Ɨsyakʉlɨngaania
 
ABafalisai baalɨ kɨbugutɨla ɨkya Bajuuta. Abandʉ abo baasisimɨkɨsyaga ʉkʉkonga ɨndagɨlo sya Moose. Kangɨ baasisimɨkɨsyaga ɨmanyisyo sya bakʉʉlʉ abaa ijolo (Maalɨka 7:3-4). Baalɨngɨsaniaga nʉ kongelapo ɨmanyisyo ɨsyo, mu ndagɨlo sya Moose ɨsi syasimbiigwe mwa baakalata bahaano abaa kwanda nDwitɨkano ʉLʉkʉʉlʉ. Baaliibɨɨkile ʉkʉja bagolofu aba bikʉkonga kanunu ɨnyiiho sya Banyaisilaɨli (Lʉʉka 20:46), kɨsita kongaania nɨ nyiiho sya baheesya. ABafalisai baalɨ nʉ lwitɨko ʉkʉtɨ kʉliko ʉkʉsyʉka abafwe, kangɨ ʉkʉtɨ abandʉmi baliko. ABafalisai baapɨngaga ɨmanyisyo sya Jesu, bo aba baabaatiike ʉkʉnngoga (Maalɨka 3:6).
 
Abamanyisi baa ndagɨlo sya Moose baalɨ kɨbugutɨla ɨkya Bajuuta. Abandʉ abo baamanyisyaga ɨndagɨlo sya Kyala ɨsya nDwitɨkano ʉLʉkʉʉlʉ. Baakalata abo bo aba: Ʉbwandɨlo, Ʉkʉsooka, Abanyaleebi, Ɨmbalɨlo nʉ Ʉkʉkʉmbʉka Ɨngomeelesyo. Bingi mbamanyisi abo baalɨ Bafalisai (Lʉʉka 5:30).
 
Abapuuti baalɨ bandʉ aba baasaliigwe ʉkʉsoosya ɨliikemo kwa Kyala. Abeene pamopeene na Banyaleebi boosa, baabɨɨmɨlangapo nkyeni mwa Kyala aBanyaisilaɨli boosa (Lʉʉka 1:8-9). Baabombaga ɨmbombo mu tempeli ɨjaa mu Jelusalemu kʉkʉtɨ isikʉ, fiijo ɨmbombo jaa kʉnsookesya iikemo Kyala. Abapuuti boosa baafumile ndʉjungu ʉlwa Aaloni, ʉgwa nkɨkolo ɨkya Leebi. Leebi aalɨ jʉmo mbaana baa Jaakobo aba baalɨ kalongo na babɨlɨ.
Kangɨ baalimo abapuuti abalongosi aba baabɨɨmɨlɨlaga abapuuti abangɨ boosa. Bo aba baajaga ndʉkomaano ʉlʉkʉlʉmba ʉlwa kiisʉ kya Isilaɨli, ʉlʉ baatɨgɨ, ɨSanihendilini (Matai 26:59; Johani 11:47). Jaalɨ mbombo jaabo ʉkʉbɨɨmɨlɨla aBanyaisilaɨli ʉkʉkonga ʉlʉbaatɨko ʉlwa tempeli (Johani 7:32). Baalɨmmbengile fiijo Jesu, baalɨmmbɨɨkile mmaboko gaa Balooma ʉkʉtɨ banngoge (Johani 18:35).
Kangɨ mbapuuti abalongosi aalimo ʉmpuuti ʉnkʉlʉmba, jo ʉjʉ aaliitɨkɨsiigwe ʉkwingɨla Pabwikemo pa Pabwikemo mu tempeli, kamokeene itolo kʉ kyɨnja. Apo po apa aasoosyaga iikemo kwa Kyala kʉnongwa jaa bʉtʉlanongwa bwake nʉ bwa bandʉ boosa (Abanyaleebi 16). Kangɨ aalɨ ndongosi ʉnkʉlʉmba ʉgwa Sanihendilini (Johani 11:47-53). Keeta ɨpikya mwa kalata gwa Abahibʉli 7:23.
 
ABasatukai baalɨ kɨbugutɨla ɨkya Bajuuta. Baakasaniaga ʉkʉkonga ɨndagɨlo sya Moose syene, ɨsi sisimbiigwe mwa baakalata bahaano abaa kwanda nDwitɨkano ʉLʉkʉʉlʉ. Kangɨ bakiitɨkaga baakalata abangɨ ʉkʉtɨ baa Kyala. Bakaakongaga ɨmanyisyo sya bakʉʉlʉ abaa ijolo, ɨsi syalɨngɨsaniaga ɨndagɨlo sya Moose. Kangɨ bakaalɨ nʉ lwitɨko ʉlwa kʉtɨ kʉliko ʉkʉsyʉka abafwe, nʉ kʉtɨ abandʉmi baliko (Matai 22:23).
 
Abasongesya songo baalɨ Bajuuta aba baabombaga ɨmbombo kʉ Balooma, ɨjaa kʉsongesya ɨsongo nkiisʉ ɨkya Isilaɨli. ABalooma baabafimbɨlɨsyaga aBajuuta ʉkʉhomba ɨsongo. Kangɨ abasongesya songo bamo, baamelaga ɨndalama ɨnyingi ʉkʉkɨnda ɨkɨpɨmo ɨkɨ kɨbɨɨkiigwe ɨkya songo, po ɨsya pamwanya syajaga syabo. Ndɨ ɨsyo, aBajuuta baabakalalɨlaga fiijo abasongesya songo, kangɨ baabakeetaga ʉkʉja batʉlanongwa fiijo. Matai aalɨ nsongesya songo (Matai 9:9).
 
Abatʉmigwa bo bafundigwa baa Jesu kalongo na babɨlɨ aba aabasʉngwile, endaga pamopeene nabo. Abo aabatʉmile ʉkʉlʉmbɨlɨla ɨNdʉmi ɨNunu ɨjaa bʉpoki nʉ kʉmanyisya abiitɨki ʉkʉsikonga syosa ɨsi aalagiile Jesu (Matai 10:1-10). Kangɨ Paʉli bo apɨndwike nʉ kʉmmwitɨka Jesu, joope aaliisile kʉja ntʉmigwa kʉnongwa jaa bʉbombeli ʉbʉ aalɨmpeele Kyala, ʉbwa kʉbalʉmbɨlɨla abandʉ aba bakaja Bajuuta. Po mwa baakalata baake ikwijoba ʉkʉja ntʉmigwa gwa Jesu Kɨlɨsiti (Abalooma 1:1).
 
Abiikemo Kingi nDwitɨkano ʉLʉpya, aBakɨlɨsiti bikʉbakoolela ɨngamu jaa biikemo. Iisyʉ ɨlɨ kʉkaja kokʉtɨ aBakɨlɨsiti bakaja nʉ bʉtʉlanongwa. Looli aBakɨlɨsiti boosa basaliigwe na Kyala ʉkʉja bandʉ baake, po bapeeliigwe ɨngamu jaa Biikemo (1 Abakolinti 1:2).
 
Abulahamu aaliko kʉ bʉʉmi ɨfyɨnja 2,000 bʉno bo Jesu akaalɨ ʉkʉpaapigwa. Kʉbwandɨlo ɨngamu jaake aalɨ jo Abulamu. Kyala aalɨmpeele ɨngamu ɨmbya ɨjaa Abulahamu, ʉkʉja kɨmanyilo kya lʉfingo lwa Kyala, ʉlwa kʉtɨ Abulahamu ikʉja jo taata gwa bandʉ bingi fiijo (Ʉbwandɨlo 17:5-7). ABanyaisilaɨli baafumile ndʉjungu lwake. Abulahamu jo taata gwa Banyaisilaɨli (Johani 8:37-39). Jesu aaliijobile ʉkʉtɨ, ʉmwene nkʉlʉmba ʉkʉnkɨnda Abulahamu (Johani 8:56-58). Kʉnongwa jaa Abulahamu abandʉ boosa bikwambɨlɨla ʉlʉfingo lwa Kyala kʉ lwitɨko (Ʉbwandɨlo 17:5; Abalooma 4:9-12; Abagalatija 3:29).
 
Galilai kyalɨ kiisʉ kɨmo mu Isilaɨli, ɨkɨbafu kya kʉlʉʉlʉ (Matai 2:22-23). Kyalɨ kiisʉ kya fyamba. Joope sʉmbɨ ʉjʉ aalɨ nkiisʉ ɨkyo, aakooleligwaga ɨngamu jaa sʉmbɨ Galilai (Matai 4:18). Keeta sʉmbɨ Galilai kʉ lamani ɨjaa kiisʉ ɨkiikemo nkabalɨlo kaa Jesu.
 
Heloti Abalongosi bingi baalɨ nɨ ngamu ɨjaa Heloti. Heloti ʉNkʉlʉmba aalɨ malafyale gwa kwanda ʉjʉ aalɨ nɨ ngamu ɨjo. Abaanaake aba baalingiilepo pa bʉnyafyale, bamo baakooleligwaga ɨngamu jaa Heloti. NDwitɨkano ʉLʉpya balimo baa Heloti bana.
(1) Heloti ʉNkʉlʉmba jo ʉjʉ aabagogile abaana abaniini abaa mu Betelehemu, bo ikʉmfwɨma ʉkʉnngoga Jesu (Matai 2:1-5, 13, 16-18). Aajengile ɨnyumba nyingi ɨnunu mumbalɨ mu tempeli ʉkʉjɨnosya (Maalɨka 13:1).
(2) Heloti Antipa aalɨ mwana gwa Heloti ʉNkʉlʉmba. Jo ʉjʉ aalɨnngogile Johani ʉMoosi, kangɨ jo ʉjʉ aaliitiike ʉkʉgogigwa ʉNtwa Jesu (Maalɨka 6:14-29; Lʉʉka 13:31; 23:6-12).
(3) Heloti Agilipa ʉgwa kwanda, aalɨ mwisʉkʉlʉ gwa Heloti ʉNkʉlʉmba. Jo ʉjʉ aabafwɨmaga abandʉ aba bammwitiike Jesu. Aalɨnngogile Jaakobo, ʉnnuguna gwa Johani (Ɨmbombo sya Batʉmigwa 12:1-22).
(4) Heloti Agilipa ʉgwa bʉbɨlɨ, aalɨ mwana gwa Heloti Agilipa ʉgwa kwanda. Jo ʉjʉ aalongile ɨnongwa jaa Paʉli nʉ kʉntʉma kʉ Looma (Ɨmbombo sya Batʉmigwa 25:1326:32).
 
Iisikʉ ɨlya pa ndʉngʉ Kʉ Bajuuta, lyalɨ isikʉ ɨlya kwanda ɨlya ndʉngʉ, paapo iisikʉ ɨlyo lyakonganaga ni isikʉ ɨlya pa Sabati. Kʉ Bakɨlɨsiti iisikʉ ɨlɨ lyalɨ lya kwaganila ʉkwipuuta.
 
Ɨfinga fya kʉnwa ɨfi fikwagigwa lɨnga sikamiigwe ɨseke sya mpiki gwa maafiilʉ. Fyalɨ fya kʉnwa fya Banyaisilaɨli nkabalɨlo akaa Lwitɨkano ʉLʉkʉʉlʉ nʉ Lʉpya, fiijo baanwaga pakabalɨlo akaa lʉsekelo ʉlwa bwegi (Johani 2:1-11; Matai 11:19). Kʉkʉtɨ isikʉ bansookesyaga ɨfinga Kyala ʉkʉja ikemo (Ʉkʉsooka 29:40; Abanyaleebi 23:13). Kangɨ baabombelaga ʉkʉja nkota gwa filonda nʉ bʉbine ʉbʉngɨ (Ɨsya Mbʉpɨngamu 31:6; 1 Timoti 5:23).
 
Ɨheema ɨjaa kʉmmwipuutɨlamo Kyala baatɨgɨ heema jaa bʉkeeti. ABanyaisilaɨli bo bakaalɨ ʉkʉjenga ɨtempeli, baatendekiisye ɨheema. ABanyaisilaɨli bo balɨ ndʉngalangala, bɨɨmɨkaga ɨheema ɨjo, Moose ingɨlaga ʉkwaganila na Kyala nʉ kʉpɨlɨkɨsya ɨsi Kyala ikʉlagɨla (Ʉkʉsooka 33:7-9).
 
Ɨkyaka ɨkya fisyesye ɨfisita nkese Ɨkyaka ɨkɨ kyandaga pi isikʉ lya 14, ɨlya mwesi gwa kwanda ʉgwa kalenda ɨjaa Bajuuta, mpaka iisikʉ lya 21. Akabalɨlo kala baalyaga ɨfisyesye ɨfisita nkese, bo muno baabombelaga abiisʉkʉlʉ baabo bo bafumile kʉ Misili (Ʉkʉsooka 12:15-20; Matai 26:17). Ɨkyaka kya Pasa nɨ kya fisyesye ɨfisita nkese, baasekelaga pamopeene.
 
Ɨndenali lʉko lwa ndalama ɨsi baabombelaga nkabalɨlo kaa Jesu. Ɨndenali jɨmo gwalɨ mfwalo gwa isikʉ lɨmo (Matai 18:28). Keeta ɨpikya mwa kalata gwa Maalɨka 12:15.
 
Ɨngolongo ABanyaisilaɨli baameenye ʉkʉtɨ abandʉ boosa aba bafwile bikʉbʉʉka kʉ bʉsyʉka (Abalooma 10:7). Bo bʉjo ʉbʉ bikʉjapo abandʉ abafwe aba bakaja batʉlanongwa na bandʉ abatʉlanongwa. Pi isikʉ lya bʉlongi abandʉ aba batikʉnsʉʉbɨla Kɨlɨsiti bikwisa kʉsopigwa kʉ ngolongo, ʉbʉjo bwa kʉkaba ɨngʉbɨlo ɨngalɨ (Matai 11:23; Ʉbʉsetʉli 20:3). Ʉbʉjo ʉbo lʉmo bikʉtɨ ʉlʉpanga lwa mooto (Jehenamu) (Matai 5:22).
 
Ɨnyumba sya Bajuuta ABajuuta ɨnyumba syabo baajengelaga amabwe pamo amapamba. Nkatɨ nnyumba baasingʉlaga (Ʉkʉsooka 5:7; Abanyaleebi 14:40-42). Panja baajengaga ʉntandalɨlo ʉgwa kʉfyʉkɨla pamwanya pa nyumba, apa baatʉʉkɨsyaga, ʉkʉlambalala nʉ kwipuutɨlapo (Maalɨka 2:4; Ɨmbombo sya Batʉmigwa 10:9). Keeta ɨpikya mwa kalata gwa Lʉʉka 17:31.
 
ƗPasa Ɨkyaka kya Pasa aalagiile Kyala kʉ Banyaisilaɨli ʉkʉtɨ bakʉmbʉkege ʉkʉpokigwa na Kyala kʉ Misili kʉno baalɨ batʉmwa (Ʉkʉsooka 12). Ɨngamu jaa Pasa jaabakʉmbʉsyaga Kyala ʉkʉsikɨnda ɨnyumba sya Banyaisilaɨli bo ikʉbagoga abaana baa kɨpanda abaa Bamisili (Ʉkʉsooka 12:27). Looli Kyala akaabagogile abaana baa kɨpanda abaa Banyaisilaɨli aba ɨnyumba syabo syapakiigwe ɨliilopa lya tʉngʼoosi mu nyiigi. Ɨliilopa kyalɨ kɨmanyilo ʉkʉtɨ bapokiigwe kʉ lʉfundo lwa Kyala (Ʉkʉsooka 12:21-23). Pi isikʉ lya Pasa aBajuuta baabʉʉkaga kʉ Jelusalemu kʉkʉsekela pamopeene ʉbʉpoki bwa Kyala (Johani 2:13, 23). Pa kyaka kya Pasa, baalɨmmohiile Jesu ʉkʉtɨ agogigwe pa kɨkohekano. (Johani 13:1; 19:14). Jesu aalɨ bo ʉlwa kang’oosi aka kikʉbooligwa pa Pasa (1 Abakolinti 5:7). Kʉ njɨla ɨjo aasoosiisye ʉbʉtʉlanongwa bwɨtʉ (Johani 1:29).
 
ƗPentekositi kokʉtɨ amalongo mahaano, kyaka kya ntondolo. ABajuuta baasekelaga bo gakɨndile amasikʉ amalongo mahaano ʉkʉfuma pa kyaka kya Pasa. NDwitɨkano ʉLʉkʉʉlʉ kyalɨ kyaka kya ntondolo, nɨ seke sya kwanda. NDwitɨkano ʉLʉpya ɨkyaka ɨkɨ kaalɨ kabalɨlo kaa batʉmigwa ʉkwambɨlɨla Mbepo Mwikemo ʉkʉfuma kwa Kyala (Ɨmbombo sya Batʉmigwa 2:1-4).
 
ƗSabati lyalɨ isikʉ ɨliikemo ɨlya kʉtʉʉsya kʉ Bajuuta. Kyala aapelile ɨkiisʉ nʉ mpaalanga, nɨ fipeligwa fyosa, mmasikʉ ntandatʉ. Po pi isikʉ lya bʉhaano na mabɨlɨ aatʉʉsiisye, paapo aamalile ɨmbombo jaa kʉpela (Ʉbwandɨlo 2:2-3). Kyala alɨnkʉtɨ boope abandʉ babombege ɨmbombo amasikʉ ntandatʉ, po isikʉ lya bʉhaano na mabɨlɨ lɨjege lya kʉtʉʉsya, kangɨ isikʉ ɨliikemo lya nyiipuuto (Ʉkʉsooka 20:8-11). ABafalisai baalʉkongaga fiijo ʉlwiho ʉlʉ, kangɨ baalyongilepo ɨndagɨlo syabo ɨnyingi ɨsya isikʉ ɨlyo. Baalɨ nɨ ndagɨlo ɨnyingi, ɨsi sikʉkaanisya ʉkʉbomba ɨmbombo pi isikʉ ɨlyo, poope kʉje ko kʉbʉmbʉlʉsya (Johani 5:9-10; 9:13-16), nalɨnga kʉje ko kʉfigisa ɨfisaasali (Maalɨka 2:23-24). Lɨnga aboniike ʉmundʉ ʉjʉ atikʉkonga ɨsyo, baakalalaga fiijo. Abandʉ aba baapɨnganaga fiijo na Jesu kʉnongwa jaa Sabati.
 
ƗSanihendilini kyalɨ kɨbugutɨla ɨkɨ kyalongosigwaga nʉ mpuuti ʉnkʉlʉmba. Baalimo abamanyisya ndagɨlo sya Moose, abapuuti abalongosi na balongosi abangɨ abaa Bajuuta. Ɨkɨbugutɨla ɨkɨ kyaliitɨkɨsiigwe na Balooma ʉkʉkeeta nʉ kʉlongosya ɨmbombo sya Bajuuta mu nyiipuuto, nɨ mbombo ɨsingi bo ʉkʉlonga ɨnongwa. ƗSanihendilini lwalɨ lʉkomaano ʉlʉkʉlʉmba ʉkʉkɨnda syosa nkiisʉ ɨkya Bajuuta. Lwajaga na bandʉ 71 (Matai 26:59; Johani 11:47).
 
Ɨsinagogi syalɨ nyumba ɨsya kwaganila aBajuuta ɨliisikʉ ɨlya pa Sabati, ʉkʉmmwipuuta Kyala. Ʉtwaja toosa ʉtwa Isilaɨli twalɨ nasyo. Mo muno baabalɨlaga Kalata ʉMwikemo nʉ kʉmanyisya ɨndagɨlo sya Kyala (Lʉʉka 4:16). Akabalɨlo akangɨ baalongelaga ɨnongwa.
 
Ɨsitima Akabalɨlo kaa mu Bibilia, abandʉ baaliisibiile ʉkwenda ɨnjɨla jaa mmɨɨsi kʉ njɨla jaa mabooti amanywamu (syo sitima) ʉkʉfuma nkaaja kamo ʉkʉbʉʉka nkaaja akangɨ. Ɨsitima ɨsyo syapakɨlaga abandʉ abingi, syagutigwaga nʉ mbelo, sikendelaga amafuta. Paʉli na banine bendaga mu sitima ɨsyo ʉkʉbʉʉka kʉkʉbalʉmbɨlɨla abandʉ abaa mbʉjo bwa lʉko nʉ lʉko. Keeta ɨpikya mwa kalata gwa Ɨmbombo sya Batʉmigwa 13:15.
 
Ɨtempeli jaalɨ nyumba ɨnywamu fiijo nkaaja akanywamu akaa Jelusalemu, aka kaalɨ kaaja akakʉlʉmba kaa kiisʉ kya Isilaɨli. Mu nyumba ɨjo mo muno aBajuuta baabʉʉkaga kʉkwipuuta na kʉkʉsoosya ɨliikemo. Ɨnyumba ɨjɨ jaalɨ nʉ lʉpaso ʉlwa panja, ʉmo mo muno baabʉngaanaga aba bakaja Bajuuta, kangɨ abandʉ bʉʉlɨsyaga ɨfinyamaana ɨfya kʉsoosya iikemo. Po apa Jesu aabakagile abʉʉlɨsi (Maalɨka 11:15-17; Johani 2:13-22). Mo muno Jesu na bamanyisi baa ndagɨlo sya Moose baabamanyisyaga abandʉ. Nkatɨ ndʉpaso ʉlʉ lwalimo ʉlʉpaso ʉlʉ baabʉngaanaga aBajuuta abanyambala nʉ lʉngɨ ʉlʉ baabʉngaanaga aBajuuta abakiikʉlʉ. Po pakatɨ pa lʉpaso ʉlʉ jaalipo ɨtempeli muno bingɨlaga abapuuti beene. Ɨjo jaapakʉliigwe ʉbʉjo bʉbɨlɨ ni ibaalɨka. Ʉbʉjo bʉmo baatɨgɨ Pabwikemo, ʉbʉjo ʉbʉngɨ baatɨgɨ Pabwikemo pa Pabwikemo. Pabwikemo ingɨlaga ʉmpuuti gwesa jʉla ndʉbaatɨko ʉlwa kʉbomba ɨmbombo jaa bʉpuuti (Lʉʉka 1:8-11). Pabwikemo pa Pabwikemo ingɨlaga mwene ʉmpuuti ʉnkʉlʉmba kamokeene kʉ kyɨnja (Abanyaleebi 16). Keeta ɨpikya mwa kalata gwa Maalɨka 11:11 na kalata gwa Ɨmbombo sya Batʉmigwa 21:29.
 
Jelusalemu ʉMpya Jelusalemu kaalɨ kaaja akakʉlʉmba akaa Bajuuta, nkaaja ako jaalimo ɨtempeli ɨjɨ bwalɨ bʉjo ʉbwa kʉmmwipuuta Kyala nʉ kʉnsookesya iikemo. Jesu bo ikwisa ʉlwa bʉbɨlɨ, aakikʉjapo akaaja akapya akaa Kyala, ɨngamu jaake Jelusalemu ʉMpya (Ʉbʉsetʉli 3:12). Akaaja ako bikʉtɨ aakikʉfwana bo ʉlwa nkiikʉlʉ ʉjʉ bannosiisye bo alɨ pakwegigwa nʉ ndʉme (Ʉbʉsetʉli 21:2). Bo bʉjo bwa Kyala na Bakɨlɨsiti boosa kʉmwanya.
 
Kangʼoosi ABanyaisilaɨli bo bikʉtʉʉgala mu Misili, Kyala aabalagiile ʉkʉboola nʉ kʉnsookesya ʉtʉngʼoosi, po nʉ kʉpaka iilopa mu nyiigi pi isikʉ ɨlya kʉsookamo mu Misili, ʉkʉbalɨndɨlɨla ʉkʉtɨ balɨngagogigwa bo Kyala ikʉbagoga aBamisili (Ʉkʉsooka 12). Johani ʉMoosi ikʉnkoolela Jesu ɨngamu jaa Kangʼoosi (Johani 1:29), paapo pa kɨkohekano Jesu aalɨ bo ʉlwa ikemo ɨlya kʉbooligwa ʉkʉsoosyapo ʉbʉtʉlanongwa boosa ʉbwa bandʉ (1 Abakolinti 5:7). Mwa kalata gwa Ʉbʉsetʉli, kingi balɨngeenie ʉkʉtɨ Jesu jo Kangʼoosi, atʉʉgeele pa kɨkota ɨkya bʉtwa (Ʉbʉsetʉli 5:6).
 
Kɨlɨsiti isyʉ lya nKɨgiliki kokʉtɨ ʉjʉ apakiigwe amafuta, nKɨhibʉli bikʉtɨ Meesija. Ngamu jaa nduufyo mbwikemo bwa mbombo, jɨfwene nʉ kʉtɨ malafyale. Kʉ Bajuuta lwalɨ lwiho ʉmpuuti ʉkʉmpaka amafuta pantʉ, ʉmundʉ ʉjʉ Kyala ansalile ʉkʉja malafyale gwabo, ɨkɨ kyalɨ kɨmanyilo ɨkya kʉmmbɨɨkapo pa bʉlongosi (1 Samweli 10:1). ABajuuta baakeetelelaga ʉkʉtɨ Kyala ikʉntʉma Meesija. Ʉjo jo ikʉbapoka ʉkʉfuma mbʉnyafyale bwa Balooma, jo ikʉlongosyaga ɨkiisʉ kya Isilaɨli kangɨ (Johani 1:41; 4:25).
 
Meesija Bala iisyʉ Kɨlɨsiti.
 
Mwa Kɨlɨsiti Jesu Kingi Paʉli ikʉtɨ aBakɨlɨsiti ʉbʉʉmi bwabo bʉlɨ, “Mwa Kɨlɨsiti Jesu,” nʉ kʉtɨ bikʉpokigwa, “Mwa Kɨlɨsiti Jesu.” Kokʉtɨ ʉmundʉ lɨnga andile ʉkʉmmwitɨka Kyala, ikʉja mundʉ gwake, mundʉ gwa nkɨbugutɨla kya Bakɨlɨsiti, go mbɨlɨ gwa Kɨlɨsiti (Abalooma 12:5; Abagalatija 3:26). Syo ɨsi Paʉli ikʉtɨ, “Mwa Kɨlɨsiti Jesu”.
 
Ndaabɨti aalɨ malafyale gwa Banyaisilaɨli. Kangɨ jo ʉjʉ aasimbile kalata gwa Ɨsabʉli. Aasaliigwe na Kyala ʉkʉmpyanilapo Saʉli, Ndaabɨti aalɨ malafyale gwa bʉnyafyale ʉbʉnywamu (1 Samweli 16:1-16; 2 Samweli 5:3-4, 12; Jeesaja 9:7). Jo ʉjʉ aaliinogwine ʉkʉjenga ɨnyumba jaa Kyala ɨjaa kwipuutɨlamo, looli akaalɨmmwitɨkiisye. Kyala aalɨnsalile aje mundʉ ʉjʉ kʉ njɨla jaa kɨkolo kyake ɨkya bʉnyafyale, antwale pakiisʉ Meesija ʉMpoki gwa kiisʉ (Jeesaja 9:7). Jesu aalɨ jo Mpoki ʉjʉ, paapo aalɨ gwa ndʉjungu lwa Ndaabɨti, bankoolelaga ɨngamu ɨjaa mwana gwa Ndaabɨti (Lʉʉka 1:32-33; 2:11).
 
Nnyamundʉ jo ngamu ɨjɨngɨ ɨjaa Jesu. Ɨfyɨnja fingi bo akaalɨ ʉkʉpaapigwa Jesu, Kyala aalɨnnangiisye ʉnkunguluka Ndaanieli ʉkʉtɨ, ikwisa ʉmundʉ ʉkʉfuma kwa Kyala ʉjʉ ikʉmpapo amaka gaa kʉlagɨla abandʉ baa mfikolo fyosa (Ndaanieli 7:13). Ʉbʉlongosi bwake bʉtikʉjaga nʉ mmalɨɨkɨsyo sikʉ. Jesu jʉʉjo iikoolelaga ɨngamu ɨjɨ kingi nDwitɨkano ʉLʉpya (Maalɨka 2:28; Johani 1:51).
 
Pabwikemo pa Pabwikemo Bala iisyʉ ɨlɨ pi isyʉ Ɨtempeli.
 
ɄBʉnyafyale bwa Kyala Ɨngamu ɨjɨngɨ ʉBʉnyafyale ʉbwa kʉmwanya. Ʉmalafyale ikʉbalagɨla abandʉ baake. Kyala afwene nʉ malafyale paapo ikʉbalɨndɨlɨla abandʉ baake, ikʉbapapo fyosa ɨfi bikʉlonda nʉ kʉbatalʉsya, ikʉbɨɨmɨlɨla. Abandʉ baa mbʉnyafyale bwa Kyala bo aba bikʉnsʉʉbɨla nʉ kʉntiila. Jesu Kɨlɨsiti bo iisile pakiisʉ apa, ʉBʉnyafyale bwa Kyala bwaliisile mbʉpya (Matai 3:1-2), paapo Jesu Kɨlɨsiti aaliigwile ɨnjɨla jaa bandʉ ʉkʉja nʉ bʉlɨɨlanisi na Kyala (Matai 5:3, 10). ɄBʉnyafyale bwa Kyala bukʉjapo apa abandʉ bammeenye Kyala ʉkʉja malafyale gwabo. Jesu Kɨlɨsiti bo ikwisa ʉlwa bʉbɨlɨ, ʉBʉnyafyale bwa Kyala bukwisa kʉjapo boosa, bukwisa kʉsetʉligwa boosa kʉ bandʉ boosa (Lʉʉka 22:18; 1 Abakolinti 15:24). Fyobeene Jesu ikʉtɨ, tukʉlondigwa ʉkʉpaapigwa kangɨ, lɨnga tukʉlonda ʉkwingɨla mBʉnyafyale bwa Kyala (Johani 3:3).
 
Ʉbʉsetʉka ko kʉboneka fimo kɨsita kʉsʉʉbɨla ʉkʉtɨ fibagiile ʉkʉboneka pamo ʉkwisa. Syo ɨsi Kyala ikʉbanangɨsya abandʉ bo balɨ maaso, ʉkʉbatwalɨla ɨndʉmi. Sikafwana nɨ njosi. Kyala aabombile bo ʉlo kwa Sakalija mu tempeli (Lʉʉka 1:22) na kwa Johani (Ʉbʉsetʉli 1:1-2).
 
Ʉkʉbuutigwa kʉkyeni Ʉlwiho ʉlʉ baabombaga kʉ baana abanyambala abaa Bajuuta aba baalɨ na masikʉ lwele ʉkʉfuma pakʉpaapigwa (Ʉbwandɨlo 17:12; Abanyaleebi 12:3). Ʉmundʉ ʉgwa kwanda ʉkʉkaba ʉlʉlagɨlo ʉlwa Kyala ʉlwa kʉbuutigwa jo Abulahamu. Kyala aabɨɨkile ʉlwitɨkano na Abulahamu ʉkʉnsaja nʉ kʉmpa abaana abingi fiijo. Ʉkʉbuutigwa kyalɨ kɨmanyilo ɨkya lwitɨkano ʉlo (Ʉbwandɨlo 17:1-11). Ʉkʉbuutigwa kyalɨ kɨfwanikɨsyo ɨkya bwila ʉkʉnangɨsya ʉlwitɨkano lwa Kyala na bandʉ baake.
 
Ʉkʉfipɨɨka ɨfindʉ ABajuuta baaliisibiile ʉkʉfipɨɨka ɨfindʉ pakabalɨlo akaa fyaka fyabo, ʉkʉnangɨsya ʉkʉtɨ basʉʉmile ʉlʉhobokelo lwa bʉtʉlanongwa bwabo. Lwalɨ lwiho lwa Bafalisai ʉkʉfipɨɨka ɨfindʉ kaa kingi. Jesu aabakemiile paapo bafipɨɨkaga ɨfindʉ ʉkwinangɨsya kʉ bandʉ ʉkʉtɨ bakabe ʉlwɨmɨko (Matai 6:16-18).
 
Ʉlwitɨkano ko kwitɨkana ɨfibugutɨla fibɨlɨ, abandʉ babɨlɨ, pamo Kyala na bandʉ baake. Ʉlwitɨkano lwa Kyala na bandʉ baake, lʉkafwana nʉ lwitɨkano ʉlwa bandʉ. Ʉlwitɨkano lwa Kyala, Kyala mwene jo ikʉfinga ʉkʉtɨ ikʉjaga jo Taata kangɨ Ntwa gwa bandʉ baake (Ʉbwandɨlo 17:2-4; 2 Samweli 7:28; Jelemija 31:31-33). Jesu bo iisile aabɨɨkile ʉlwitɨkano ʉlʉpya ʉlwa Kyala na bandʉ boosa (Lʉʉka 22:20).
 
ɄMwana gwa Kyala Jesu ikʉkooleligwa ɨngamu jaa Mwana gwa Kyala kingi mu Ndʉmi ɨNunu (Maalɨka 15:39), kangɨ ajobiigwe na Paʉli (1 Abatesaloniki 1:10). Kʉkaja kokʉtɨ Kyala aalyegile ʉnkiikʉlʉ nʉ kʉpaapa ʉmwana, paapo Kyala jo Mpeli gwa fyosa. Looli ʉkʉfuma bwila na bwila ʉMwana gwa Kyala aalɨ na Kyala (Johani 1:1, 34; 20:31). Iisyʉ ɨlyo, “Mwana,” likʉlɨngaania ʉbʉlɨɨlanisi bwa Taata Kyala nʉ Mwanaake mbʉtatʉ.
 
ɄNjɨɨli ngamu ɨjɨngɨ ɨjaa Mbepo Mwikemo. Jesu aajobile ʉkʉtɨ bo asookilemo nkiisʉ, Taata Kyala ikwisa kʉntʉma ʉNjɨɨli ʉkʉja pamopeene na aba bammwitiike, ʉkʉbatʉʉla nʉ kʉbalongosya ʉkʉnkonga Jesu (Johani 14:16; 15:26). Kokʉtɨ Kyala ikʉntʉma Mbepo Mwikemo ʉkʉja ntʉʉli gwa Bakɨlɨsiti boosa.
 
Ʉntʉmwa jo mundʉ ʉjʉ abɨɨkiigwe ʉkʉja kyʉma kya mundʉ ʉjʉngɨ. Ikʉlagɨligwa ʉkʉbomba ɨmbombo kɨsita kʉhombigwa nafimo (Johani 8:35). ABanyaisilaɨli baalegeene na bandʉ abaa mfiisʉ ɨfingi, paapo aBanyaisilaɨli baabapaga abatʉmwa baabo ʉkʉtʉʉsya iisikʉ lɨmo kʉ ndʉngʉ (Ʉkʉsooka 20:10). Ʉmundʉ aajaga ntʉmwa kʉ fyɨnja ntandatʉ itolo, po bammwabʉlaga (Ʉkʉsooka 21:2). Jesu ikʉtʉmanyisya ʉkʉtɨ ʉswe twesa tʉlɨ batʉmwa baa bʉlagɨli bwa bʉtʉlanongwa, looli ʉmwene abagiile ʉkʉtwabʉla loosa. (Johani 8:34-36; Abagalatija 4:3-5).