گێشێن سرپدی
آرامی زبان: آرامی، یک سامی زبانے که سوریَهئے مردم و هما یَهودی که چه بابِلا اورْشَلیما پِر ترّتگ‌اتنت، آیانی بازێنێئے زبان بوتگ. ایسّایا هم آرامی زبانا هبر کرتگ.
آسمانی بادشاهی: بچار: هُدائے بادشاهی.
آسمانی پت: بچار: پت.
اَبدمانێن زِند: بچار: نمیرانێن زِند.
اِبرانی زبان: اِبرانی، سامی زبانے که بنی اِسراییلیانی ماتی زبان اِنت. اِنجیلئے چار کتابان، برے برے «اِبرانیئے» لَبز په آرامی زبانا کارمرز بوتگ که آ هم گۆن اِبرانیا همگرَنچێن زبانے (بچار: آرامی زبان).
اِرمیا نبی: اِرمیا اِسراییلیانی پئیگمبرے بوتگ. آییئے پئیگمبریئے زمانگ 627 تان 586 پێشمیلاد اِنت. آییئے بازێن پێشگۆییانی تها بادشاه سُلئیمانئے بستگێن مزنێن پرستشگاهئے تباهی و بابِلئے مُلکا اِسراییلیانی درانڈێهیئے هبر هم هست‌اِنت. آییئے زمانگئے بێهُداێن بادشاهان آییئے کلئو دۆست نبوتگ‌اَنت و په اے سئوبا آییا مزنێن سکّی و سۆریے دیستگ.
اِشئیا نبی: اِشئیا اِسراییلیانی پئیگمبرے بوتگ. آییئے پئیگمبریئے زمانگ 740 تان 686 پێشمیلاد اِنت. چه آییئے بازێن پێشگۆییان یکّے اێمنیئے شهزادگ، بزان ایسّا مَسیهئے آیگئے بارئوا بوتگ. آییا ایسّائے سلیب کشّگ و اێرانی بادشاه کورُشئے آیگئے پێشگۆیی هم کرتگ.
اِلیاس نبی: اِلیاس اِسراییلیانی پئیگمبرے بوتگ. آییئے زمانگ نهمی کرن پێشمیلاد اِنت. آییئے وهدا، اسراییلئے بادشاه سکّێن بێهُدایے اَت. اِلیاسا بادشاهارا ڈاه دات که اگن آ تئوبه مکنت، اِسراییلا هئورَ نبیت و تان سئے و نێم سالا مُلکا هئور نبوت. اِلیاس زندگا آسمانا برگ بوت. دگه پئیگمبرے، مَلاکیا، کئول داتگ‌اَت که اِلیاس نبی چه مَسیهئے آیگا پێش واترَّ کنت. اے کئول پاکشۆدۆکێن یهیایا پوره کرت که آییئے کلئو هم په اِسراییلئے مردمان همِش اَت که تئوبه بکننت.
اِنجیل: اِنجیلئے مانا وشّێن مستاگ و هال اِنت. اِنجیل، «نۆکێن اَهدنامگئے» 27ێن کتابانی تها چار کتاب اَنت. اے چارێن کتابان، ایسّا مَسیهئے زِند، مۆجزه و اَجِکّایی، سر و سۆج و پرمان و مرک و جاه جنَگ نبیسگ بوتگ‌اَنت.
انسانئے چُکّ: انسانئے چُکّ یک نامے که ایسّایا په وت زرتگ. دانیال نبیا اے پِرنام په یک هَستیێا کار بستگ که آ چه آسمانا کئیت. ایسّا مَسیها اے پِرنام په وت زرتگ تان مردم بزاننت که آ چه آسمانا آتکگ و هما واده داتگێن مَسیه انت.
اورْشَلیم: اورْشَلیم په یَهودیان پاکێن شهرے، چیا که هُدائے پاکێن لۆگ، بزان مزنێن پرستشگاه، همے شهرا اَت. یَهودی اے جاگَها هر سال یکجاه بوتگ‌اَنت و هُدااِش پرستش کرتگ. وتی کُربانیگِش هم، همۆدا برتگ‌اَنت.
ایسّا: ایسّا، اِبرانی زبانا «یِهُشوا» گوَشگَ بیت، بزان «هُداوندَ رَکّێنیت».
بابِلئے درانڈێهی: وهدے 586 پێشمیلادا، بابِلئے بادشاه نِبوکَدْنَسَرا (بُهتِنَسْرا) اورْشَلیم گپت، اۆدئے گێشترێن جهمنندی بابِلا گلّێنت و درانڈێه کرتنت. یَهودیان پدا پارس بادشاه کورُشئے زمانگا، 538 پێشمیلادا، پِر ترّگ بِندات کرت.
باورمند: باورمند هما مردم اَنت که هُدائے هبران په دل و سِتکَ منّنت و ایسّا مَسیها وتی رَکّێنۆکَ زاننت.
برات: ایسّائے باورمند اے «براتئے» لبزا په هما مردمان کارَ بندنت که آ هم ایسّا مَسیهئے سرا باورمند اَنت.
بِلزَبول: بِلزَبول، بزان «بُرزێن جاگَهانی مستر». بِلزَبول، جِنّانی سرۆک زانگ بوتگ.
بنی اِسراییل: بنی اِسراییل، اِبراهێم و آییئے نماسگ آکوبئے چُکّ و اۆبادگ اَنت، هما آکوب که هُدایا آییئے نام اِسراییل کرتگ‌اَت. بنی اِسراییل موسّائے سرۆکیا چه مِسرئے گُلامیا تتکنت و یوشَهئے سرۆکیا کنئانئے مُلکِش گپت. آیانی دوازده کبیله اتنت و داوود و سُلئیمان آیانی نامدارێن بادشاه اتنت. لهتێن بنی اِسراییلی آشورئے مُلکا درانڈێه کنگ بوت و رندا اے دگه بنی اِسراییلی گلّێنگ و بابِلا راه دئیگ بوتنت. هما که چه بابِلئے درانڈێهیا پِر ترّتنت، یَهودی گوَشگَ بوتنت.
بےهُمیرێن نانئے ایید: بےهُمیرێن نانئے ایید، هپت رۆچ اَنت که سَرگوَزئے اییدا رَند گِرگَ بیت. یَهودی اے اییدا پمێشکا کننت که هُدایا بنی اِسراییلی کئوم چه پِرئونئے دستا آزات کرت و چه مِسرا در کرت. بےهُمیرێن نان، بنی اِسراییلیان همے هبرئے یاتا پِرّێنیت، هما شپا که آ چه مِسرا تتکنت، آیان په آرتئے کُپّێنگ و هُمیر کنگا مۆه نرَسِت و اِشتاپی چه بےهُمیرێن آرتا نانِش پتک و وارت.
پاکشۆدی: اے لبز، یونانی زبانا «بَپْتیسْمَه» گوَشگَ بیت و اِشیئے مانا «آپا بُکّ دئیگ» یا «گۆن آپا شۆدگ» اِنت. پاکشۆدی یک مردمێئے نۆکێن روهانی زِندئے نشانی اِنت و هرکَسا چه وتی گناهانی پشۆمانیا اے نۆکێن زِندَ رسیت. پاکشۆدی، په باورمندیئے سرا پاکێن روهئے اێر کپگا هم کارمرزَ بیت.
پاکوَنڈ: په هُدائے ناما گیشێنتگێن بهر بزان هئیرات.
پاکێن روه (هُدائے پاکێن روه، روه‌اُلکُدُس): یونانی زبانا، اے لبزئے مانا «پاکێن گوات» یا «پاکێن روه» اِنت. اِنجیلئے تها، ما گندێن که پاکێن روه، هُدائے هما زۆراکێن وس و واک اِنت که په هُدائے هُکم و رَزایا کار کنگا اِنت. باورمندانی دل و جانا پُتریت، آیانی رهشۆن و پُشت و پناهَ بیت و چه شادمانیا سررێچَ کنت.
پت: پت هما لبز اِنت که ایسّا مَسیها په هُدایا کار بستگ، بله جسمی ڈئول و درۆشما نه. هُدا سجّهێنانی جۆڑێنۆک اِنت. پمێشکا سجّهێنانی پت زانگَ بیت، بله چُکّ چه آییا دور بوتگ‌اَنت. ایسّایا گۆن وتی مرکا دێم په پتا رئوگئے راه پَچ کرتگ. هرکَس که ایسّائے سرا باور بکنت، آسمانی پتئے کرّا شتَ کنت. ایسّایا گۆن وتی آسمانی پتا نَسندۆکێن نزّیکیے هست، انچُش که وتَ گوَشیت (یوهَنّا 10:30): «من و من پت یکّ اێن».
پرستش: پاکێن کتابئے تها، پرستشئے مانا یکتاێن هُدائے اِبادت اِنت، آییئے ستا و سنا کنگ و آییئے مزنیئے منّگ.
پَریسی: پَریسی، یَهودیانی دینی و سیاسی مردمانی یک بَهرے اتنت که شَریَتئے پابند اتنت. بازێن پریسیێئے سرا مَسیهئے ایراز اِش اَت که آیان شَریَتئے بێهی شرّێن رَهبند، انچُش که مِهر و اِنساپ، یله داتگ‌اتنت، هُرد و کسانێن رهبندانی سرا مُهر اۆشتاتگ‌اتنت و آ دگه مردمِش اێرَ جتنت.
پرێشتگ: پرێشتگ هما روهانیێن ربّال و کاسِد اَنت که هُدائے کُلئوانَ برنت و کارنت. هُدائے هِزمتکار اَنت و په مردمان هِزمتَ کننت.
پِسَه: یَهودیانی سَرگوَزئے ایید.
پلیت و بێران کنۆکێن بَژناک: اے هبر، که پێسرا کوَهنێن اَهدنامگا، دانیال نبیئے کتابا آتکگ، دو مزنێن سرگوَستئے نێمگا اِشارهَ کنت. ائولی اِش اِنت، که سال 168 پێشمیلادا، سوریَهئے بادشاها مزنێن پرستشگاهئے تها بُت اێر کرت. دومی سرگوَست، اِنجیلئے چارێن کتابانی نبیسگئے وهدا اَنگت نبوتگ‌اَت، بزان سال 70 میلادیا مزنێن پرستشگاهئے پرُشت و پرۆش. بازێن زانتکارێئے هئیالا، چه ایسّا مَسیهئے آیگا پێسر، سیاسی سرۆکے کئیت، دنیائے سرا هاکمیَ کنت و اورْشَلیما مزنێن پرستشگاها پدا اڈَّ کنت، بله رندا پرستشگاها، سوریَهئے بادشاهئے پئیما، پلیتَ کنت.
پِنْتیکاسْتئے ایید: پِنْتیکاسْتئے ایید، یَهودیانی رۆن و مۆشئے ایید اِنت، که سَرگوَزئے اییدا 50 رۆچا رند گِرگَ بیت. «پِنْتیکاسْت» چه یونانی زبانئے لبز «پنجاها» زورگ بوتگ.
پیلاتوس: ایسّائے سَلیب کَشّگئے وهدا، اِسراییل رومئے دستئے چێرا بوتگ و پیلاتوس اِسراییلئے سرا رومئے والی بوتگ. آییا یَهودیَها 26 تان 36 میلادیا هاکمی کرتگ.
تئورات (موسّائے کتاب): تئورات پنچ کتاب اَنت، بزان پێدایش، دَرگوَز، لاویان، مردم‌شماری، شَریَتئے دومی رَهبند.
تئیاریئے رۆچ: پنچشَمبِهئے رۆچئے رۆنند تان جُمَهئے رۆچئے رۆنند که یَهودیان په شَبَّتئے رۆچا تئیاریَ کننت «تئیاریئے رۆچ» زانگَ بیت.
جَلیل: جَلیل، اِسراییلئے شمالی نێمگا یک گوَرمێئے نام اِنت که اشیا سئوبا، مُلکئے شمالی دَمگا جَلیلَ گوَشنت. اے گوَرمئے دومی نام گِنیسارِت اِنت.
جِنّ: جِنّ، روهے که چَمزاهرا گِندگَ نبیت، مردمانی جسم و جانا پُتریت و برے برے آیان بےسار و چه وت بے‌وتَ کنت.
داوود: داوود، چه میلادا هزار سال پێسر، اِسراییلیانی مزنێن بادشاه و شائرے بوتگ. زَبورئے کتابا، آییئے بازێن شئیرے مان اِنت. آییا وتی لهتێن شئیرئے تها ایسّا مَسیهئے بارئوا هم پێشگۆیی کرتگ.
داوودئے چُکّ (داوود بادشاهئے چُکّ): داوودئے چُکّ، بزان داوود بادشاهئے پُشتپد. «داوودئے چُکّ» هما لبز اِنت که یَهودیان په هما واده داتگێن مَسیها کارَ بست که آیگی اَت (بچار: مَسیه).
درکئوم: درکئوم هما اَنت که یَهودی نه‌اَنت.
دنیا: دنیا په سئے مانایا آرگ و زانگ بوتگ:
1. سجّهێن هستی، چُش که زمین و آسمان، کۆه و جنگل، دشت و دریا، بَرّ و گیابان؛
2. سجّهێن مردم و مهلوک؛
3. هما مردم که ایسّا مَسیهئے سرا باورمند نه‌اَنت.
دینی پێشوا: یَهودیانی سجّهێن دینی سرۆک و پێشوا، آکوبئے چُکّ لاوی و موسّائے برات هارونئے نَسل و پدرێچ بوتگ‌اَنت. پێشوایانی کار، کُربانیگ، پرستش و پاک و ناپاکیئے رهشۆنی دئیگ بوتگ.
رومی باشندَه: رومئے هاکمیئے سجّهێن نندۆکێن مردم رومی باشندَه نبوتگ‌اَنت. رومی باشندَهانا بازێن آسودگیے بوتگ، چُش که آ جنَگ یا سَلیب کَشّگ نبوتگ‌اَنت و چه رومی کئیسرا دادرسیئے دَزبندی کنگئے هکِّش بوتگ. هما مردم که چه پێدایشا رومی باشندَه نبوتگ‌اَنت، باشندَهی‌اِش په بها گپت کرتگ.
رۆگن پِر مُشگ: هما چیز که په یک هاسێن کارێا گچێن کنگ و یک کِرّ کنگ بوتگ، زئیتونئے رۆگنِش پِر مُشتگ. کوَهنێن اَهدنامگئے تها، مردم هم رۆگن پِر مُشگ بوتگ‌اَنت و چیز هم. ایسّائے اَسلیگێن پِرنام «مَسیهئے» بنیادی مانا هم «رۆگن پِر مُشتگێن» اِنت (بچار: مَسیه).
رهمت: پرێشتگ، هُدائے مِهرانی هما سئوگات و ٹێکی اِنت که سجّهێن مردمان دئیگَ بیت، بِلّ تُرے کَسّ اے مِهرانی لاهک نه‌اِنت.
سامِرَه: سامِرَه، چه اِسراییلئے دَمگان یکّے که مُلکئے نیام و دلگاها اِنت و سامِری اۆدئے نندۆک اتنت (بچار: سامِری).
سامِری: سامِری یک کئومے که چه اورْشَلیما دێم په شمالا، سامِرَهئے دمگئے جهمنند اَت. آشوریان چه میلادا هپت کَرنا پێسر، سامِرَه گپت و اۆدئے مردم درانڈێه کرتنت. سامِری هما مردمانی چُکّ و اۆبادگ اتنت که آشوریان رندا اۆدا جهمنند کرتنت. هرچُنت که سامِری هُدائے پرستشئے داوا و اِدّیایا کنگا اتنت (یوهَنّا 4:20)، بله یَهودیان سامِری ناپاکَ زانتنت، گۆن آیان بدل و بانداتِشَ نکرت و چه آیانی دمگا هم نگوَستنت (مَتّا 10:5).
سَدوکی: سَدوکی، چه یَهودیانی دینی سرۆکان یک رُمبے اَت که تهنا تئوراتئے پنچ کتابِشَ مَنِّت. سَدوکیان جِنّ و پرێشتگ، بهشت و دۆزه و مردگانی پدا زندگ بئیگ نمنّنت.
سَرّاپ: مزنێن پرستشگاهئے تها، یَهودی زرّا اَبێد دگه زرّانی کارمرز کنگ بند بوتگ که آیان مُت و مردمی اَکس پِر بوتگ. پرستشگاهئے دئیگ و په هئیرات و کُربانیگا چیزئے بها زورگا الّم بوتگ که مردم وتی زرّان بدل بکننت و پرستشگاهئے هاسێن زرّا بدئینت. باز وهدا، سَرّاپان همے زرّ بدل کنگ په وتی نپ و سوتّا کار بستگ.
سَرگوَزئے ایید (پِسَه): اے ایید، چه پِرئونئے گُلامیا اِسراییلیانی آزاتی و آجوییئے یاتا گِرگَ بیت و هما یادگارێن نشانی اِنت که هُدایا، موسّائے زمانگا مَرکئے پرێشتگ رئوان داتگ که هر لۆگئے ائولی مردێن‌چُکّا بکُشیت، بله هر لۆگے که آییئے دروازگا کُربانیگێن هۆن لگّتگ، چه آ لۆگا سر بگوَزیت.
سَلیب: رومئے بادشاهیئے وهدا، سَلیب په مسترێن رَدکارانی سِزا دئیگا کارمرز کنگ بوتگ. اے پئیمێن رَدکارِش چاردارانی سرا درتکگ و دست و پاد مێه‌کُٹّ کرتگ‌اَنت تان کم کمّا بمرنت.
سُلئیمان: سُلئیمان، داوود بادشاهئے نامدارێن چُکّ اِنت. مزنێن پرستشگاهئے جۆڑێنۆک، سُلئیمان اَت.
سُنّت کنگ: سُنّت یا بُرُّک، هما هُکم اِنت که هُدایا اِبراهێمئے زمانگا داتگ‌اَت تان هُدا و اِبراهێمئے اَهدئے یک نشان و پجّارے ببیت. یَهودی، وتی دینی رسم و رئواجانی رندگیریا، هشتمی رۆچا وتی هر مردێن‌چُکّا سُنّتَ کننت.
سُنگ و مالیاتگیر: ایسّائے وهدا، اِسراییل رومئے بادشاهئے دستئے چێرا بوتگ. رومی هاکمان چه اِسراییلیان سُنگ و مالیات گِپتگ. آیان سُنگ گِرگئے کار هما اِسراییلیانی دستا داتگ که آ رومیانی کُمک‌کار بوتگ‌اَنت. بازێنێا، چه سُنگئے گیشّێنتگێن زرّان، گێشتر گپتگ و پمێشکا، مردمان چه آیان نپرت کرتگ.
سۆچگی تُهپه: سۆچگی تُهپه، یَهودیانی دینی دۆد و ربێدگا، هما کُربانیگ اِنت که سرجمێن دَلوَتا آسئے سرا سۆچنت.
شَبَّتئے رۆچ: تئوراتئے تها، هُدایا بنی اِسراییلی هُکم کرتگ‌اَنت که هپتگئے شش رۆچا کار بکننت و هپتمی رۆچا هُدایا پرستش بکننت. آیان، همے هپتمی رۆچئے نام شَبَّت کرتگ‌اَت. شَبَّتئے رۆچ، جُمَهئے رۆچئے رۆنِندا بگر تان شَمبِهئے رۆچئے رۆنند اِنت.
شَریَت: شَریَت، هُدائے راه و رهبندانی هما هُکم و پرمان اَنت که موسّائے سرا رئوان دئیگ بوتگ‌اَنت و تئوراتا آتکگ‌اَنت.
شَریَتئے زانۆگر: شَریَتئے زانۆگر، یَهودیانی هما دینی زانتکارێن مردم اتنت که دینئے راه و رَهبندِش زانتگ‌اَنت. چه آیان بازێنێا، پَریسیانی ڈئولا، شَریَتئے بێهی شرّێن رَهبند، انچُش که مِهر و اِنساپ، یله داتگ‌اتنت و هُرد و کسانێن رهبندانی سرا کارِشَ کرت (بچار: پَریسی.)
کاپارانی ایید: یَهودی، موسّائے سرۆکیا چه مِسرا در کَپَگ و تان چِل سالا بَرّ و گیابانان گِدان و کاپارانی تها نندگئے یاتمانا، همُک اێرَهتئے مۆسما، هپت رۆچا اییدَ کننت. همے اییدا «کاپارانی اییدَ» گوَشنت.
کاسِد: کاسِد بزان «دێم داتگێن». اے لبز په هما دوازدهێن مریدان کارمرزَ بیت که ایسّا مَسیها په وتی هاسێن همراهیا گچێن کرتنت. اِشانی تها، مَتّا و یوهَنّا هم هئوار اتنت که آیان رندا پاکێن اِنجیل چه مَتّا و چه یوهَنّائے کَلَما نبشتنت. کاسِدئے لبز په پولُس و بنداتی کِلیسائے اے دگه سرۆکان هم کارمرز کنگ بوتگ.
کِلیسا: نۆکێن اَهدنامگئے تها، اے لبز په اِبادتئے جاگَها کارمرز نبوتگ. هر جاه که آتکگ، اِشیئے مانا ایسّا مَسیهئے باورمندانی مُچّی و شریکدارێن زِند بوتگ.
کنیسه: هر شهرێا که یَهودی نندۆک انت، یک پرستشگاهے هست که ایسّا مَسیهئے وهدا اۆدا مردێن‌چُکِّش هم وانێنتگ‌اَنت. اے پرستشگاهئے نام «کنیسه» اِنت.
کوَهنێن اَهدنامگ: کوَهنێن اَهدنامگ 39 کتاب اَنت که 1500 تان 400 پێشمیلادا اِبرانی زبانا نبیسگ بوتگ‌اَنت. اِشانی تها نبشته اِنت که هُدایا چۆن اِبراهێم و آییئے نَسل و اۆبادگ، بنی اِسراییل، په وت گچێن کرتگ‌اَنت که دنیایا برَکّێنیت. کوَهنێن اَهدنامگئے تها، بنی اِسراییلئے راج‌دپتر، په هُدایا آیانی نازێنک و ستا (زبور) و هُدائے نبیانی کُلئو و نبشتانک آتکگ‌اَنت. چه اے نبیان بازێنێا، ایسّا مَسیهئے آیگئے پێشگۆیی کرتگ.
کئیسر: کئیسر چۆناها جولیوس سیزارئے نام اِنت که 100 تان 44 پێشمیلادا زندگ اَت و رومئے مزنێن هاکمے اَت. رندا، اے نام په رومئے بادشاهان زورگ بوتگ.
لاوی: لاوی آکوبئے سئیمی چُکّ و بنی اِسراییلیانی یک کبیلهێئے بُنپیرُک اَت. اے کبیله، هُدایا په پرستشگاهئے هزمتکاریا گچێن کرتگ‌اَت.
مُرّ: مُرّ گران‌کیمّتێن وشبۆێن ٹێلے که په درمانا هم کارمرز کنگ بوتگ و په مردگانی کبر کنگئے تئیاریا هم.
مزنێن پرستشگاه: مزنێن پرستشگاه بنی اِسراییلیانی هما مسترێن پرستشگاه اَت که سُلئیمان بادشاهئے زمانگا بندگ بوتگ. یَهودیان، وتی کُربانیگ همے جاگَها کرتگ‌اَنت. سال 586 پێشمیلادا، بابِلئے بادشاه نِبوکَدْنَسَرا (بُهتِنَسْرا) پرۆشتگ. رندا، چه 536 بگر تان 516 پێشمیلادا گۆن اێرانی بادشاهانی کُمکا پدا جۆڑ کنگ بوت. سال 70 میلادیا، رومیان پرۆشت و هراب کرت.
مزنێن پرستشگاهئے پرده: اورْشَلیما، مزنێن پرستشگاها، سبز، جَمورنگ و سُهرێن پژما گوَپتگێن مزنێن پردهے لۆنج بوتگ و گۆن اے پردها، پرستشگاهئے پاکترێن جاگَه چه اے دگه بَهران جتا کنگ بوتگ (درگوَز 26:31–35). وهدے ایسّا مَسیه سلیبئے سرا ساهَ دنت، همے پردهَ دریت (مَتّا 27:51؛ لوکا 23:45). اے همے گپّئے نشانی اِنت که نون ایسّا مَسیها په سجّهێنانی گناهانی شۆدگا وتا کُربان کرتگ و دێم په هُدایا رئوگئے راه پَچ اِنت.
مزنێن پرستشگاهئے شُشت و شۆد و وَپْکئے ایید: سال 165 پێشمیلادا، یَهودیان وتی مزنێن پرستشگاه چه سوریَهئے دستا پَچ گِپتگ، آیانی بُت چه اۆدا در کرتگ و پرستشگاه شُشت و شۆد کرتگ و رندا په هُدایا وَپْک کرتگ. په همے یاتمانا، مزنێن پرستشگاهئے شُشت و شۆد و وَپکئے اییدا گرنت.
مستاگ: مستاگئے لبز په رومئے نۆکێن بادشاهانی آیگا کارمرز کنگ بوتگ. ایسّا مَسیها هم په وتی کُلئو و پئیگامئے جار جنَگا کاربند کرتگ و گوَشتگ که هُدائے بادشاهیئے وهد نون آتکگ و رَسِتگ.
مسترێن دینی پێشوا: مسترێن دینی پێشوا هما دینی سرۆک اتنت که دینی راه و رهبندانی مسترێن اُگدَهدار اتنت و هر وهدا یک مسترێن دینی پێشوایے گچێن کنگ بوتگ.
مَسیه: مَسیها یونانی زبانا «خْریسْتُس» و اِبرانی زبانا «مَشیاهَ» گوَشنت، که مانایی «په بادشاهیا رۆگن پِر مُشتگێن» اِنت. هُدایا چه نبیانی زبانا مستاگ داتگ‌اَت که یک رۆچے بادشاهے کئیت و یَهودیانَ رَکّێنیت. په اے سئوبا که یَهودی یک دنیایی بادشاهێئے ودارا اتنت، آیان بازێنێا نمنّت که ایسّا هما مَسیه اِنت. بله ایسّائے باورمند، ایسّائے مَسیه بئیگا منّنت.
مَسیهی: ایسّا مَسیهئے باورمندان مَسیهیَ گوَشنت. اے نام ائولی رندا اَنْتاکیَهئے شهرا په باورمندان کارمرز بوتگ.
مَکْدونیَه: مَکْدونیَه آ وهدان یونانئے شمالی نێمگا اَت و رومئے اُستانے اَت. بُنجاهی تِسالونیکی اَت. مَکْدونیَه نون جتاێن مُلکے.
مَنّ: مَنّ هما آسمانی نگن اِنت که موسّائے زمانگا، هُدایا په بنی اِسراییلیان هما وهدا اێر آورت که آ بَرّ و گیابانان سَپَرا اتنت.
من آن، من هما آن: «من آن» یا «من هما آن»، هما لَبز اِنت که هُدایا په وتی پجّارێنگا گۆن موسّایا گوَشتگ. اِبرانی زبانئے لَبز «یَهْوے» چه همے هبرا زورگ بوتگ. «من آن» یا «من هما آن»، یک دراَنگازے که ایسّایا کاربند کرتگ تان آییئے هُدایی زات پَدّر و پجّارگ ببیت.
نمیرانێن زِند (اَبدمانێن زِند): نمیرانێن زِند یا اَبدمانێن زِند هما دئور و باریگ اِنت که ایسّائے سرا باورمندێن مردم گۆن هُدایا یکجاهَ بنت. اۆدا بے گَم و درد، آسودگ و شادمانَ بنت و هچبرَ نمرنت.
نۆکێن اَهدنامگ: نۆکێن اَهدنامگئے 27 کتاب انت که اِشانی تها، چارێن اِنجیل ایسّا مَسیهئے پێدایش، تالیم و مۆجزه، سَلیب کَشّگ و مرک، جاه جنگ و آسمانا رئوگ بئیانَ کننت. کاسِدانی کار کِلیسائے بُنگێجئے بارئوا هبرَ کنت. گُڈّی کتاب، دنیائے دێما آیۆکێن سرگوَستانی بارئوا پێشگۆییَ کنت و نۆکێن جهانئے دْرپشۆکێن دْرۆشمئے مستاگا دنت. نۆکێن اَهدنامگئے اے دگه کتاب، کاگد و کرّاچ اَنت که پولُس و ائولی کِلیسائے دگه لهتێن سرۆکا نبشتگ‌اَنت.
هُدائے بادشاهی (آسمانی بادشاهی): مَتّا گوَشیت «آسمانی بادشاهی» و اِنجیلئے اے دگه سئے کتابانی نبیسۆک گوَشنت «هُدائے بادشاهی». مانااِش یکّ اِنت و گپّ همِش که هُدائے جند بادشاهَ بیت و دنیائے سرا هاکمیَ کنت. وتی مستاگئے شِنگ کنگئے بنداتی زمانگا، ایسّا مَسیه هُدائے بادشاهیئے آیگئے جارا جنت، بله اے کار هما وهدا په سرَ رسیت که ایسّا مَسیه پدا بیئیت. هُدائے بادشاهی دنیایی بادشاهیئے پئیما نه‌اِنت، اے بادشاهی په زۆرانسریَ نرسیت.
هُدائے چُکّ: اِنجیلئے تها، ایسّا «هُدائے چُکّ» یا «هُدائے بچّ» گوَشگَ بیت. آییا زمینی پت نێست، چه آسمانا آتکگ. هُدایا وتی بادشاهی هماییئے دستا داتگ، چیا که ایسّائے همُک واهگ، هُدایی اِنت. ایسّا هما کارانَ کنت که هُدائے واهگ اَنت.
هُدائے گوَرانڈ: «هُدائے گوَرانڈا»، هُدائے هما گهترێن کُربانیگ، بزان ایسّا مَسیه اِنت که په سجّهێنانی گناهانی شۆدگا کُربانیگ بوتگ.
هُدائے نارَزایی: هُدائے نارَزایی، مردمانی بدێن کارانی سرا، هُدائے زَهر و گَزب اِنت.
هُدائے هبر: هُدائے هبر، هُدائے وشّێن پئیگام و کُلئو اَنت که 66 کتابا مان اَنت. اے 66 کتاب دو بَهر اَنت: «کوَهنێن اَهدنامگ» و «نۆکێن اَهدنامگ».
هُداوند: «یَهْوے» هما نام اِنت که هُدایا، کوَهنێن اَهدنامگئے تها گۆن موسّایا پِر بستگ. نۆکێن اَهدنامگئے تها، «هُداوند» په یَهْوێا کارمرز کنگ بوتگ. اے نام، په ایسّا مَسیها هم کارمرز کنگَ بیت که گۆن وتی آسمانی پتا یکّ اِنت.
هوشیانا: آرامی زبانا، هوشیانائے مانا اِش اِنت: «مارا نون برَکّێن».
هیرودی: هیرودی، هما مردم اتنت که هاکمێن هیرودیسئے منّۆک و کُمک‌کار بوتگ‌اَنت.
هیرودیس: نۆکێن اَهدنامگئے تها، هیرودیس پنچ هاکمئے نام اِنت که رومیانی چێردستیا یَهودیانی سرا هاکمی‌اِش کرتگ.
هیرودیس ائولی، «مزنێن هیرودیس»: گوَشنت که ایسّا مَسیهئے پێدا بئیگئے وهدا، مزنێن هیرودیس بنی اِسراییلئے هاکم اَت و بئیت‌لَهِما چه دو سالا کسترێن مردێن‌چُکّانی کُشگئے هُکمی داتگ‌اَت تانکه نُنُّکێن ایسّا کُشگ ببیت (مَتّا 2:16). اورْشَلیما، مزنێن پرستشگاهی هم نۆک و مستر کرت.
هیرودیس پنچمی، «هیرودیس اَگْریپاس (دومی)»: هیرودیس اَگْریپاس دومی همے چارمیئے چُکّ بوتگ. پولُس آییئے دێما پێش کنگ بوت (کاسِدانی کار 25:13—26:32).
هیرودیس چارمی، «هیرودیس اَگْریپاس (ائولی)»: هیرودیس اَگْریپاس ائولی اَت که آییئے مرکئے کِسّه کاسِدانی کارئے کتابا (کاسِدانی کار 12:20–23) آتکگ.
هیرودیس دومی، «هیرودیس اَرکِلاووس»: (مَتّا 2:22)، مزنێن هیرودیسئے چُکّ اَت که چه آییا رَندا یَهودائے هاکم بوت.
هیرودیس سئیمی، «هیرودیس اَنْتیپاس»: اَت که پاکشۆدۆکێن یَهیایی کُشت (مَتّا 14:1–12) و ایسّا هم آییئے دێما پێش کنگ بوت (لوکا 23:7–12).
یونِس نبی: یونِس اِسراییلیانی پئیگمبرے بوتگ. آییئے زمانگ هشتمی کرن پیشمیلاد اِنت. آ، هُدایا پرمات که برئوت و نئینوائے شهرئے مردمان ڈاه بدنت که اگن آ تئوبه مکننت، آیانی شهر تباه کنگَ بیت، بله یونِسا ائولا هُدائے هبر نزرت. اِشیئے سزایا، آ دریایا دئور دئیگ بوت و ماهیگێا اێر بُرت. رندا، آ چه ماهیگئے لاپا در کنگ بوت و نئینوایا شت. وهدے اۆدئے مردمانا هُدائے کلئوی دات، آیان تئوبه کرت و رکّینگ بوتنت.
یَهودیانی سرۆکانی دیوان: اے دیوان، یَهودیانی هما اِهتیار‌دارێن دیوان اَت که رومیانی هُکمئے چێردستیا بوتگ. اِشیئے هپتاد ریش‌کماشێن باسک و مِمبر اتنت و مسترێن دینی پێشوا اِشیئے سرۆک اَت.
یَهودیَه: یَهودیَه، اِسراییلئے جنوبی نێمگئے دَمگ اِنت، که دینئے اَسلیگێن بُنجاه، اورْشَلیم، اۆدا اِنت.