Kamus
Abraham Ulun tahkan kota Ur-kasdim, nuk Mesopotamia huntuh nuk nogara Irak bagian solatan. Abraham iyok noh tahtuk ajuh bangsak Israel (Kejadian 12:5). Nuk luvang Porjanjian Bohuak iyok pomarak kak amai paring ulun jok pocayak (Roma 4:11).
Anak Hotalak Iyok noh Yesus Kristus, jok konguhtus Hotalak ahkan nyolamat kolunon (Yohanes 3:16). Yesus ihtuh jadik kolunon iyam tahkan kavuk-kohumak tahpik tahkan kuasa Roh Kudus (Lukas 2:25). Ulun jok pocayak umbak Yesus halik pomarak anak Hotalak kak.
Anak Kolunon Ihtuh bojoin Yesus mongunak ah ahkan unuk ngelan arop Ah. Nuk luvang Kitab Daniel 7:13 tonulih: Anak Kolunon iyok noh Ponyolamat ahkan paring danum kolunon. Beteng Yesus marak arop Ah Anak Kolunon rehti ah: Yesus lombut tahkan Hotalak, Yesus tuꞌuk-tuꞌuk kolunon, khavun Yesus bokuasak nuk duniak khavun nuk surga.
Anggur Iyok noh buak jok horanum khavui momih. Puꞌui ah hahkah, buai ah koik kohajon inai iking khavun hopahkau. Tahkan buak anggur erih ulun touk napak korih.
Bang Iyok noh kantor nuk ngivak duit khavun nuk nimbas duit (Lukas 19:23).
Baptis Baptis erih iyok noh tandak ulun jok uwas umbot botobat tahkan dosa doh khavun idoh pocayak umbak Hotalak, khavun Hotalak uwas ngapun dosa doh (Lukas 3:3). Ulun jok uwas kongombaptis iyok noh ulun jok uwas norimak Yesus ahkan Ponyolamat ah nuk luvang komolum ah (Roma 6:3-4).
Bolerang kolo tehpung atau nguhtuh bolemuk warnah ah bohendak. Bolerang bojoin sonyombang nuk torusan danum bolasut khavun nuk puruk ahpui. Kotihkak bolerang pomahpui osun ah boracun khavun buan jaek.
Bolum yarok tihkas nyamah ah Bolum hicok humbak umbak Hotalak yarok pongohpah ah erih noh jok tongak Hotalak ahkan ulun pocayak.
Dinar Iyok noh mahtan duit bulo. Icok dinar havoi umbak uhpah ulun korejak icok ondo (Lukas 7:41).
Domba Iyok noh binahtang jok kolo kombing nih, tahpik domba tuh rih bului ah kahpan iyam kolo kombing bului ah mihpih (Lukas 2:7).
Dompet Unuk nginak duit. Dompet tonapak tahkan uhpak, karet khavun kain (Lukas 10:4).
Dosa Iyok noh aꞌang jok jaek jok konguan kolunon, jok touk napak kolunon macuk mbak Hotalak. Ulun-ulun bodosa iyam ahkan Sonyolamat Hotalak.
Galilea Iyok noh wilayah nuk silak utara nuk bangsak Israel. Yesus kongohajok nuk Galilea khavun nuk anai noh Yesus nopahtuk korejak Ah.
Gandum Iyok noh komulan jok kanik havoi umbak paroi. Tahkan pahkau ah nyiring buai ah (Lukas 3:17). Gandum baꞌas pomucak ahkan tehpung.
Guruk agamak Yahudi Iyok noh ulun jok touk napsir Kitab Suci, khavun idoh baꞌas ngajar ah ahkan ulun Yahudi.
Hukum Taurat Iyok noh limok buhkuk jok tonulih Musa nuk luvang Kitab, iyok noh Kejadian, Keluaran, Imamat, Bilangan, Ulangan. Poletah jok paling tonohouk tahkan hukum Taurat iyok noh Sopuluh Poletah Hotalak (Keluaran 20:1-17).
Iblis Iyok noh okon paring otuk.
Istana Iyok noh lohpo jok hajok khavun yamios kotamam ah. Istana unuk pocon lacak khavun unuk ah momorintah kolo kopalak nogara (Lukas 7:22).
Jaitun buak Jaitun arok noh hasil kabun jok punak peting nuk luvang budaya ulun Israel. Puun Jaitun jok buai ah beleng-beleng hombuk, koik khavun warna ah mitom. Beteng pomorahtit ahkan ngoluak binyak, jadik binyak jok punak bogunak. Ahkan ulun Israel binyak Jaitun erih ahkan binyak goreng doh, touk kak ahkan binyak sumbuk, khavun touk kak nuk morasih avan. Binyak Jaitun halik hatin nuk luvang lovun ibadah beteng doh sombayang, khavun beteng molantik dolang lacak khavun dolang pomipin agamak Yahudi.
Kain ungu Arok noh kain jok punak bolehkak khavun mewah (Lukas 16:19).
Keledai Keledai erih havoi kolo mbak kuda, totahpik keledai pindak mbak kuda, keledai baꞌas hatin ulun tulak ngonin dolang barang, khavun nguhut gorobak (Lukas 19:30).
Kitab Suci Iyok noh buhkuk jok sonyuang umbak Auh Hotalak. Kitab Suci jaman Yesus huntuh ngarai ah Porjanjian Usang. Kitab Suci itot ahkan nabi-nabik, ahkan doh ngesah ah ahkan paring ulun (Lukas 4:8).
Korajaan Hotalak Iyok noh Pomoretah Hotalak nuk holang anak danum kolunon jok pahtuh umbak Iyok. Korajaan Hotalak uwas tonopahtuk noh huntuh kotihkak idoh ngahkuk Yesus lacak idoh. Noin korajaan erih kihtan nyipak Yesus hulik kuk duniak tuh.
Lahpang baras Lahpang baras nuk luvang Kitab iyok noh lahpang jok luah-lauh hajoi ah, lahpang baras iyam senyuluh dolang kajuk jok hajok khavun dolang uruk, unuk anai iyam arok ulun nombok lohpo (Lukas 7:24).
Lovuk unuk ulun Yahudi sombayang Iyok noh lovuk unuk ulun Yahudi bokupur nyonih ulun ngomasak Kitab Suci khavun unuk doh bodoa nyembah Hotalak. Khavun lovuk unuk ulun Yahudi sombayang baꞌas hapan doh unuk pokarak kak khavun unuk hoposarak. Lovuk tuh rih arok nuk sotiap kapung ulun Yahudi.
Lovun Hotalak Iyok noh Lovuk Hotalak ico-icok ah unuk ulun Yahudi ngitot sahkin ahkan Hotalak. Nuk luvang Lovuk Hotalak arok icok takun jok paling kudus khavun kopalak okon agamak Yahudi kiak jok touk nyolong noku luvang takun erih.
Molekat Iyok noh uhtusan Hotalak tahkan surga, jok molayan Hotalak khavun nguan inon jok sonyuhuk Ah.
Mur Nyahtong jok buan tamam baas tonongak ahkan surung (Matius 2:11), ahkan obat (Markus 15:23), khavun ahkan tonoravuh nuk otun ulun jok ahkan tonanom (Yohanes 19:39).
Nabik Iyok noh jok konguhtus Hotalak jok sonyuhuk Ah ahkan marak janjik ahkan kolunon. Nuk luvang Porjanjian Lomoi Hotalak nguhtus nabik Musa, Elia, Amos, Yesaya, khavun jok bohkon ah hinok ahkan ngesah mongenai Lacak Ponyolamat, totahpik idoh bojoin kongobecik dolang lacak khavun ulun jok iyam pocayak mbak Hotalak.
Ondo Sabat Nuk luvang budaya Yahudi, ondo Sabat, iyok noh ondo Sabtu, ondo kopihtuk luvang icok minggu. Ondo Sabat, ondo jok kusus ahkan ulun Yahudi nyembah Hotalak khavun tondok korejak. Idoh bajan Hotalak korejak inon-inon sinok beteng ondo Sabat.
Pomalax Iyok noh adat ulun Yahudi baꞌas konguan doh ahkan anak doh jok bahkas jok honong bio, jaluk ondo ulik anak kinyam kongarok numun umbak poletah Hotalak ahkan Abraham (Kejadian 17). Ulun Yahudi kongohavot “ulun pomalax” luvang Kitab Porjanjian Bohuak (Galatia 2:8), tului tumbuk bangsak bohkon iyam Pomalax. (Rehti ah: mutung uhpak tatan bulak ah anak kinyam bahkas erih).
Pomimpin agamak Yahudi Iyok noh wahkil kolunon noku Hotalak jok korejak nongak sahkik ahkan Hotalak, mahpui manyan, nongak surung khavun bodoa noku Hotalak.
Pomimpin agama Yahudi jok paling isung Iyok erih icok behtik ulun jok paling bokuasak mipin agamak. Iyok bongoi ah kiak touk nyolong noku luvang takun kudus nuk luvang Lovuk Hotalak sinok kali luvang icok toun ahkan nongak sahkiu ahkan Hotalak unuk novus dosa ulun Yahudi.
Roti (Roti) Ukun ponguman jok tonapak tahkan tehpung terigu tahpik iyam hapan pongambang.
Sahpo lohpo Sahpo lohpo jok arok nuk Yerusalem iyam kolo sahpo lohpo jok arok nuk ohtoi. Nuk anai sahpo lohpo idoh lahtak havoi mbak saoh khavun yarok tulang bohuvung ah (Lukas 5:19).
Sonjata Alat jok baꞌas hapan ulun hobunuk (Lukas 12:1).
Sumur Iyok noh icok mahtan danum jok kongalik nyiring kalang tanak nai (Lukas 14:5).
Ulun Lewi Iyok noh ulun jok korejak ngavat dolang okon agamak Yahudi beteng idoh korejak unuk luvang Lovuk Hotalak.
Ulun Parisi Iyok noh icok kojolahan nuk luvang agamak Yahudi. Ulun-ulun tahkan kojolahan Parisi punak pocayak umbak paring hukum agamak Yahudi khavun adat sarat adat tahtuk ajuh jok umbot tonambah umbak paring ah adat erih jok boronuhun nahak. Idoh ngahtur paring ulun Yahudi ahkan doh nguai uras hukum agamak khavun paring poletah adat ulun Yahudi. Tumbuk ulun tahkan icok kojolahan Parisi dalo cahkah khavun mongotaꞌan arop tahkan ulun jok iyam ngorehti Auh Hotalak.
Ulun Samaria Iyok noh ulun Yahudi jok sokavuk umbak ulun jok bohkon jok iyam ulun Yahudi, khavun koturun doh pomarak ulun Samaria. Kotului erih noh ulun Yahudi iyam kanik hojolahan umbak ulun Samaria.
Ulun Yahudi Ulun jok kongopilik Hotalak ahkan jadik bangsak Ah. Ulun Yahudi bojoin kak pomarak sobagai ulun Israel kak.
Yeriko Kota jok arok unuk donik sungoi Yordan nuk silak Barat.
Yerusalem Iyok noh pusat kota Israel khavun Lovuk Hotalak arok unuk Yerusalem.
Yunani Bangsak Yunani nguasak wilayah jok cuhkup hajok nuk sokitar laut tohun sojaham Yesus kongarok. Khavun nuk wilayah erih ulun Roma konguasak budaya khavun auh Yunani jok arok nuk Yudea khavun Galilea. Beteng jaman Yesus, auh Yunani uwas jadik auh jok paling umum, khavun nuk luvang Porjanjian Bohuak tonulih hatin auh Yunani uras.