Tlaatleesoo
Gimba guri giyaada
Catimisuge, Yahuudi haa hida gu segi gwaa iliipaꞌamee Iliitleemu yaati kaayri tuba, kitaabuki gu Tlaatleesoo Bibliyaage ha Musaa nugwaa handikimi. Musaa yaati handikimi kitaababaa kooani da tlaatleesoo ila⁄imbidu gu Seguge. Kitaababati da kooani na, Tlaatleesoo, Hiica⁄araa, Gimba gu Walaawi, Faadoo haa Hiislaslaw gu Sariyaa. Musaa afamaraa gu hiifaakoo kilesi ginaa handikimiiba Kitaabuu gu Hiislaslaw gu Sariyaage, goó catimisa gimba gu gwaaꞌaraa dosi. Kara qocay gu Yahuudi, dagaati khui na kitaababaa kooani da kooma sariyaa haa caacaahhamisu gu Iliitleemu giyaa hadisi sa Musaa, ma caacaahhamisi hida gu Israeeli qocay gu gimba gu daba⁄u. Gimbaki “Tlaatleesoo” hari Yunaanaisoo na “Jenesiisi,” maꞌaana dosi na “Tlaatleesoo” baku “Hiica⁄amuu.” Slime na uma daraa ay kitaabuki (1:1).
Baloo haa daqa daa ilii handikimi kitaabuki
Maarimamaa wa⁄a da gimba gu Iliitleemu yoóti ilahudeemisiyay tuba, kitaabuki angamalee dugwaati handikimi qatlay Musaa giyaa ilii giyaadimiisay gu hida gu Israeeli. Qatlaykaꞌa naqatloo gu gwaaꞌaraa dosi, Kristu dugwaa ilii kahhiye laqwaloo tla⁄aã gu koraraa gu 1,400–1,440. Slime maarimamatee yaati ilahudeesidi tuba, kitaabuki dugwaa taysi handikimi, daqa wakay doó eteedine na “Ilacindoo gu rawaa gu tla⁄aãge.”
Hida gu kaari daa uꞌumi kitaabukii
Kitaabuki yaati ilakesidi hida gu kaari gu Iliitleemu haa ilakhuukhuꞌusa dosi ibinaa dooinay. Hida hhakee gimba gooina daa ilakesidi niĩ, Adaamu haa Haawa hida gu pandaa loi, daa tleehhi ha Iliitleemu. Slime hida wakinay niĩ, Kayiini, Abeeli, Enooki, Nuuhu, Aburahaamu, Saara, Looti, Isaaka, Rebeeka, Yakoobo, Yoseefu haa hhiee kosi haa hida wakinay wa⁄a.
Ilahudaa gu didiri
Kitaabuki gu Tlaatleesoo ti ilakeesaraa da catimisuu gu gimba gu tlehhinay baku tlaatleesoo da khooroo, hhawata haa hadee. Kara ti ilakeesaraa da catimisu gu tlaatleesoo da huuaraa da heedi tlakwarooge, da hiifadidu haa ilakhuukhuꞌumisu gu Iliitleemu gu ilabuꞌuruu hida. Iliitleemu na idoo saa eteedi Aburahaamu, sugugi qay hiifadidu gu kaaru hari khisla tuba, “Hari amoo doogu, ugu Aburahaamu haa laqwaloo doogu, hida gu kabiraa sliimaa tiꞌii khoorooge, digimaa ⁄aafi hari daqa doogu.” Daa ilii handikimi gooay (Tlaatleesoo 12:3). Slime ti ilakesaasidi tuba, Aburahaamu naa kookoo gu pandaa gu hida gu Israeeli, hiĩ daa khuiye hari amoo da iliipaꞌaruu haa akhamisu gosi daqa Iliitleemuge. Kitaabuki na daqa da ilii wane hiitlaaꞌamisu goõ gu Iliitleemu haa gimba gu lou gu handikaa dosi. Kara, kitaabuki gu Tlaatleesoo ti musingi daa ilii tleehhi pahha gimba sliimaa gu iliipaꞌaruu gimba gu Iliitleemu. Kitaabukii na daqa daa iliica⁄i gimba paslaapasloo gu denu taysi hhapee da Kanaanige. Iliitleemu yaa teꞌesii hiifadidi sa Aburahaamu tuba, ina haa laqwaloo dosi sigi hadisi hhapetee. Slime kitaabuki gu Tlaatleesoo yoó laqana, idoo Iliitleemu giyaa ilii tlaatleesi hiigaamisu hiifadidu gosi daqa hida kosii, Israeeli.
Deehhiru gu kitaabuki
A. Tleehhinay gu khooroo haa hida 1:1–2:25
B. Tlaatleesoo da tlakwaroo haa huuaraa da hida 3:1–5:32
C. Gimba gu Nuuhu haa ilawa⁄iya 6:1–9:29
D. Pasidaraa da hida gu hhapapu - Tlankoo gu Babeeli 10:1–11:32
E. Catimisuu gu Aburahaamu haa yaꞌay kosi 12:1–25:34
F. Catimisuu gu Isaaka haa hida gu aya gosi 25:1–26:35
G. Catimisuu gu Yakoobo haa yaꞌay kosi 27:1–36:43
H. Ibinaa da Yoseefu haa hhiee kosi 37:1–50:26