Bikuu bi biyɔɔnə 1

Bikuu bi Biyɔɔnə ə Kiŋwaati ki Chu kɨhŋ mə

Ablahaŋ Abraham Ablahaŋ mà duŋ che Bəne Bəishlael, i dùŋ mbɛɛ nnu bəne jə̀ kinfɛhiŋ ki fwɔ wi mbɛɛ ntiiŋ ə wu go. Chah yi ye ə Kiŋwaati ki Kinchɔɔ mə 11:26–25:11. Chu mà kaachi lə mə lə hləmə Ablahaŋ bə fieŋ ffɨŋ fi yá chɨnə mbiŋ mənhliŋ (Kinchɔɔ 11:1-4). Ablahaŋ mà yiila tɔŋ liih ə Chu mə yee i dūŋ kwaa lə bwɔɔ mənhliŋ maa bwɔɔ nnu bieŋ mà duŋ bintaabə wɛɛ wiih, yee i kēe kwaa fwi ə bəŋkaachi bbəŋ Chu mà kaa go. Ə Tɨmə Kifwɔ mə, bə́ chèe Ablahaŋ lə i dùŋ kinfɛhiŋ ki bəne bbəŋ bə́ yiila tɔŋ ə Chu mə (Galeshia 3:6-9; 4:28). Pwɔɔ mbɛɛ faŋnə Jisho mà bieŋna bənfɛhiŋ ye Chu jə̀ mbɛɛ lə mbɛɛ yo dùŋ ntiiŋ ə wu fwi yu tɔŋ llɨŋ mbɛɛ yo yiila ə Chu mə ə duŋ fieŋ ffɨŋ Ablahaŋ mà duŋ ə fi mə (Luŋ 4:1-25).

Adaŋ Adam Adaŋ duŋ mbɛɛ nnu fwii nnu Chu mà hlaa fə faŋ ə Ideŋ. Chu mà fə Adaŋ ə joo bəŋ buhlɔ ye i mà chɔɔlə bənfə bieŋ ə mbiŋ nte (Kinchɔɔ 2:19-23). Kpɛɛ Adaŋ bə́ màa bə́ chēe wu lə If. Bə Adaŋ bə If mà taa bituŋ bə Chu bə́ chu bəne bəwaha ga gbo bə Chu. Kwoo kintaabə hlə fə yiwaha bə kpe hlə bwo ə mbɛɛ ŋkee mənhliŋ go ə mbiŋ nu mə (Luŋ 5:12-19; 2 Kɔlɛŋ 15:22).

Alfa bə Omega Alfa and Omega Alfa bə Omega duŋ bieeni yí kiŋwaati ə díe yí Bəglik mə. Alfa duŋ bieenə ni fwii, Omega duŋ bieenə ni dɨŋ. Bə́ mà jəə yíi ŋəhŋ yee bə́ chēe Chu Tili bə́ mu bə Ŋiaani (Binyiinə 1:8; 22:13). Bə́ chèe bə́ lə yulahalə bə́ duŋ kinchɔɔ bə kiŋkpee.

Babilɔŋ Babylon Babilɔŋ mà duŋ yii li kitɨŋ kiŋkuntaŋ ə shishɔ yi Babilonia mə. Kitɨŋ kɨhŋ màa kkɨŋ ki mà gəŋ hlaki Jelushalɛŋ, kwo bəne Bəishlael gəŋ bə bə́ ə bə́ kwuŋ, bəne bie hlə yee bə́ dūŋ bənfwa ə bigoŋ mə gbi fumanyaaŋ (70) hlə fiimə chu ə bə́ kwuŋ (Matio 1:11; Nimi 7:43). Bwɔɔ nnu Jisho mà bwo mà duŋ kitɨŋ kɨhŋ kaani kə. Bə́ chèe dɔhɔ kie fidiɛɛ lə Ilak. Bə́ mà jəə yii li kitɨŋ kɨhŋ ye hləənə ki fieŋ finhliŋ ləkə dɔhɔ kinhliŋ kkɨŋ ki dùŋ kiwaha. Fi nyìi lə bə́ chèe ə duŋ kitɨŋ ki Luŋ ye ki màa ki shīi ə bitɨŋ binhliŋ bəŋ ki hlàah bi (1 Pita 5:13; Binyiinə 14:8; 17:5). Kiŋwaati ki Chu yɔɔ ə ŋgaŋga mə lə Babilɔŋ mà nəə mbihŋ bə mbiŋ mənhliŋ bə́ ŋwi mə kwo bə́, fi duŋ lə fwɔ wi Babilɔŋ wiwaha fəə mbiŋ mənhliŋ bee.

Beeljebu Beelzebul Beeljebu lə yii li chu bəne bə Filishia. Bəjuu màa bə́ chēe nu chu lə ŋkɨŋ bəfiana bəwaha. (Matio 10:25; 12:27; Lukaa 11:18). Bəfalashii màa bə chēe Beeljebu nu lə ŋkɨŋ nnu i hlàah bənchinda bə bəcheh bənhliŋ (Matio 12:24). Jisho mà duŋna duŋ duŋ i chu chēe wu lə i duŋ hlaata (Lukaa 11:18).

Bəbwonə/Bəne bbəŋ bə́ duŋ kə duŋ nə Bəjuu Gentiles Bəbwonə màa mbɛɛ mənhliŋ nnu i duŋ kə duŋ nə ŋwuŋ Bəishlael, i duŋ dəŋ mbɛɛ nnu i dùŋ kə duŋ nə ə kichəŋ ki Bəjuu mə kə. Bəjuu màa bə́ duŋ kə diee njənə, bə́ nyɛhiŋ bəbwonə gbaaŋ. Ə bwɔɔ Jisho bəŋ, bəbwonə kiŋaaŋkə mà duŋ ə kitɨŋ ki Bəjuu mə.

Bəfalashii Pharisees Bəfalashii màa kintu ki bəne bə kimbemi bədi ə kitɨŋ ki Bəjuu mə bbəŋ bə́ màa bə́ lēmi ntakə ə bəŋkɨnə bə Chu bəŋ, bə ŋə̀ŋ go ŋəbə lə bə́ dùŋ bəne bə ntiiŋ kah bədi bie.

Bəjuu Jews Bəjuu màa kichəŋ ki Ablahaŋ. Ə bəne bbəŋ Chu mà shaa. Fwii fwii ə Kiŋwaati ki Chu mə ə Tɨmə Kiko mə, Chu màa i bā bənɨŋ ə duŋ bə Bəjuu. Chu mà nəə bə́ bəŋkɨnə biih. I nə tɨmə bə bə́ bwo fə bieŋ bi ŋɨŋ gəə bə bə́ kiŋaaŋkə.

Bəne bbə bə́ hlàah benhlaa Sanhedrin/Council Kintu kɨhŋ màa bəche ntofi bəŋkuntaŋ bə bəne bbəŋ bə́ hlaa kitɨŋ maa bəne bə bəne bbəŋ bə́ laanə bəŋkɨnə bə Chu. Bəne bəhŋ bənhliŋ màa bə dūŋ gbi fumanyaaŋ ə nchɔ mwi (71). Bə mà duŋ kwaa ə duŋ ə Jelushalɛŋ. Ə màa bə́ bbəŋ bə́ màa bə́ hlāa bə́ kàalə bənhlaa bəntaabə. Kintu kidi mà kə duŋ nə kkɨŋ ki màa ki ta kah kɨhŋ kintu ə kitɨŋ Ishlael mə kahiŋ Luŋ nnu i mà duŋ ə kitɨŋ kɨhŋ bəŋ kinhliŋ (Maak 14:53).

Bəne bbəŋ bə́ hlàah kitɨŋ Jewish Elders Bəne bəhŋ mà duŋ bəcha bə kitɨŋ ə duŋ bə́ bbəŋ bə́ màa bə́ hlāah kitɨŋ ki Bəjuu. Bəne bəhŋ mà duŋ dəŋ ə kitntu ki bəne bbəŋ bə́ hlāah bənhlaa, kwaalə bé bəhŋ mà duŋ kitɨŋ ki Luŋ kwe (Lukaa 7:3).

Bəne bbəŋ bə́ làanə bəŋkɨnə bə Chu Teachers of the law/Scribes Bəne bbəŋ bə́ làanə bəŋkɨnə bə Chu lə bəne bbəŋ bə́ má kələ Kiŋwaati ki Chu gbaaŋ, bə́ nàchɛ bəne bieŋ bbɨŋ bi duŋ ə Kiŋwaati ki Chu mə (Matio 3:7).

Bəne bə faŋnə bə Jisho Apostles Bəne bə faŋnə bə Jisho duŋ bəne bbəŋ Jisho mà shaa faŋ lə bə́ gəŋ yee bə́ yɔ̄ɔ hlɨŋ yi nwaa. Ye bəne bbəŋ bə́ mà gbe nɨŋ bə wu, ə duŋ dəŋ bə́ bbəŋ bə́ mà ŋəŋ ə wu go bwɔɔ nnu i mà fu ə kpe mə.

Bəshadushii Sadducees Bəshadushii màa fi kintu fidi fi bəne bə kimbemi ki Bəjuu. Bə́ màa bə́ bə̄lə ŋkwo bə́ gbaaŋ ə duŋ biŋwaati bi fwii fwii bi bitiŋ bbɨŋ bi dùŋ ə Kiŋwaati ki Chu mə ə Tɨmə Kiko mə. Bə́ màa bə́ dūŋ kə bemi lə bəne yá yi fu ə kpe mə kə. Bə́ màa bə́ dūŋ kə bemi dəŋ lə bənchinda bə Chu ləkə bə fiana yii dùŋ kə.

Butuu bu Bunte Sabbath Day Butuu bu Bunte lə butuu bu Bəjuu màa ə joo bəŋ fumanyaaŋ ə kibumwe ki Bəjuu go. Bu mà chɔɔ bu falade hə kitaŋ gəŋ bwii bu Satude hə kitaŋ. Bə Bəjuu, butuu buhŋ màa butuu bbuŋ bə́ mà ŋoo ye Chu mà fə bieŋ ə kinchɔɔ bəŋ ə joo mə buhlɔ. Lə yee ə dūŋ ə joo bəŋ fumanyaaŋ i ŋɔɔni. Ŋkɨnə bə́ mà kə bemi lə mbɛɛ nɨŋ nimi lidi ə butuu buhŋ mə kə.

Butuu bu Gbɛmi Day of Atonement Butuu buhŋ màa butuu buŋkuntaŋ bu bəne Bəishlael. Ə butuu bbuŋ kwoo ki bəche ntofi bwò i fə bəntofi ə bəne Bəishlael go bənhliŋ. I bwò i nyieŋ naŋ bə bi bənfə bəntofi bə ŋgɔŋ mə mu mie bə Chu. Butuu buhŋ bwò bu gbè ə joo bəŋ yuufi ə kii bəŋ fumanyaaŋ ə kigoŋ kibə mə. Ə mà duŋ ə mbɛɛ nɨŋ nimi lidi ləkə yii fieŋ jə ə butuu bu bimibwe go kə (Lɛbitiku 16).

Bwɔɔh ki kihəŋgbɔŋ hləŋ Abyss Bwɔɔh ki kihəŋgbɔŋ hləŋ lə dɔhɔ ki munfwa ki bəfiana bbəŋ bə́ tà bikuu.

Danali Denarius Danali màa kpo wi bichu wi bəne bə Luŋ. Ə màa bwɔɔ nnu Jisho màa i kaani ə mbiŋ nte, bə́ hlùŋ mbɛɛ nimi ə butuu go bumbɨŋ danali mwi.

Dɔhɔ ki Chu kinwaa Paradise Dɔhɔ kinwaa ki Chu ye bə́ chèe kitɨŋ ki buh kie. Həmə duŋ kindunshiiŋ bə kitɨŋ maa kinjənjə duŋ həmə gbaaŋ (2 Kɔlɛŋ 12:4). Binyiinə 2:7 yɔ̀ɔ ki dɔhɔ kɨhŋ.

Dɔhɔ Kiwɛɛŋ ba Gbaaŋ The Most Holy Place Dɔhɔ Kiwɛɛŋ ba Gbaaŋ màa fichɛni ə chəŋ Ntofi mə ə Jelushalɛŋ nni bə́ gaa bə kindu nni i nyìi lə Chu yo mu. Che kwoo ki bəche ntofi bwò i lɛɛ mu cha mi ə kigoŋ go bə ŋgɔŋ mə bənaŋ bə mə bí, bənfə gbɛmi mu yu yiwaha. I bwò i lɛ̀ɛ mu bə ŋgɔŋ mə ŋwa nshɔŋ nnu i duŋ kə kənə gii ə wu go kə. Ye i lɛɛlə i fə gbɛmi mu yu yiwaha yi bəne. Bwɔɔ nnu Jisho mà kpe ə kiŋgwa go, kindu kkɨŋ ki màa ki gā kie chəŋ ntofi ye mà shwaana kinte kinte, fi hlə yee fi dūŋ lə i mà lɛɛla dəŋ ə dɔhɔ kɨhŋ mə bəŋ'wii yiwaha yaa cha mi fi kah'lə nəni. Duŋ ə yee kkə bwō ə Chu fwi bwɔɔ mənhliŋ (Hiblu 9:3-12).

Elaja Elijah Elaja màa mbɛɛ hlɨŋ Chu ŋkuntaŋ ju. I mà jəə bwɔɔ looŋkə fwɔ wiwaha wi ŋkɨŋ ju bə wi bəne Bəishlael bənhliŋ bbəŋ bə́ màa bə chēe bə bəcheh bənya. Bəjuu kiŋaaŋkə màa bə hlē lə mə lə chu dɨŋ lɛhiŋ tɔ́ŋ ŋə bəne bwɔɔ nnu Nchuu Fwoo nnu Chu mà kaachi yo yá duŋ bəmbwo. Jɔɔŋ N'yiinjɔ mà duŋ ye Elaja lə ə jé mə kiŋaaŋkə (Matio 11:14; Lukaa 1:17).

Ɛlɔŋ Aaron Ɛlɔŋ mà duŋ dɨŋ Mushe. Ə màa wu kwoo ki bəche ntofi nnu fwii fwii ə bidi bi Bəjuu mə (Nhlaamə 28-29). Ə màa wu bəə Mushe nnu i mà gəŋ ə ŋkɨŋ nnu Ijip mə yee i yɔ̄ɔ bə ŋkɨŋ yo ə yii li Mushe bəŋ (Nhlaamə 4:14-16). I mà chɨna Mushe bəə wu fwoo bəne Bəishlael ə shishɔ yi Ijip mə, kwaalə i duŋ duŋ bwo fə yiwaha bwɔɔ nnu i mà ŋəŋ ye bəne Bəishlael mwēe maami yee bə chēe wu ye Chu lə i nakə nɨhŋ nə kə (Nhlaamə 32:1-10). Kiŋwaati ki Hiblu nyii lə nimi li bənche ntofi li Ɛlɔŋ mà kə wunə gəŋ bwii həŋgbɔŋ ye li Baba ya Jisho Kleto mà wunə lə gəŋ kpee həŋgbɔŋ həŋgbɔŋ kə (Hiblu 5:2-5; 7:11-12).

Ɛshia Esia Ɛshia nu lə kitɨŋ kkɨŋ bə́ chèe daŋ lə Tɔki, ləkə lə Ɛshia tənə. Ə Ɛshia nnu kkə kə̀lə yo daŋ kə.

Fiana Wɛɛŋ Holy Spirit Fiana Wɛɛŋ lə Fiana Chu. I nəə lə yee i dūŋ ə mbɛɛ mənhliŋ mə nnu i jəə bwɔɔ bwo yii tɔŋ ə Jisho mə. I nə̀ bəne bəhŋ muŋga mmuŋ mu duŋ lə yee bə́ dūŋ kinduŋh ki bəne bə Kleto.

Fiŋkwini Demon Fiŋkwini lə fiana Hlaata nnu i fàŋ wu i gə̀ŋ i nə̀ bəne ŋgə. Nimi li Jisho liŋkuntaŋ lidi yaŋ ə mbiŋ nte duŋ lə i ləhə laa muŋga mu fiŋkwini fwoo fi ə bəne go. Binaŋ chèe lə bəcheh bəwaha ləkə lə bəfiana bə yili ləkə lə bənchinda bə hlaata.

Gbɛmi Atonement Gbɛmi lə fieŋ ffɨŋ Chu fə̀ lə yee kindunshiiŋ dūŋ wu hənte bəə mbɛɛ ŋkee. Fɨhŋ lə fieŋ ffɨŋ fi ko gbaaŋ ə Kiŋwaati ki Chu mə. Bə́ bwò bə́ fə bəntofi bə Chu fo mə lə laamə nə yiwaha yi bəne maa bəŋgə bbəŋ i duŋ lə i nə bə bəne yu yiwaha yibə. Kiŋwaati ki Luŋ yɔ̀ɔ lə mbɛɛ ŋkee mənhliŋ mà fəə yiwaha (Luŋ 3:26) bikoonə bi mu duŋ kpe (Luŋ 6:23). Chu mà faŋna Ŋiaani Jisho nnu i mà kə duŋ nə bə gbenə kə, i bwo bwo tu yiwaha yi mbɛɛ mənhliŋ ə wu fi. Fɨhŋ mà jə dɔhɔ bwɔɔ nnu Jisho mà kpe ə kiŋgwa go. Jisho mà kpe ə duŋ dɔhɔ ki mbɛɛ ŋkee bəŋ lə i fə mbɛɛ ŋkee fu kwoo. Ə màa ŋgɔŋ mməŋ mə mà fu mie ə wu go mməŋ mə mà fə fieŋ fɨhŋ nini. Fɨhŋ mà kàh nəni yulahalə duŋ ə ŋgɔŋ mə bənaŋ bə mə bí wii yiwaha yi mbɛɛ kə (Hiblu 10:4). Gbɛmi wwuŋ Chu mà fə wuhŋ lə bəne kənə mu yee bə bə̄lə wu, fo mə lə fwoo bə́ ə yiwaha yibə mə.

Hiblu Hebrews Hiblu lə yii llɨŋ bə́ màa bə́ hlaa chēe Bəjuu maa kitɨŋ ki Bəishlael. Ablahaŋ màa mbɛɛ nnu bə́ mà hlaa chee wu ə Kiŋwaati ki Chu mə lə ŋwuŋ Bəhiblu (Kinchɔɔ 14:13). Həmə dɨŋ bə bu ba kwaa yee bə chēe bwɔni biih lə Bəhiblu (Kinchɔɔ 40:15).

Hlaata Satan Hlaata lə ŋkɨŋ bəcheh. I duŋ nə mbɛɛ nnu bə́ dì njənə bə Chu kə, i duŋ mbɛɛ nnu bə́ duŋ dəŋ kə diee njənə ə muŋkɨŋ mu Chu mə maa bə bəne biih. Jisho mà kɨŋna muŋga mu Hlaata bwɔɔ nnu i kpe ə kiŋgwa go bwo fu ə kpe mə. Yii li Hlaata lidi duŋ lə chuh, mbɛɛ waha yo.

Ishlael Israel Ishlael màa yii llɨŋ Chu mà nə bə Jekɔb bwɔɔ nnu bə́ màa bə́ nūkə gbo bəə Chu (Kinchɔɔ 32:28; 38:10). Ishlael duŋ dəŋ yii li kichəŋ ki Ablahaŋ maa bə ki Ayjik maa bə ki Jekɔb. Bəne bəhŋ duŋ bbəŋ bə́ màa bə́ chēe dəŋ lə Bəhiblu. Kiŋwaati ki Tɨmə Kiko kənə chah ə ki mə ye Chu mà shaa bəne Bəishlael bwo chi lə bə́ yáa bə́ dūŋ bəne bbəŋ Nchuu Fwoo nnu Chu mà kaachi yo mà fwoo ə bə́ mə bwo yaŋ kwe. Chu mà nyiila tɔŋ liih lində bə bəne bəhŋ kah bəne kiŋaaŋkə yaŋ ə mbiŋ nte (Luŋ 9:4-5).

Jayɔŋ Zion Jayɔŋ duŋ ye bə́ chèe kitɨŋ ki Jelushalɛŋ. Ə yii li kɔnɔ kidi kkɨŋ bə́ mà wɛɛ kitɨŋ kɨhŋ ə ki bəŋ. Bwɔɔ nnu fwii yo mà duŋ Jayɔŋ nu duŋ kitɨŋ kkɨŋ bə́ mà wɛɛ taa ki bə mbaŋ kunə, ŋkɨŋ Daafi tɨmə ntɨmə kɨŋ kitɨŋ kie (2 Shaŋwel 5:6-7). Bə́ mà chu chèe kitɨŋ kɨhŋ lə kitɨŋ ki Daafi (1 Bəŋkɨŋ 8:1). Yii lɨhŋ mà choo yii li shishɔ yi Juda bə bəne Bəishlael (Ejaya 440:9; Jelimia 31:12). Bə́ mà cheela yii lɨhŋ ə Tɨmə Kiko mə bə́ chèe ə duŋ kitɨŋ ki Chu (Hiblu 12:22).

Joshɛ Joseph Bəne duŋ kiŋaaŋkə ə Kiŋwaati ki Chu mə bbəŋ bə́ bèmi yii lɨhŋ lə Joshɛ:

1. Joshɛ nu mà duŋ ŋiaŋ ə bwɔni bə Jekɔb mə bə yuufi ə nchɔ bəfwe bbəŋ bə́ mà duŋ kwoo ki bichəŋ bi Ishlael mə. Ŋiaani nnu dɨŋ màa Bɛnjamiŋ (Nimi 7:9-14; Jɔɔŋ 4:5; Hiblu 11:21-22; Kinchɔɔ 7:8).

2. Joshɛ nnu i mà jə Meeli mah Jisho Kleto. (Matio 1:16, 18-20, 24; 2:13, 19; Lukaa 1:27; 2:4; 16, 33, 43; 3:23; 4:22; Jɔɔŋ 1:45; 6:42).

3. Joshɛ nnu i mà duŋ dɨŋ Jisho (Matio 13:55; Maak 6:3).

4. Joshɛ nnu i mà duŋ dɨŋ Jɛŋ, Jɛŋ nnu bə́ mà chèe lə Wɛ (Matio 27:56; Maak 15:40, 47).

5. Joshɛ nu Alimatia nnu i mà duŋ ŋwuŋ ŋkuntaŋ ju i dùŋ dəŋ mbɛɛ nnu i hlàah bənhlaa ə kitɨŋ ki Bəjuu mə (Matio 27:57-60; Maak 15:42-46; Lukaa 23:50-53; Jɔɔŋ 19:38-42).

6. Joshɛ Bashaba, i mà duŋ ə kimɔ ki bəne mə ki fwii fwii kkɨŋ ki màa ki bə̄lə Jisho. Bwɔɔ nnu bə́ màa bə́ kīɛɛ mbɛɛ nnu i mà duŋ lə i jə dɔhɔ ki Judash, bə́ mà duŋ lə bə́ shaa ə bə Joshɛ Bashaba mə bəə Matia (Nimi 1:23).

7. Joshɛ nu bə́ màa bə́ chèe dəŋ yii liih lə Banaba (Nimi 4:36).

Jɔnah Jonah Jonah màa mbɛɛ hlɨŋ Chu nnu fwii ju ə Tɨmə Kiko mə. Chu mà faŋna Jɔnah ə bəne bə Ninibɛ go, ə shishɔ yi Ɛshia mə lə i gəŋ yɔɔ bə bə́ lə bə́ fii tɔ́ŋ ŋəbə fo Chu lə nakə tɔŋ nə bə́ ki yiwaha yibə. Jɔnah nɨhŋ bəŋgəŋ ə Ninibɛ hle ə duŋ lə mə lə lɛɛ kikpɔŋkɔ le gəŋ ə Taashu. Chu faŋ kifwuŋ kintaabə ə Jɔnah dɨŋ, bəne bə kikpɔŋkɔ kie ju hləŋ hləŋ je nakə duŋ nə kə, bə́ fwoo wu lɛɛ ə nɔ yo mə. Chu faŋ fiɔɔnə ŋkuntaŋ i bwo me wu, i duŋ ə fiɔɔnə ye bulə joo tɔh. Ye i màa i dūŋ lə mə nəni i fii tɔŋ liih. Fiɔɔnə ye bwo gəŋ ŋaŋ fwoo wu ə nɔ yo həkpa, i hlə gəŋ ə Ninibɛ. Ə kiŋwaati ki Matio mə, Jisho mà fɛhaŋ ye kpe yi yá duŋ bə fieŋ ffɨŋ fi mà chili fie Jɔnah. I mà yɔɔla lə, ye i mà duŋ lə ə fiɔɔnə ye bulə joo tɔh, ə li dəŋ yəəŋ ye bə́ lə jii wu, ə yee ə dūŋ joo tɔh ə i fu ə kpe mə (Matio 12:38-41).

Jɔɔŋ John Bəne bie kiŋaaŋkə ə Kiŋwaati ki Chu mə bbəŋ bə́ chèe bə́ lə Jɔɔŋ. Bəhŋ lə bədi ə kintu kibə mə bbəŋ bə́ kə̀lə duŋ Jɔɔŋ N'yiinjɔ

1. Jɔɔŋ N'yiinjɔ: Ə nnu i má bwo yee i yɔ̄ɔ lə bəne fii tɔ́ŋ ŋəbə bə́ yii bə́ ə njɔ fo Chu lə laamənə yiwaha yibə. Ə wu nnu i má nachɛ je Baba ya Jisho Kleto bwii ye i ya bwo. I má yɔɔla lə Jisho ya yee i yīi bəne ə njɔ ə duŋ ə Fiana Wɛɛŋ mə (Maak 1:18).

2. Jɔɔŋ mbɛɛ faŋnə Jisho: Ə wu nnu i mà bieŋ hlɨŋ nwaa ki Jisho ə kiŋwaati ki Jɔɔŋ mə bə 1 Jɔɔŋ 1, 2, 3 maa Kiŋwaati ki Binyiinə. I má duŋ mbɛɛ mwi ə bəne bə faŋnə bə Jisho bə yuufi ə nchɔ bəfwe mə. I má duŋ ŋwa Jebedee, i duŋ jɛmi Jɛŋ. Nimi liih máa fiɔŋ yi kwonə, Jisho hlə dii wu lə i bwo yee bə́ jāa bəə wu (Matio 4. 18 22).

3. Jɔɔŋ Maak: I má duŋ ŋwa dɨŋ che Banaba nnu i máa i jāa i chɨ̀nə wu (Nimi 12, 12, 15:36-39; Koloshi 4:10).

4. Jɔɔŋ duŋ dəŋ yii li che Shaamuŋ Pita (Matio 16:17; Jɔɔŋ 1:42; 21:15-17).

5. Ju Jɔɔŋ màa mbɛɛ ə kimɔ ki Anash mə kwoo ki bəche ntofi (Nimi 4:6).

Juda Juda Juda lə yii li kitɨŋ kidi ə bidi bi Ishlael mə. Fwii mà duŋ kitɨŋ kɨhŋ kənə kwaa yii mwe lə, “Kitɨŋ ki Ishlael” Kwaalə ki bwo gaanə bwɔɔ nnu ŋkɨŋ Sholomuŋ mà kpe. Wɛɛ wi Ishlael wuhŋ màa wɛɛ wi kichəŋ ki Juda bə ki Bɛnjamiŋ kidi mà duŋ. Juda mà duŋ dəŋ yíi ŋə bəne bədi fumanyaaŋ ə Kiŋwaati ki Tɨmə Kiko mə. Mbɛɛ mwi ə bəne bie mə màa ŋwa Jekɔb.

Kikɔ Tabernacle Kikɔ lə dɔhɔ kkɨŋ bəne Bəishlael màa bə́ būmə bə́ chèe Chu mu bwɔɔ nnu bə́ màa bə jāa ə nji ye bə́ mà fu ə Ijip. Bə́ máa bə́ jāa nji bə́ tù kikɔ kɨhŋ maa fəhəŋ nnu bə́ màa bə gə̄ŋ. Mushe mà fəə kikɔ kɨhŋ yəəŋ ye Chu mà nyiilə wu ə kɔnɔ ki Shinay go. Bəne bə Ishlael màa bə́ chēe Chu ə kikɔ kɨhŋ mə gəŋ bwii bwɔɔ nnu bə́ mà fə chəŋ ntofi ə Jelushalɛŋ.

Kinchaa ki Chu Glory of God Kinchaa ki Chu lə kinchaa kkɨŋ ki bwò ki chàa bwɔɔ nnu Chu duŋ ə dɔhɔ kkɨŋ i nyìi muŋga mwii maa kinduŋh kiih kiwɛɛŋ (Lukaa 2:9; Bifənə 7:55; Binyiinə 15:8). Kinchaa kɨhŋ lə yee ki chāa bwɔɔ nnu Jisho yá yee i fīimə i bwò butuu bu dɨŋ (Matio 16:27; Taytu 2:13).

Kinduhŋ ki kə kaa Eternal life Kinduhŋ ki kə kaa lə kinduŋh kkɨŋ mbɛɛ duŋ bə ki bwɔɔ nnu mbɛɛ yo hə chu fieŋ fimwe bə Chu maa bə Ŋiaani Jisho Kleto (Jɔɔŋ 17:3). Kinduhŋ ki kə kaa, lə kinduŋh kkɨŋ Chu nə̀ bə bəne ki bwò ə Ŋiaani go nnu i duŋ Baba ya Jisho Kleto (Jɔŋ 3:16).

Kiŋkuntaŋ Glory Kiŋkuntaŋ lə fieŋ finhliŋ ffɨŋ ŋkɨŋ bwò i kə̀nə, fi fə̀ i kò, i nyìee ye ŋkɨŋ lə bə kiyuunə kinhliŋ. Ə dəŋ fieŋ finhliŋ ffɨŋ mbɛɛ kə̀nə, ffɨŋ fi fə̀ i dùŋ mbɛɛ. Chu mà nyiila gbo wiih ə Ŋiaani Jisho Kleto go, i kiɛɛ lə i nyii dəŋ kiŋkuntaŋ kie ə bəne bə kimbemi go (Jɔɔŋ 1:14; 11:40; 2 Koloshi 3:18).

Kleto Christ Kleto lə yii llɨŋ kinuu ki mu duŋ lə, “Wu nnu Chu lɔɔla” Bə́ chèe Jisho lə Kleto yulahalə i duŋ Nchuu Fwoo nnu Chu mà kaachi bwo faŋ bə bəne. I dùŋ Baba.

Kwoo ki bəche ntofi High Priest Kwoo ki bəche bəntofi lə mbɛɛ nnu i bwò i lɛɛ ə chəŋ ntofi mə ə Dɔhɔ Kiwɛɛŋ ba cha mi ə kigoŋ go ə Butuu bu Gbɛmi wi yiwaha bənfə bəntofi. I bwò i lɛɛ gəŋ ə chəŋ ntofi Chu ye nte, i hlə fə bəntofi bə ŋgɔŋ mə naŋ bə mə bi bənfə yiwaha yiih bə yi bəne Bəishlael.

Kwoo ki bəne bəŋkuntaŋ bə bicha Tribune/Commander Nu màa mbɛɛ kicha nnu i mà duŋ kwoo ki bəne bəŋkuntaŋ bə bicha bə Luŋ. Kintu kiih ki bəne bə bicha mà gbe jə ə bəne bəŋ gi buhlɔ gəŋ bwii nchuku.

Kwoo ki kintu ki bəne bə bicha Centurion Kwoo ki kintu ki bəne bə bicha nu lə mbɛɛ kicha nnu i mà duŋ kwoo ki kintu ki bəne bə bicha ə Luŋ. Bintu bi bəne bə bicha mà gbe jə ye bəne gbi nyaaŋ lə, gəŋ bwii ə gbi bəŋ.

Labi Rabbi Labi lə mbɛɛ keehnə ŋkuntaŋ. Ə li ye Bəjuu màa bə́ chēe mbɛɛ nnu i kèeh bəŋkɨnə bə Mushe.

Luŋ Rome Luŋ màa kitɨŋ kkɨŋ ki kə̀nə muŋga bwɔɔ nnu bə́ màa bə́ bīeŋ Kiŋwaati ki Tɨmə Kifwɔ. Ə màa kitɨŋ kkɨŋ bəne bəge mà duŋ həmə, ki kə̀nə muŋga ə bitɨŋ bəŋ binhliŋ bbɨŋ bə́ mà kələ ə bwɔɔ yo bəŋ. Bitɨŋ ye Ishlael bə bidi mà duŋ ə kwáŋ ŋə Luŋ mə. Fiee fieŋ ffɨŋ bə́ mà jə fie Jisho gəŋ bə wu ə mbɛɛ nnu i hlàah Luŋ fwi, bə́ hlə bweeni wu ə kiŋgwa go. Kiŋwaati ki Nimi ki bəne bə faŋnə bə Jisho yɔ̀ɔ be ye kimbemi ki bəne bə Kleto mà koo bwo gəŋ bwii ə wɛɛ wi bitɨŋ bi Luŋ mə.

Mana Manna Mana màa biləə bbɨŋ Chu mà faŋ bə bəne Bəishlael bwɔɔ nnu bə́ màa bə́ jāa ə nji ə bigoŋ mbwɛɛnya mə ye i mà fwoo bə́ ə kitɨŋ ki Ishlael mə (Nhlaamə 16:15, 31, 33; Nfa 11:6-9). Biləə bɨhŋ mà fu ə buh. Bi màa bi nyīi ki Jisho Kleto nnu i mà yɔɔ lə, “Ə mi biləə bbɨŋ bi nə̀ kinduŋ” (Jɔɔŋ 6:31).

Mbɛɛ hlɨŋ Chu Prophet Mbɛɛ hlɨŋ Chu lə mbɛɛ nnu Chu bwò i faŋ wu lə i gəŋ yɔɔ hlɨŋ yi bə bəne.

Mbɛɛ Nimi Disciple Mbɛɛ Nimi lə mbɛɛ nnu i bwò i bə̀lə mbɛɛ ju hədɨŋ, i wò bə wu, i làanə bieŋ bə wu, i bwɔ̀kwe bə wu ye mbɛɛ wi ŋkuntaŋ lə. Ə lə ye bə́ màa bə chēe bəne bə Jɔɔŋ bə bə Jisho gbɛntɛlɛ kintu ki bəne bə Jisho bə yuufi ə nchɔ bəfwe bie. Ə lə dəŋ yəəŋ ye bə́ máa bə chēe bəne bbəŋ bə́ yìi tɔŋ ə Jisho mə.

Mbɛɛ nnu Shamalia Samaritan Mbɛɛ nnu Shamalia màa mbɛɛ nnu i mà fu ə kitɨŋ ki Shamalia mə ə bidi bi Ishlael mə, shishɔ yɨhŋ duŋ Judia bə Galilii hənte. Bəne bə Shamalia màa Bəjuu bbəŋ bə́ mà buhuŋ bibiinə fwii bə bəne bəbə bbəŋ bə́ duŋ kə diee njənə bə bə Ashilia. Fieŋ fɨhŋ bwo fə bəne bə Shamalia bə Bəjuu bədi chu kə nwaa lə kə.

Mbweeni ə kiŋgwa go Crucifixion Mbweeni ə kiŋgwa go duŋ ye bəne bə Luŋ bwo lə bə́ fə̀ bə bəne bbəŋ bə́ jii bə́. Ə màa dəŋ je nni bitɨŋ biko kiŋaaŋkə màa bi jīi bəne ə yi mə. Bə́ bwò bə́ jə mbɛɛ, bə́ bweeni bə munchu ə kiŋgwa go, bə́ chi wu həmə, i duŋ həmə hləŋ hləŋ bwo kpe. Nni je jiinə mbɛɛ mà beela gbaaŋ bə Bəjuu (Ditolonomi 21:23). Kwaalə, ni lə je nni Bəjuu mà noŋ bə bəne bə Luŋ lə bə́ jii Jisho ə yi mə. (Maak 15:13-15). Jisho mà hlaa yɔɔ ki kiŋgwa kɨhŋ i hlə bwo kpe (Matio 10:21; Lukaa 14:27). Fieŋ fiŋkuntaŋ fi kiŋgwa ki Jisho duŋ lə fi mà nyiila kinleki kkɨŋ Jisho mà duŋ bə ki bə mbemi nnu i mà bemi yo lə i wo ŋgə bwo kpe yu yiwaha yi bəne (Filipi 2:8; Hiblu 12:2; 2 Kɔlɛŋ 5:19; Koloshi 1:20). Kiŋgwa ki Jisho lə fieŋ fiŋkuntaŋ ə hlɨŋ nwaa Chu mə. (2 Kɔlɛŋ 1:18,22-24; 2:1-2).

Meeli Mary Bəkwɛɛ má duŋ mə kiŋaaŋkə ə Kiŋwaati ki Tɨmə Kifwɔ kɨhŋ mə bə yii lɨhŋ lə Meeli. Bəhŋ lə bə́ nəni:

1. Meeli mah Jisho: Ə kwaa wu nnu Kiŋwaati ki Chu yɔ̀ɔ kiih lə i mà duŋna bə Jisho bwɔɔ bwee li Jisho bə kinduŋh kiih yaŋ mbiŋ nte bwo bwii bwɔɔ nnu Jisho mà kpe fu ə kpe mə hləŋ hləŋ gəŋ bwii bwɔɔ nnu i mà biŋ buh (Lukaa 1–2; Jɔɔŋ 2:1-2; Jɔɔŋ 19:25-27; Nimi 1:14).

2. Meeli Madaliŋ: Nu lə kpɛ nnu Jisho mà fwoo yo muŋkwini fumanyaaŋ ə wu go (Lukaa 8:2).

3. Meeli nnu Betani: Nu Meeli lə dɨŋ Maata bə Lashɔlɔ (Lukaa 10:38-42).

4. Meeli mah bə Jɛŋ bəə Joshɛ, duŋ ə yee ə dūŋ wu nnu bə́ màa bə́ chèe yo lə kpɛɛ Klofa (Matio 27:56; Maak 15:40; 16:1; Lukaa 24:10).

5. Meeli ju màa mah Jɔɔŋ Maak (Nimi 12:12).

Mɛɛl Myrrh Mɛɛl lə yii li mɛŋ məndi mənlɔɔnə mməŋ bə́ fə̀ bə dia tiɛɛ ki mɛɛl. Bə́ màa bə́ bwō bə́ lɔɔ go mu chee ye fù, mə dùŋ dəŋ ncheh. Mɛɛl lə fieŋ fimwi ə bieŋ mə bi bəne bə́ bufe bbɨŋ bə́ mà bwo bwo nə ŋiaŋ Jisho bwɔɔ nnu bə́ mà bwee wu. Ə dəŋ mɛŋ məhŋ mməŋ bə́ mà gəŋ lɔɔ kiŋwuuni ki Jisho mu (Jɔɔŋ 19:39).

Mɛlkishidɛk Melchizedek Mɛlkishidɛk màa mbɛɛ ə Kiŋwaati ki Tɨmə Kiko mə kkɨŋ ki yɔ̀ɔ lə i mà duŋ ŋkɨŋ nnu Shalɛŋ ə duŋ Jelushalɛŋ, i dùŋ dəŋ che bəntofi Chu nnu i dùŋ Kwoo ki Bieŋ Binhliŋ (Kinchɔɔ 14:18-20; Ŋkohi 110). Kiŋwaati ki Ŋkohi mə 110:4 nyìi lə Mɛlkishidɛk mà duŋ ye Kleto ju. Fi duŋ kinyii ə kiŋwaati ki Hiblu mə lə Mɛlkishidɛk bə Kleto mà duŋ bəŋkɨŋ bə fwɔ wi yəəŋ bə wi kindunshiiŋ.

Muŋkɨŋ mu buh/muŋkɨŋ mu Chu Kingdom of heaven Muŋkɨŋ mu Chu lə nhlaa wi nnu i hlāah. Bəjuu mà hle lə muŋkɨŋ mu Chu duŋ ye mu mbiŋ nu nte lə, lə Nchuu Fwoo nnu Chu mà kaachi yo yá bwo duŋ ə Ishlael i hlàah mbiŋ mənhliŋ, kintɔŋ kiih dùŋ ə Jelushalɛŋ. Lə Jisho bwo ŋkwo wi, yee i kēeh lə muŋkɨŋ mu Chu duŋ ə bəne hədɨŋ bbəŋ bə́ yiila tɔ́ŋ ə wu mə (Lukaa 17:21). Bə́ chèe dəŋ lə muŋkɨŋ mu buh (Matio 3:2).

Mushe Moses Mushe mà duŋ mbɛɛ ŋkuntaŋ ə bəne Bəishlael mə. Bwɔɔ nnu bəne Bəishlael mà kaani bənfwa ə kitɨŋ ki Ijip mə, Chu mà shaa ə duŋ Mushe faŋ lə i gəŋ fwoo bə́ ə ŋgə mə bwo bə bə́ ə kitɨŋ kkɨŋ Chu mà kaachi bə́ mu. Ə màa Mushe nnu Chu mà nə bəŋkɨnə biih ə wu kwáŋ ə Kɔnɔ ki Shinay go lə i nə bəne Bəishlael. Lə Mushe no həmə ə kɔnɔ kie go, i bieŋ bəŋkɨnə bie ə Kiŋwaati ki Bəŋkɨnə mə. Biŋwaati bbɨŋ bə́ chèe bie lə bi Mushe duŋ bɨhŋ: Kinchɔɔ, Nhlaamə, Lebitiku, Nfa bə Ditolonomi.

Nad Nard Nad lə mɛŋ məndi mməŋ bə́ fə̀ ə kitɨŋ ki Ɛshia mə bə gɛŋ ŋə ŋɨmənə ŋə tiɛɛ ki nad. Mɛŋ məhŋ tachuŋ gbaaŋ.

Nchinda Chu Angel Nchinda Chu lə fiana Chu nnu i fàŋ lə yee i gə̄ŋ bə hlɨŋ yi, i chɨ̀nə dəŋ bəne biih (Hiblu 1:13-14). Bə́ chèe dəŋ ə bidɔhɔ bidi mə lə nchinda Baba.

Nfii tɔŋ/ŋgaanə tɔŋ Repent Nfii tɔŋ duŋ bəmbwuŋ kinhlaŋ bə yiwaha yee wə dūŋ bə Chu bwo chi bihlenə bwo ə wu go binhliŋ. Fi duŋ dəŋ bəŋkənə tɔŋ ləkə giaali ə bieŋ biwaha bbɨŋ mbɛɛ fə̀ bbɨŋ bi bìhi mbɛɛ bə Chu maa bə bəne bədi dəŋ. Bwɔɔ nnu mbɛɛ hə filla tɔŋ liih bə kichɛɛŋ bwo yii biwɛɛ biih ə Kleto mə, bieŋ hlə chu bifwɔ wɛɛ wiih bə Chu.

Nshi biləə Fasting Nshi biləə lə bənshi bə jəbulə ləkə kə ŋwee fieŋ ə bwɔɔ ju bəŋ fo mbɛɛ lə yii bufe ə Chu mə, yee i chēe lə Chu chɨnə wu. Ə duŋ ə mbɛɛ yee i shī biləə kwaa wuu mboŋ (2 Shaŋwel 1:12). Ə duŋ dəŋ ə fi kintu fi bəne ləkə kitɨŋ kimbɨŋ yee ki shī biləə bwɔɔ nnu ŋgə ju ləkə fɨŋnə ləkə bwɔɔ nnu bəne kìɛɛ lə bə́ gaanə kinduŋh kibə (Ɛshta 4:3, 16). Jisho kibɛɛ mà shiee dəŋ biləə (Matio 4:2). I ŋəŋ lə bəne biih bə nimi duŋ lə yee bə́ shī dəŋ biləə (Matio 6:16-18). Jɔɔŋ N'yiinjɔ mà shiee dəŋ biləə (Maak 2:18), Ana (Lukaa 2:37), Kɔnili (Nimi 10:30), maa kimbumə ki bəne bə Antiyɔk mà shiee dəŋ biləə (Nimi 13:2).

Nyieŋ jo Circumcision Ŋkɨnə Bəjuu duŋ lə ə bə́ bwee ŋiaŋ nyo, ə mə bwii joo nyaaŋ, bə́ nyieŋ wu jo. Nu lə ŋkɨnə Tɨmə Kiko nnu Chu mà nə bə Ablahaŋ maa kichəŋ kiih kinhliŋ. Ye Bəjuu mà fulə ə kichəŋ ki Ablahaŋ mə, bə́ bu gəŋ fwi bəmbələ ŋkɨnə yo bənyii lə bə́ duŋ bəne bə Chu. Lə ə bwo duŋ bwɔɔ nnu bə́ màa bə́ yɔ̄ɔ yo ki Jisho, bəne bədi yee bə́ kpē kwaa lə, bə́ duŋ lə yee bə́ nyieŋ bəne bbəŋ bə́ dùŋ kə duŋ nə Bəjuu fo bə́ lə yee bə́ dūŋ bəne bə Chu. Pwɔɔ mà kə leki dɨŋ bɨhŋ bikeehnə kə.

N'yiinjɔ Baptise N'yiinjɔ duŋ bəmihiŋ mbɛɛ ə ŋgwiŋ mə nnu mə hə bemi bə Kleto bənyii lə i bema bə Kleto. N'yii mbɛɛ ə njɔ nəni nyìi lə mbɛɛ yo kpee bəə Kleto, bə́ diih'la bə́ bəə wu, i fwoo ə kpe mə bəə wu, Kleto wiila fwoo yiwaha yiih. Ye kimbemi ki bəne bə Kleto mà chɔɔ li, bə́ hlə gbe bən'yii bəne ə njɔ yu fɨhŋ. Kwaalə, bəne bədi bwò bə́ ŋoŋ ə duŋ ŋgwiŋ ə bəne bədi fí bə́ hlə bumə ə kintu ki bəne bə Kleto mə.

Ŋkɨnə Law Ŋkɨnə lə yii llɨŋ bə́ mà nəə bə biŋwaati bi bitiŋ bi fwii fwii bbɨŋ bi dùŋ ə Kiŋwaati ki Chu ə Tɨmə ki Kiko mə. Biŋwaati bie lə bi Mushe. Bə́ chèe bwɔɔ ju ə duŋ biŋwaati binhliŋ bbɨŋ bi duŋ ə Tɨmə Kiko mə.

Ŋkɨŋ Daafi King David Ŋkɨŋ Daafi mà duŋ Ŋkɨŋ ŋkuntaŋ nnu kitɨŋ ki Ishlael mə. I mà duŋ ŋwa Jeshi nnu dɨŋ. Bə́ mà chu bwo nɔhiŋ wu ə muŋkɨŋ bəŋ mà duŋ i duŋ nfwoŋ shɔŋ tili. Lə yee ə duŋ butuu budi, i kaani hlɔŋ ŋiaŋ, i ju bə kiŋgɨŋ ki mbɛɛ ju nnu bə́ chèe wu lə Golia bwo jii mbɛɛ yo. Chu mà leka Daafi gbaaŋ. I mà bieŋna yíi ŋə Ŋkohi kiŋaaŋkə. Yíi ŋəhŋ mà duŋ ə Kiŋwaati ki Ŋkohi mə. Jisho mà duŋ ŋiaŋ ə kichəŋ ki ŋkɨŋ Daafi mə. (Luŋ 1:3; Binyiinə 22:16). Bwɔɔ nnu bə́ mà chu bwo duŋ bəmbwee Jisho, mà duŋ bəne bə hlɨŋ Chu mà bieŋna lə Jisho Nchuu Fwoo nnu Chu mà kaachi yá yi fu ə kichəŋ ki ŋkɨŋ Daafi mə.

Ŋkɔlɔ Tɨmə ki Chu Ark of the Covenant Ŋkɔlɔ Tɨmə ki Chu nu lə ŋkɔlɔ ju nnu bəne Bəishlael màa bə́ jāa bə́ tù ə nji. Ŋkɔlɔ yo duŋ wɛɛŋ. Ŋkɔlɔ yo duŋ ə dɔhɔ kkɨŋ Chu duŋ ə Bəjuu mə. Ŋkɔlɔ nu duŋ bə bieŋ bidi bi bù bənchinda bə Chu ə duŋ bə́ tɨŋna chi chih nni mu ye bəŋ nɛhiŋ bikwulə bibi yee bi kēe go ŋəbi. Chu bwò i yɔɔ bə Mushe ə bieŋ bie mə. Bwɔɔ nnu dɨŋ nnu bə́ màa bə́ wɛ̄ɛ chəŋ ntofi ə Jelushalɛŋ, bə́ jə Ŋkɔlɔ yo gəŋ chi ə chəŋ ntofi ye mə ə dɔhɔ kiwɛɛŋ kie ba mə. Ŋkɔlɔ nu bə́ mà yiila bibaŋ bi mə bəŋ bbɨŋ bə́ mà bieŋ bəŋkɨnə bə Chu yuufi ə bi bəŋ (Nhlaamə 25:16, 21), bə tələ ki Ɛlɔŋ (Nfa 17:1-11; Nhlaamə 25:10-22) maa nchwa kibele nnu bə́ chèe lə mana (Nhlaamə 16:32-34).

Ŋwa Mbɛɛ Son of Man Ŋwa Mbɛɛ duŋ ye Jisho màa i chee gbo wiih. Yii lɨhŋ mà fu ə Kiŋwaati ki Dania mə 7:13-14. Bə mà nyiila ŋwa mbɛɛ mə nte, bə jə wu bwo bə wu ə Chu fwi, Chu nə wu muŋgeni bə kiŋkuntaŋ maa muŋkɨŋ mu kə kaa kə, lə bəne bənhliŋ maa díe yinhliŋ yáa yí nɨ̄ŋ bə wu.

Ŋwa Nshɔŋ Chu Lamb of God Ŋwa Nshɔŋ Chu duŋ ye Jɔɔŋ N'yiinjɔ màa i chēe Jisho (Jɔɔŋ 1:29, 36). Bə́ màa bə́ chēe dəŋ Jisho lə Ŋwa Nshɔŋ Chu ə bidɔhɔ bidi mə ə Kiŋwaati ki Tɨmə Kifwɔ mə (Nimi 8:32; 2 Pita 1:19) Bə́ cheela dəŋ wu bə yii lɨhŋ chá mbwɛɛnfie ə nchɔ nyaaŋ ə kiŋwaati ki Binyiinə mə. Yii lɨhŋ gəŋ too ye bə́ màa bə́ bà bənfə bəntofi bə bwɔni bə shɔ́ŋ ə Tɨmə Kiko mə. Chu hlə yee i bā bənjə ŋgɔŋ mə shɔŋ mie i làamə nə yiwaha yi bəne mu. Ə Tɨmə Kifwɔ mə, Jisho duŋ Ŋwa Nshɔŋ Chu nnu i fwòo yiwaha yi mbiŋ.

Taŋ li bəntofi Altar Taŋ li bəntofi lə taŋ ləkə dɔhɔ kkɨŋ bə́ wɛɛla ə duŋ dɔhɔ kkɨŋ che ntofi bwò i lèmi həmə i fə̀ bəntofi ə Tɨmə Kiko mə.

Yee fi Dûŋ lə Amen Yee fi Dûŋ lə, duŋ bəmbemi lə ə ye wə hlè lə lə yee fi dūŋ lə. Bə́ chèe Jisho Kleto ə Tɨmə Kifwɔ mə lə, “Yee fi Dûŋ lə” (Nimi 3:14). Yii lɨhŋ nyìi lə Jisho duŋ mbɛɛ kiyəyəŋ bwɔɔ mənhliŋ chɔɔ jə ə bwɔɔ bweenə bəŋ, i dùŋ dəŋ mbɛɛ nnu bəne duŋ lə yee bə́ yīi bufe ə wu mə (2 Kɔlɛŋ 1:20).

Chəŋ cheenə Chu Synagogue Chəŋ cheenə Chu màa i dūŋ ə bitɨŋ bi Bəjuu mə nni bəne bwò bə́ chèe Chu mu bə́ làanə bəŋkɨnə biih ə bəne bbəŋ bə́ kèeh bəŋkɨnə bə Chu ye bəne bbəŋ bə́ màa bə́ lāanə bəŋkɨnə bə Chu bwò bə́ làanə. Kitɨŋ ki Bəjuu kinhliŋ mà kənə dəŋ yi chəŋ Cheenə Chu. Chəŋ ni màa dɔhɔ kkɨŋ bə́ màa bə́ chēe Chu bə́ kòhi Chu, bə́ nə̀ wu kiŋkuntaŋ. Ə màa dɔhɔ kkɨŋ bə́ màa bə́ lāanə bəne die Chu, ə duŋ dəŋ dɔhɔ kkɨŋ bə́ màa bə́ hlāah bənhlaa bə kitɨŋ. Ə màa dɔhɔ kkɨŋ Bəjuu màa bə́ būmə bə́ fə̀ bieŋ bibə. Ye bə́ chi lə chəŋ cheenə Chu ni ə dɔhɔ kɨhŋ mə, mà duŋ bənəə duŋ yuufi (10) yee bə́ bwō bə́ chèe Chu həmə. Bənəə bəhŋ duŋ bbəŋ bə́ mà kənə bəkwɛɛ.

Chəŋ ntofi Temple Chəŋ ntofi mà duŋ kwaa mi ə shishɔ yi Ishlael mə ə kitɨŋ ki Jelushalɛŋ mə. Ə màa dɔhɔ kiŋkuntaŋ ki Chu cheenə ki Bəjuu. Chəŋ ntofi màa dɔhɔ kkɨŋ bə́ màa bə́ fə̄ bəntofi bə Chu ye i mà chi. Bə́ mà gaa dɔhɔ kɨhŋ ə bidɔhɔ mə ə bidɔhɔ mə, bəne gə̀ŋ bə́ chèe Chu mu. Mbɛɛ nnu i bwò i lɛ̀ɛ mu ə chəŋ ntofi nni mə màa kwaa kwoo ki bəche bəntofi.

Chɔnɔ bəŋoo ye bə́ mà baa wɛ chuu chəŋ ntofi Feast of Dedication Ə mà she bigoŋ gbi bə bigoŋ mbwɛɛbuhlɔ ə nchɔ nyaaŋ (168) ləkə bigoŋ gbi bə bigoŋ mbwɛɛbuhlɔ ə nchɔ fumanyaaŋ (167) lə bə́ hlə bwee Jisho, bəne bə Shilia bə bə Jelushalɛŋ bwo di dɔhɔ kie. Mbɛɛ nnu i mà kah yo fwi màa Antioku Ɛpifani. Lə bə́ di Jelushalɛŋ nəni bə́ jə chəŋ ntofi Chu ye gbe bənfə bəntofi mu bə jɔ́ŋ bə chu bə́ nnu bə́ chèe lə Shiyoŋ. Lə bə́ fə nəni, bə́ bihi chəŋ ntofi ye. Lə yee ə dūŋ ə bigoŋ bitɔh dɨŋ, Bəjuu lemi bwo ju jə chuu kitɨŋ ki Jelushalɛŋ kie ə bəne bie kwáŋ. Bələ bə́ fə Chɔnɔ lə bə́ wii chəŋ ye. Bəjuu hlə gbe bənfə Chɔnɔ kɨhŋ bigoŋ binhliŋ. Chɔnɔ kɨhŋ gbe, ki chu ka ə joo bəŋ nyaaŋ.

Chɔnɔ ki Bikɔ Feast of Tabernacles/Booths Chɔnɔ ki Bikɔ lə dɨŋ bichɔni bi Bəjuu bitɔh bbɨŋ bi duŋ biŋkuntaŋ. Ə bwo duŋ bwɔɔ Chɔnɔ kɨhŋ mə Bəjuu kə̄nə joo ŋə kinleki yu mbwɛɛ glɛb bə olif. Bə́ bwò bə́ wɛɛ Bikɔ bɨhŋ bə bite yee bə́ dūŋh ə bi mə bwɔɔ Chɔnɔ kɨhŋ mə bə́ hlè ye bətili bəbə mà duŋ ə bikɔ mə ə nji ə bigoŋ mə mbwɛɛnya (Lebetiku 23:33-36; 39-43; Ditolonomi 16:13-16). Bəjuu bwò bə́ no ə bitiŋ kwuŋ binhliŋ bwo bumə ə Jelushalɛŋ ə shishɔ yi Judia mə. Chɔnɔ kɨhŋ bwò ki jə dɔhɔ ə duŋ kii kaah buhlɔ ə duŋ dəŋ ye bə́ fə̀ Chɔnɔ ki Ŋkahbəŋ, bə́ bwò bə́ fə chɔnɔ kɨhŋ ə joo mə nyaaŋ (Jɔɔŋ 6:4).

Chɔnɔ ki Kibele kkɨŋ bə́ kə yii lə jɔ mə kə Feast of Unleavened Bread Chɔnɔ ki Ŋkahbəŋ bə Chɔnɔ ki Kibele kkɨŋ bə́ kə yii lə jɔ mə kə màa bichɔni chili chili. Kwaalə bə́ mà duŋna duŋ duŋ bə́ chu chee bichɔni bɨhŋ yii mwe yulahalə bə́ màa bə́ fə̄ bichɔni bɨhŋ cha mi (Lebitiku 23:5-6; Nhlaamə 12:6, 15-18; Matio 26:2, 17; Maak 14:1,12; Lukaa 22:1). Ə bwo duŋ bwɔɔ chɔnɔ kɨhŋ, kəə Bəjuu lə fə kibele kkɨŋ bə́ kə yii lə jɔ mə kə. Chɔnɔ kɨhŋ gbe ki chu ka ə joo bəŋ nyaaŋ. Ki bwò ki gbe ə joo bəŋ yuufi ə nchɔ na gəŋ bwii mbwɛɛnfie ə nchɔ mwe ə kpii wibə wi fwii fwii wwuŋ bə́ chèe lə Nishaŋ. Bə́ chɔɔ chɔnɔ kɨhŋ bə biləə butuu bu fwii fwii, bichiŋ bi mu duŋ ŋwa nshɔŋ.

Chɔnɔ ki Ŋkahbəŋ Passover Feast Chɔnɔ ki Ŋkahbəŋ lə Chɔnɔ kkɨŋ ki ŋòo ye Chu mà fwoo bəne Bəishlael ə kitɨŋ ki Ijip mə bigoŋ kiŋaakə ə bwɔɔ Mushe mə. Ŋkahbəŋ nu duŋ bwɔɔ nnu nchinda Chu màa i jīi bwɔni bə Ijip, ə mə ŋəŋ ŋgɔŋ ə fwiih wi ŋwuŋ nnu Ishlael go, i jiŋ kahiŋ chəŋ ye kə jii lə ŋiaŋ mu kə, hlə gəŋ yidi yé jii bwɔni bəcha ə chə́ŋ yinhliŋ yyɨŋ bə́ kə lɔɔ lə ŋgɔŋ ə fwíih ŋə yí go kə. (Nhlaamə 12). Chɔnɔ kɨhŋ màa ki jə̄ joo nyaaŋ, bə́ màa bə́ fə̄ bigoŋ binhliŋ. Bəjuu màa bə́ jā ə bitɨŋ bi yaŋ kwe mə binhliŋ bə́ bwò ə Jelushalɛŋ bənfə Chɔnɔ kɨhŋ.

Chɔnɔ ki Pɛntikɔ Feast of Pentecost Yii lɨhŋ lə Pɛntikɔ duŋ lə, “Joo mbwɛɛnshiŋ”. Bə́ bwò bə́ di Chɔnɔ ki Ŋkahbəŋ, ə bwo bwii ə joo bəŋ mbwɛɛnshiŋ, Chɔnɔ ki Pɛntikɔ gbe. Butuu buhŋ màa butuu bbuŋ Bəjuu màa bə́ nə̄ Chu kimbaafɛɛ yu bieŋ bi buhuŋnə. Bəjuu màa bə́ hlə̄ dəŋ ye Chu mà fwoolə bə́ ə munfwa mə ə Ijip nə bəŋkɨnə bə Mushe. Ə màa dəŋ butuu buhŋ bbuŋ Fiana Wɛɛŋ mà bwo ə bəne bə kimbemi bəŋ.