɛ pye kpoyi, nakoma kagala kele yɛgɛ na. Saraga wɔgɔ kìla pye kacɛn naga nari fɔ Zhezu wi yaa ka pan mboo yɛɛ wɔ saraga we kapere ti kala na. A Zhezu wì si kaa pan ma ku wa tiparaga ki na, a kì saraga wɔgɔ ki ni fuun ki kɔ (Eburuye 9.28).
Saraga sogowogo (saara sogoworo): Saraga sogowogo, saraga kayi ŋga kìla pye pe maga wɔ Yɛnŋɛlɛ li yeri, maga sogo pew wa saraga wɔsaga ki na, mali gbɔgɔ.
Saraga wɔfɔ (saraga wɔfɛnnɛ): Leele pele wɛlɛ, mbele pàa yɛnlɛ pe na ma pe wɔ wa Levi setirige ki ni, jaŋgo paa saraga wɔgɔtunŋgo ki piin Yɛnŋɛlɛ li kan wa shɛrigo gbɔgɔ ki ni, mbe yala Moyisi lasiri wi ni (Matiye 8.4).
Saraga wɔfɛnnɛ to (saraga wɔfɛnnɛ teele): Wo wìla pye saraga wɔfɛnnɛ pe ni fuun pe go na wa shɛrigo gbɔgɔ ki ni, konaa ma pye kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege ki go na. Wo wìla pye na yiin wa shɛrigo gbɔgɔ ki lajɛŋgɛ kpoyi ki ni yesaga nuŋgba yɛlɛ li ni, na saraga woo wi yɛɛ kapere to naa leele sanmbala pe kapere ti kala na (Eburuye 9.7). Zhezu wì pan ma pye Saraga wɔfɛnnɛ to gbɔɔ maa yɛɛ wɔ saraga we kapere ti kala na (Eburuye 4.14; 7.26-27).
Saraga wɔfɛnnɛ togbɔɔ: «Saraga wɔfɛnnɛ to» laga ki wele!
Saraga wɔsaga (saraga wɔsara): Pe maga wa ki ma yiri tabali kɔrɔgɔ, nɛɛ saara ti woo wa Yɛnŋɛlɛ li kan (Matiye 5.23-24; Luki 11.51).
Sariduwani: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn yɛɛn (Nagawa 21.19).
Sesari: Kìla pye na lere wa ka cɛn Ɔrɔmu tara wunluwɔ pi na, pe maa wi yinri Sesari. Ki mɛgɛ ŋga kìla pye pe wunlumbolo poro wogo (Matiye 22.21; Luki 2.1; 3.1; Zhan 19.12; Kapyegele 17.7).
Sɛdiri: Sɛdiri tige ki yɛn Liban tara tige, ki mɛgɛ kìla pye ma gbɔgɔ fɔ jɛŋgɛ (1 Wunlu 6.20). Sɛdiri tige ki ma tɔnlɔ ma yagara jɛŋgɛ; ki tige ki yɛn fanŋga ni, ki njere ti ma tɔnlɔndɔnlɔ ma jaraga ma nagala, ki wɛrɛ ti ma pye tipiire sanga pyew (Ezayi 2.13; Ezekiyɛli 17.22; 31.3). Ki tire tìla pye tire jɛndɛ nda tìla pye ma leele pe ndanla, a paa wunlumbolo pe yinrɛ to naa shɛriyinrɛ ti kanni ti ni (2 Samiyɛli 5.11; 1 Wunlumbolo 6.19, 20; 7.1-12). Pàa pye na sɛdiri tire ti tɛni nari piin tiyara, naa tiyapaara konaa tire papara papara (1 Wunlu 6.8-9). Pàa pye na ta tɛni yarisunndo (Eza 44.14). Sɛdiri tige ki maa nuwɔ taan kaan (Yurutan 4.11; Oze 14.7).
Sɛnfɔnndɔ (Mbaa yuun sɛnfɔnndɔ ni): Ki wogo ki maa piin tagafɛnnɛ pele yeri Yinnɛkpoyi lo fanŋga na, pe ma ya na sɛnrɛ ta yɛgɛ yuun nda ti woro pe sɛnrɛ, na Yɛnŋɛlɛ li sɔnni. Ki yarikanga kan pele yeri pe ma ya naga sɛnrɛ ti kɔrɔ wi yuun (Kapyegele 2.4-6; 10.46; 19.6; 1 Korɛnti 12.10; 14.18-19).
Sɛnrɛ: Zhezu Kirisi wo pe yinri sɛnrɛ.
Simbaala: Ki mɛgɛ ki maa yinri Zhezu Kirisi tagafɛnnɛ poro na, fɔ pe yɛn wi simbaŋgbelege, a wi yɛn pe Kɔnrifɔ.
Simbaala kɔnrifɔ (Simbaala kɔnrifɛnnɛ): Ki sɛnpyɔ ŋa wi yɛn wa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ sɛwɛ wi ni, ki koŋgbanŋga wi maa para leele mbele pe maa yaayoro kɔnri poro sɛnrɛ na, ki shyɛn wogo wi maa para tara fanŋga kagala yɛgɛ wɔfɛnnɛ nakoma Yɛnŋɛlɛ konɔ kagala yɛgɛ wɔfɛnnɛ poro sɛnrɛ na. Sɛnpyɔ wi kɔrɔ koŋgbanŋa wo na, simbaala kɔnrifɔ wila daga mbaa yan naa tɔnmɔ lagajaa yaayoro ti kan wa tara ti laga ŋga ki yɛn lawaga naa sinndɛɛrɛ laga ko ni (Yuuro 23.2), mbaa wi yaayoro ŋgbelege ki go singi wagati tisawiwa naa cɛnrɛ ti na (Amɔsi 3.12) konaa mbaa yaayoro nda tì puŋgo ti lagajaa mbaa paan ti ni (Matiye 18.12). Kìla pye simbaala kɔnrifɔ wi ma ya ma pyɔɔnlɔ lagaja paa wi sari ki tunŋgo ki na (Zhɔbu 30.1). Wagati wa ni, pe ma Yɛnŋɛlɛ li naga we na paa li woolo pe kɔnrifɔ yɛn (Yuuro 23.1; 80.1), li maa pe kala yɔngɔ (Ezayi 40.11) konaa wa li naŋgbanwa pi ni, mbele lì gbɔn ma jaraga, li ma saa pe lagaja ma pan pe ni wa yaayoro ŋgboŋgo ki ni (Zheremi 31.10). Kirisi wi yɛn simbaala kɔnrifɔ jɛnŋɛ. Wi sila lara mbe ye wa simbaala ŋgboŋgo ki ni, ɛɛn fɔ pa wìla ye wa yeyɔngɔ ki ni. Tunŋgo ŋga kìla kan wi yeri ko layi ŋga mbe pye simbaala kɔnrifɛnnɛ to. Na wi kaa simbaala pe yinri pe mɛrɛ ti na, pe maa shoo wi yeri jigi tagasaga ni, pe ma je mbe taga lere wa yɛgɛ na. Naa wùu yɛɛ kan paa saraga yɛn ma ku pe kala na, wìgi pye maga naga pe na fɔ pe yɛn maa ndanla (Zhan 10.1-18).
Simbaala kɔnrifɔ gbɔɔ: «Simbaala kɔnrifɔ» laga ki wele.
Sinayi: Sinayi, yanwiga kayi ŋga ki laga ki woro ma jɛn ma filige kpayi nala; lara lɛgɛrɛ yɛn wa nda pè naganaga ma yo ki mbe ya pye ko ka. Sinayi yanwiga pe maa ki yinri fun Horɛbu yanwiga wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni. Izirayɛli woolo pe yiriŋgɔlɔ wa Ezhipiti tara, ki yeŋge taanri wogo ki na, a pè si saa gbɔn wa ki laga ki na. A pè si cɛn wa funwa laga falafala ka ni, ŋga lere mbe ya koro le mbaa Sinayi yanwiga ki namunjɔ wi yaan (Ɛkizɔdi 19). Pa Yɛnŋɛlɛ làa li ŋgasegele ke naga Moyisi wi na wa Sinayi yanwiga ki na. A lì si yɔn finliwɛ le lo naa Izirayɛli woolo pe sɔgɔwɔ, mba pi mbaa ti pe pye yɔn finliwɛ na pe yɛɛ ni konaa lo jate li ni. Wa ki laga ki na fun, Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ Eli wìla tunŋgo fɔnŋgɔ ta wa ma yiri wa Yɛnŋɛlɛ li yeri (1 Wunlumbolo 19.8) konaa mbe kari yɛgɛ. Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, pè para Sinayi yanwiga ki sɛnrɛ na, jaŋgo kulowo mba pi yɛn wa Moyisi lasiri wi ni mboo naga (Galasi 4.22) konaa mbe kari yɛgɛ.
Sinmɛ kpoyi: Yɛnŋɛlɛ làa ki yo Moyisi wi kan ma yo wi sinmɛ pa gbegele pi yiri pi yɛ sinmɛ sanmba pi ni. Ki sinmɛ pìla pye sinmɛ kpoyi Yɛnŋɛlɛ li yɛgɛ na, mba pàa tɛgɛ ma Yɛnŋɛlɛ cɛnsaga paraga go ki tunŋgo pyeyaara ti pye kpoyi pi ni. Kìla pye Zhufuye pe kaa jaa mbe lere tɛgɛ tunŋgo ka na paa saraga wɔgɔtunŋgo yɛn, nakoma wunluwɔ, pe ma sinmɛ fa wi na mbege naga fɔ poo tɛgɛ ki na (Ɛkizɔdi 28.41; 29.7; 30.30; 1 Samiyɛli 9.16; 10.1; 2 Samiyɛli 2.7; 3.39).
Sipirɛsi: Sipirɛsi tige ki yɛn Izirayɛli tara kɛɛ ko ka tige; ki mɛgɛ kìla pye ma gbɔgɔ. Sipirɛsi tige ki ma pye sanga pyew wɛtipiire ni butuu. Ki yagawa pi ma ya ma mɛtɛrɛ nafa bɔ. Ki njere ti ma kankan ti yɛɛ na ma sinzin ma kari naayeri. Ki yɛn tige ŋga ki yɛn ma sheli. Ko naa sɛdiri tige ki ni tìla pye na yaan ti yɛɛ tanla (1 Wunlumbolo 5.8, 10; Ezayi 14.8; 37.24; 60.13). Salomɔ wìla shɛrigo gbɔgɔ ŋga kan, pàa ki kanga tunŋgo ka pye sipirɛsi tire ni ma pinlɛ sɛdiri tire ni (1 Wunlumbolo 5.8, 10; 6.15, 34; 2 Kuroniki 2.8; 3.5). Pàa pye na yarigbɔnrɔ gbegele fun sipirɛsi tire ti ni (2 Samiyɛli 6.5).
Sitoyisiye: Kajɛnŋɛ wa lawi pàa pye naa yinri Zenɔ, mbele pàa taga wi na, a paa pe yinri Sitoyisiye. Pàa pye na leele pe nari ma yo kasinŋge kì mbɔnrɔ yaraga pyew ki na. Fɔ tijinliwɛ fɔ wila la yɛyinŋge nakoma jɔlɔgɔ kpɛ jate, wi daga mboo yɛɛ kan kala li ni fuun li yeri. Ko pe maa yinri sɛnwee wi yɔnwɔ we (Kapyegele 17.8).
Siyɔn: Pàa Zheruzalɛmu ca ki kan yanwiga ŋga go na, ko pe yinri ma. A ki mɛgɛ kì pye Zheruzalɛmu ca ki mɛgɛ koŋgbanŋa wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni. Ki kala na, Siyɔn naa Zheruzalɛmu ti kɔrɔ wi yɛn nuŋgba (Zhan 12.5).
Sodɔmu: «Gomɔri» laga ki wele!
Sh
Sherubɛnye: Mɛrɛgɛye pele wɛlɛ, pe wa Yɛnŋɛlɛ li tanla. Poro yanlɛɛlɛ pàa tɛ ma yerege wa Yɛnŋɛlɛ li yɔn finliwɛ kɛsu wi na, maa tɛgɛ wa shɛrigo gbɔgɔ ki ni (Ɛkizɔdi 25.18-22; Eburuye 9.5).
Shɛri (ŋa wii shɛri, leele mbele pee shɛri): Ki mɛgɛ ŋga ki maa yinri leele pele na nakoma tara nuŋgba nuŋgba pyew nda ti woolo pe woro Zhufuye poro na. Ki maa yinri fun mbele pe woro keretiyɛnye pe na (1 Pyɛri 2.12; 4.3).
Shɛrigo (shɛriyinrɛ): Zhufuye pàa pye na pe yɛɛ gbogolo na Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ ti kara laga ŋga na, ko ki yɛn shɛrigo ye. Shɛriyinrɛ tìla pye pe ca pyew ki ni. Zhufuye pàa pye na saara ti woo shɛrigo gbɔgɔ ŋga ni, ko la pye wa Zheruzalɛmu. Go piile shyɛn la pye wa ki shɛrigo gbɔgɔ ki ni. Pàa pye na nuŋgba yinri laga kpoyi, na sanŋa wi yinri lajɛŋgɛ kpoyi.
Shɛrigo gbɔgɔ (Yɛnŋɛlɛ li shɛrigo gbɔgɔ): «Shɛrigo» laga ki wele!
Shɔfɔ (nizara shɔfɔ): «Nizara shɔfɔ» laga ki wele.
T
Taga (kɛyɛn yi taga): Kɛɛ tagawa laga ki wele.
Tara ti lelɛɛlɛ: Zhezu Kirisi sanga wi na, Zhufuye pe shɛrɛgɛ konɔ teele pàa pye na pe yinri lelɛɛlɛ. Pe lɛgɛrɛ la pye pe kiti kɔnfɛnnɛ ŋgbelege ko woolo.
Tarisisi: Tarisisi wìla pye ca ŋga kìla pye Fenisi tara fɛnnɛ pe cɛnsaga. Kìla pye wa kɔgɔje wi yɔn na, ŋga tɔnmɔkɔɔrɔ tugbɔɔrɔ yeresagbɔgɔ la pye wa.
Terebɛnti: Tige kayi ŋga kìla pye ma gbɔgɔ ma tɔnlɔ ma yɔn. Ki wɛrɛ ti ma ya ma yɛlɛ fili ki na mbe si jɛn mbe wo. Ki yagawa pìla pye paa kacɛn yɛn mbaa leele pe yɛɛ gbɔgɔwɔ pi nari (Eza 2.13; Eze 27.6; Zaka 11.2.)
Tiparaga: Paga kiti kɔn lere wa na, na wi daga poo gbo, kìla pye Ɔrɔmu gboforonema wi maga fɔ wi kan tige na ŋga pè ka pari ki na, ma suu kɛyɛn naa wi tɔɔrɔ ti kan ki tige ki na le tara. Ko puŋgo na, pe mɛɛ wege kɔn maga yirige maga kan wa tara, maga fɔ wi yaga yanŋgasaga wa naayeri fɔ wi sa ku.
Tipee: Sɔtanla wi mɛgɛ ko kayi.
Tiri: Tiri ca kìla pye tɔnmɔkɔɔrɔ yeresagbɔgɔ wa kɔgɔje yɔn ki na, wa Fenisi tara. Wa sɔnlɔ parawa kalige kɛɛ yeri, ko naa Sidɔn ca ki ni tìla lali ti yɛɛ ni culo nafa shyɛn; wa sɔnlɔ parawa kamɛŋgɛ kɛɛ yeri ko naa Ako ca ki ni tìla lali ti yɛɛ ni culo nafa shyɛn ma yiri kaŋgurugo.
To (ki dunruya ŋa wi To): Sɔtanla wi mɛgɛ ko kayi (Zhan 12.31).
To (saraga wɔfɛnnɛ to): «Saraga wɔfɛnnɛ to» laga ki wele.
Topazi: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa nɛŋgɛ muwɛ yɛn.
Tɔnmɔkɔrɔ gbeŋge: Bato gbɔɔ wawi paa go yɛn, ŋa Nowe wìla wi tɛ maa gbegele, a wo naa wi go woolo pe ni, naa yaayoro ti ni, pè ye wa wi ni ma shɔ tɔnŋgbɔɔ pi kɛɛ (Zhenɛsi 6.9--8.19).
Tugurɔn sigeyaraga: Tugurɔn yaraga kayi, pe maga gbɔn paa sɛti gbeŋɛ yɛn ma yigisaga wɔ ki na. Maliŋgbɔɔnlɔ paga kari wa malaga, ki fɔ wi maga yigi wa wi yɛɛ yɛgɛ, na paga wi wɔn wanga ni nakoma gberege ni, kila wi ta. Tagafɔ wi daga mbe tagawa pi lɛ mboo pye wi tugurɔn sigeyaraga (Efɛzi 6.16).
Tunŋgo pyetige: Kanŋgaga kayi ki ma pye ma nugu, pe maga pɔ nɛrɛ shyɛn yɔɔrɔ na, ma cafalaga nakoma wotoro pɔ ti na ma ta nari kɔnri. Wagati wa ni, ki mɛgɛ ŋga pe maa ki yinri paa yɛgɛ nagawa yɛn mbege naga fɔ kulo wi yɛn wi tafɔ wo cɛnwɛ na, nakoma tara ta woolo yɛn pe wunlunaŋa wo cɛnwɛ na (1 Wunlumbolo 12.4), nakoma pe yɛn fanŋga ka yɛgɛ cɛnwɛ na (Zheremi 27.8); nakosima ki maga naga ma yo nagafɔ wa yɛn naa lekɔlipiile nari nagawa pa ni (Matiye 11.29-30).
Turiban: Parisanyɛɛgɛ titɔnlɔgɔ ka layi, kìla pye saraga wɔfɔ wi maga migi wa wi go ki na paa njaga yɛn. Pàa ki yɔnlɔgɔ wa ki na fɔ: MBE PYE KPOYI YƐNŊƐLƐ KAN (Ɛkizɔdi 28.4, 39).
W
Weere: Yarigbɔnrɔ tari nda pe ma tuguyɛnrɛ tɛgɛ mari gbegele, ti ma pye paa pɛgɛlɛ yɛn pe maa ti gbɔɔn nari tunrugu ti yɛɛn na (1 Samiyɛli 18.6; 2 Samiyɛli 6.5; 1 Kuroniki 13.8; 15.16; 16.5; 25.1, 6; 2 Kuroniki 5.12; 29.25; Ɛsidirasi 3.10; Nehemi 12.27; Yuuro 150.5).
We Fɔ (ma Fɔ, na Fɔ, pe Fɔ, ye Fɔ): Wa Yɔn fɔlɔ lɛlɛ sɛwɛ wi ni, Zhufuye pàa pye na fyɛ mbaa Yɛnŋɛlɛ li mɛgɛ ki yinri. Ki kala na, lalɛgɛrɛ na, a paa li yinri we Fɔ. Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, pe maa Yɛnŋɛlɛ li yinri ma, (Matiye 22.44), nakosima Zhezu Kirisi we (Kapyegele 16.31; Ɔrɔmu 10.9).
Wetijugo: Wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, yinnɛ tipegele ŋgele yawa yɛn ke ni, pè ke jori laga ŋga na mbe sa gbɔn wagati wa ni, ko laga koyi (2 Pyɛri 2.4).
Wire (Kirisi wi wire): Kirisi wi wire to ti yɛn Legilizi we. Ko kɔrɔ wo yɛn mbele fuun pe yɛn tagafɛnnɛ laga tara ti lagapyew ki ni (Efɛzi 1.23; Kolɔsi 1.24).
Wɔfɛnnɛ (saraga wɔfɛnnɛ): Saraga wɔfɛnnɛ laga ki wele.
Wɔnnɔ (lalaaga wɔnnɔ): Kirisi wo pe maa yinri «lalaaga wɔnnɔ» (2 Pyɛri 1.19; Nagawa 2.28; 22.6), katugu wi panga koŋgbanŋga kì yanwa yirige leele pe kan mbe yinmɛ kan pe yeri. Wi panga shyɛn wogo ki yaa ka yanwa gbɔɔ yirige wi piligbɔgɔ ki na.
Wɔsaga (saraga wɔsaga, wɔsara): Saraga wɔsaga laga ki wele.
Wunluwɔ (Yɛnŋɛlɛ li wunluwɔ): Wunluwɔ mɛgɛ kì yo lalɛgɛrɛ na wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, ɛɛn fɔ, ki kɔrɔ wii yo laga ka kpɛ ni. Kì yo lara nda na wa sɛwɛ, mbe yala to ni, ki mbe ya pye fɔ Yɛnŋɛlɛ jate li yɛn wunluwɔ, (Luki 17.20-21), nakoma li yɛn laga ŋga na ko, (Matiye 5.3, 10-12). Wa (Ɔrɔmu 14.17 naa 1 Korɛnti 4.20) lara ti ni, ŋga kì yo fɔ «Yɛnŋɛlɛ li wunluwɔ» ki kɔrɔ wi mbe ya pye wunluwɔ fɔnmbɔ shɔsaga ŋga Kirisi wì kan we.
Wusuna nuwɔ taan: Timuwɛ sɔnŋgbanga woo pawi, mba Izirayɛli tara faa woolo pàa pye na loo wa Saba ca wa Arabu tara na paan pi ni wa pe tara. Pàa pye na wusuna nuwɔ taan wi pinlɛlɛ pa yɛgɛ ni na latikɔrɔ nuwɔ taan tiyɔɔn gbegele, ŋa pàa pye na sori pilige pyew na Yɛnŋɛlɛ li gbogo (Ɛkizɔdi 30.7; Luki 1.9).
Y
Yaga: Faa naa Yɛnŋɛlɛ làa lasiri wi kan Zhufuye pe yeri, a lì sho paa yaga wi woo paa wi kaan. Ko kɔrɔ wo yɛn fɔ yaraga o yaraga lere wi ma ta, wi nuŋgba nuŋgba wɔwɔ wa ti kɛ kɛ pyew wi ni ti pye li woro (Malaki 3.10; Matiye 23.23; Eburuye 7.2-10).
Yarifɛlɛgɛ: Yaraga kayi leele pe maa ki jate ki maa fyɛrɛ gbɔrɔ kaan. Pe ma yo ki yɛn ma ŋganŋgɔli gbegbeŋɛ lɛ. Wa bibulu wi ni, pe maa ki yinri fun wɔɔgɔ lɛgɛ. Sɔtanla wowi (Nagawa 12.3).
Yarilire kɔngɔ fɛti: Yarilire kɔngɔ fɛti pàa pye naa yinri fun Pantikɔti; katugu Paki fɛti wi toroŋgɔlɔ ki piliye nafa shyɛn ma yiri kɛ wogo ki na, pe mɛɛ wi lɛ naa piin; ki ma saa yala yarilire nda pe yinri bile ti kɔnsanga wi ni.
Yarilire kɔnŋgɔlɔ fɛti: Yarilire kɔnŋgɔlɔ fɛti paa kaa naa yinri puŋgo na Gbataala nɔgɔ fɛti. Pàa pye naa piin yɛlɛ li yeŋge kɔlɔshyɛn wogo ki pilige kɛ ma yiri kaŋgurugo wogo ki na. Ko fɛti wo la pye naga nari ma yo pè yarilire sannda ti kɔn tì kɔ; to lari nda ɛrɛzɛn pire naa oliviye tige pire (Dete 16.13; Levi 23.24).
Yarilire sunkanŋgaga: Yarilire sunkanŋgaga ki ma pye papagapa, pe maga tɛ maga pye ŋgundɔ ŋgundɔ, mbe sigi pɔ nɛrɛ shyɛn na, ti maa ki tilele wa yarilire ti ni, nari suun, nari pire ti woo (2 Sami 24.22; 1 Kuro 21.23).
Yasɛnti: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn paa bura yɛn.
Yawe (Yawe Yɛnŋɛlɛ): Yɛnŋɛlɛ li mɛgɛ jɛŋgɛ pa pège yɔnlɔgɔ yɛɛn YHWH, ko kɔrɔ wo yɛn fɔ «Ŋa wi yɛn», nakoma «Ŋa wi yɛn wa.» Yɛlɛ cɛnmɛ shyɛn toroŋgɔlɔ Zhezu Kirisi wi sege ki yɛgɛ, naa pàa Bibulu wi kanŋga Girɛki sɛnrɛ ti ni, a Zhufuye pè sigi mɛgɛ ki kanŋga ma yo «we Fɔ» jaŋgo paga ka ta mbaa Yɛnŋɛlɛ li mɛgɛ ki yinri jaga jaga. Jinmiire ti ni wège mɛgɛ ki kanŋga ma yo «Yawe Yɛnŋɛlɛ.» Yɛnŋɛlɛ li mɛgɛ jɛŋgɛ ki yerewe pi woro ma jɛn.
Yayɛnwɛ (yayɛnwɛ fɔ, yayɛnwɛ fɛnnɛ): Wa Yɛnŋɛlɛ sɛnrɛ sɛwɛ wi ni, yayɛnwɛ pìla pye mɛgɛ ka, ŋga kìla pye na yinri witige yama cɛnlɛ lɛgɛrɛ na. Mba we maa yinri yayɛnwɛ po nuŋgba lama. Zhufuye pe yeri, pàa pye na yayɛnwɛ fɛnnɛ pe jate fyɔngɔ fɛnnɛ. Pe sila daga mbe cɛn leele sanmbala pe ni wa ca. Leele sanmbala pe sila pye na yɛnlɛgi mbaa jiinri pe na, nakoma mbaa fulo pe tanla.
Ye Fɔ: «We Fɔ» laga ki wele!
Yeŋge (yeŋge le, pye yeŋge): Ko kɔrɔ wo yɛn mbe koro mbalige sa yɔnlɔ ki kɔ. Yeŋge lege ki go ko yɛn mbe ma yɛɛ tirige Yɛnŋɛlɛ li yɛgɛ na mbe yɛnri kala la na, konaa mbe kapere kala yagawa ja (Matiye 6.16-18; 9.15; Kapyegele 13.3).
Yevɔnŋgɔ fɛti: Yevɔnŋgɔ fɛti wìla pye fɛti wa ŋa Zhufuye pàa pye na piin yevɔnŋgɔ pyew ki lɛsanga wi ni (Nɔmbu 28.11).
Yɛnŋɛlɛ cɛnsaga paraga go: Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga paraga go ki yɛn go ka, ŋga pàa gbegele paraga ni, a kì pye Yɛnŋɛlɛ li cɛnsaga wa li woolo pe sɔgɔwɔ. Yɔn finliwɛ sɛnrɛ tìla pye ma yɔnlɔgɔ ma tɛgɛ kɛsu ŋa ni, pa wìla pye ma tɛgɛ wa ki cɛnsaga paraga go ki lajɛŋgɛ kpoyi ki ni, konaa tunŋgo pyeyaara ta yɛgɛ ni, to la pye ma tɛgɛ wa ki laga kpoyi ki ni. Pàa jasa gbegele paara ni, ŋga pe ma sanga maga maga, maga fili. Kìla pye pe kaa kee, pe mari kɔlɔgi mari kaari na kee ti ni (Ɛkizɔdi 25.9; Levitiki 8.10).
Yɛnŋɛlɛ li lajɛŋgɛ: Laga kayi, mbele pè shɔsaga ta ma ku makɔ, pe wa na yɔgɔri Yɛnŋɛlɛ li ni (Luki 23.43).
Yɛnŋɛlɛ li lasiri: «Lasiri» laga ki wele!
Yɛnŋɛlɛ li leele kpoyi: Mbe pye kpoyi, ki jatere wo yɛn yaraga ŋga pè tɛgɛ ki yɛ, maga kan Yɛnŋɛlɛ yeri. Izirayɛli woolo pàa pye kpoyi, katugu pàa pye Yɛnŋɛlɛ li woolo yɛgɛ ŋga na, ki pyelɔmɔ nuŋgba pi na, keretiyɛnye koŋgbanmbala pàa pye na pe yinri Yɛnŋɛlɛ li leele kpoyi; katugu pàa pe yɛɛ kan Zhezu Kirisi wi yeri ma pye wi woolo (1 Korɛnti 1.2; 2 Korɛnti 1.1).
Yɛnŋɛlɛ li wunluwɔ: Wunluwɔ mɛgɛ kì yo lalɛgɛrɛ na wa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ sɛwɛ wi ni, ɛɛn fɔ, ki kɔrɔ wii yo laga ka kpɛ ni. Kì yo lara nda na wa sɛwɛ, mbe yala to ni, ki mbe ya pye fɔ Yɛnŋɛlɛ jate li yɛn wunluwɔ, (Luki 17.20-21), nakoma li yɛn laga ŋga na ko, (Matiye 5.3, 10-12). Wa (Ɔrɔmu 14.17 naa 1 Korɛnti 4.20) lara ti ni, ŋga kì yo ma yo fɔ «Yɛnŋɛlɛ li wunluwɔ» ki kɔrɔ wi mbe ya pye wunluwɔ fɔnmbɔ shɔsaga ŋga Kirisi wì kan we.
Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ (yofɛnnɛ): Ko kɔrɔ wo yɛn mbe sɛnrɛ shɔ lere yɔn na mberi yo. Lere wawi ŋa wi maa para Yɛnŋɛlɛ li fanŋga na, li maa tun wi sa li sɛnrɛ ti yo. Nagawa, naa mbe bala kala na, naa kotogo sogowo, naa yɛrɛwɛ, naa kagala ŋgele kaa paan, ti ni fuun ti yowo yɛn wa ki ni. Ki mɛgɛ ki maa yinri Yɔn fɔlɔ lɛlɛ wagati Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɛnnɛ poro na. Poro pele la wɛlɛ: Daniyɛli, naa Ezayi, naa Eli, naa Zheremi, naa Zhonasi. Ki mɛgɛ ki maa yinri Zhan Batisi wi na ma yo Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ wi. Zhezu Kirisi wì pye Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ. Tagafɛnnɛ gbogolomɔ mba pe yinri Legilizi, pi leele pàa pye na pele yinri Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɛnnɛ.
Yizɔpi: Wɛrɛ tari nda ti nuwɔ pi yɛn ma tanla, ti maa fiin wa Ezhipiti tara naa Palɛsitini tara ti ni. Tila ya yiri mbe yagara jɛŋgɛ, ti wɛŋgɛlɛ ke ma pye sire ni. Ti maa yinrigi yaanŋguro naa mboro lara nda tì jɛɛnri to na (1 Wunlumbolo 5.13). Kìla pye pe ma yizɔpi wɛrɛ ti kɔn mari pɔ ti yɛɛ na, Paki fɛti nɔgɔ, kasanwa mba pàa pye na yanragi yanragi na kapere ti kala yagawa jaa, pe mari le wa pi ni maa yanragi yanragi (Ɛkizɔdi 12.22). Kìla pye tɔnmɔ mba pi ma yaraga nakoma lere pye fyɔngɔ fu, yizɔpi wɛrɛ pàa tɛgɛ naa yanragi yanragi (Levitiki 14.4-7).
Yofɔ (Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ): Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ laga ki wele.
Yɔn finliwɛ: Wa Bibulu wi ni, yɔn finliwɛ pi kɔrɔ wowi ŋa fɔ Yɛnŋɛlɛ lì yɔn wa nuŋgba lere wa ni, nakoma li woolo pe ni. «Yɔn fɔlɔ» laga ki wele fun.
Yɔn finliwɛ kɛsu: Yɔn finliwɛ kɛsu pàa wi gbegele akasiya tire ni ma tɛ piiri wo wi na (Ɛkizɔdi 25.10-22). Yɛnŋɛlɛ li ŋgasegele kàa pye ma yɔnlɔgɔ sinndɛɛrɛ papara papara nda na, pa pàa ti le wa wi ni. Wo kìla pye na jate ma wɛ yaraga ki ni fuun ki na wa Yɛnŋɛlɛ cɛnsaga paraga go ki ni. Wìla pye naga nari ma yo Yɛnŋɛlɛ li yɛn le; puŋgo na, pàa kaa wi tɛgɛ wa shɛrigo gbɔgɔ ki lajɛŋgɛ kpoyi ki ni.
Yɔn finliwɛ sɛnrɛ kɛsu: Ye yɔn finliwɛ kɛsu laga ki wele!
Yɔn fɔlɔ (yɔn fɔgɔlɔ): Na ki ka yo wa Bibulu wi ni mbe yo yɔn fɔlɔ, ko kɔrɔ wo yɛn fɔ Yɛnŋɛlɛ lì kala la kɔn ma tɛgɛ mbe pye lere wa kan, na lo kpaw li yaa ka li yɔn fili. Wagati lɛgɛrɛ na, ki leele pe daga mbe ŋga pye jaŋgo ki yɔn fɔlɔ lii yɔn fili, li ma ko fun ki naga. Kì pye ma Yɛnŋɛlɛ làa yɔn fɔlɔ la kɔn Nowe yeri (Zhenɛsi 9.8-17), ma la kɔn Abiramu yeri (Zhenɛsi 17.1-8). Ko puŋgo na, a lì la kɔn Izirayɛli cɛnlɛ woolo pe yeri (Deteronɔmu 29.1-15). Bibulu wi yɛn ma kɔn shyɛn: Yɔn fɔlɔ lɛlɛ naa Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ. Yɔn fɔlɔ lɛlɛ lo li yɛn ŋga Yɛnŋɛlɛ làa yo li yaa pye sanni Zhezu wi sa pan. A Yɔn fɔlɔ fɔnnɔ lì pye ŋga Yɛnŋɛlɛ li yaa ka pye Zhezu wi panga ki fanŋga na (Matiye 26.28; 2 Korɛnti 3.6; Efɛzi 2.13-13; Eburuye 8.7-13).
Z
Zabulɔn naa Nɛfitali: Zabulɔn naa Nɛfitali pàa pye Zhakɔbu wi pinambiile konaa ma pye fun Izirayɛli tara cɛngɛlɛ kɛ ma yiri shyɛn koro kele shyɛn; ki cɛngɛlɛ shyɛn ke tara tìla pye ma wa wa Palɛsitini tara ti yɔnlɔparawa kamɛŋgɛ kɛɛ yeri. Asiri tara fɛnnɛ pàa kaa pan ma to ki tara ti na mari shɔ mari ta (2 Wunlumbolo 15.29; 16.9).
Zusi: Kirɛti fɛnnɛ pe yarisunŋgo kayi pe yinri ma (Kapyegele 14.12).
Zh
Zhan Batisi: Wìla pye Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ ŋa wìla Zhezu wi konɔ li gbɛgɛlɛ. Wìla pye Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ ma yala Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ Eli wi tulugo ko ni. Wìla ki yari leele pe kan fɔ pe daga mbe pe kapere ti jɛn mberi yaga, mbe pan Yɛnŋɛlɛ li kɔrɔgɔ (Matiye 3.1-15; Mariki 1.4-11; Luki 1.13-25). «Batɛmu» laga ki wele!
Zhasipi: Sinndɛlɛgɛ sɔnŋgbanga wogo kayi, ki yɛgɛ cɛnwɛ pi yɛn ma lɛgɛ.
Zheremi: «Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ» laga ki wele!
Zhonasi: «Yɛnŋɛlɛ yɔn sɛnrɛ yofɔ» laga ki wele!
Zhubile: Maga logo zhubile, ko kɔrɔ wo yɛn mbe mbanlaga win. Yɛlɛ nafa shyɛn ma yiri kɛ kɛ pyew lo pàa pye na yinri zhubile yɛlɛ. Ki yɛlɛ li yeŋge kɔlɔshyɛn wogo ki pilige kɛ wogo ki na, Izirayɛli woolo mbele pàa pye na pe yɛɛ kaan kulolo pe Izirayɛli woolo yɛɛnlɛ pele yeri, pe ma wɔ wa kulowo pi ni. Ko mbanlaga winmɛ po pìla pye na ki yɛlɛ li lɛsanga wi nari, ki kɔrɔ wi yɛn fun yɔgɔrimɔ (Levitiki 25.8-54).
Zhufuye: Yɛnŋɛlɛ làa ki leele pe wɔ faa, jaŋgo pe pye li woolo. Pe maa pe yinri fun Izirayɛli woolo. Pàa pye na tanri Moyisi lasiri konɔ li na. Pa Shɔfɔ Zhezu wì yiri wa ki woolo pe ni (Matiye 2.2; Mariki 15.2).