Kahirámpuá Laluita
Abura: peita: Burahima.
Agaripa: peita: Herode 3,4.
Agustu: peita: Datu Mahile.
Akaia: Hambuaꞌ poropensi i kadatuá Roma hangkoia. Kótá to mahile i poropensi Akaia ia miꞌi Korintu hai Atena. Deꞌe-deꞌe, tampoꞌ Akaia tepesuaꞌ i tampoꞌ Iunani tándáꞌ i wóiꞌ.
Alo Paska: (Hari Paskah) peita: Paska.
alo penómbáꞌá: (hari Sabat) Alo kapituna, mantepuꞌu alo Lima támpu alo haweꞌ alo Satu támpu alo. Alo Satu ia miꞌi alo penómbáꞌáraꞌ toIahudiꞌ. Mouláꞌ Áturána Pueꞌ Ala, toIahudiꞌ tiꞌara peisá mobágóꞌ i alo penómbáꞌá (Pewaliꞌána 2:2-3; Pesuwuꞌá 20:8-11; 31:12-17). I lalu básáraꞌ toIahudiꞌ, “sabat” lempóna: alo pengkarooá.
ami: I lalu básáraꞌ toIahudiꞌ, ami lempóna: “toꞌu, manótó, bateꞌna mpuꞌu noꞌonoꞌ.” Biásána toIahudiꞌ manguliꞌ “ami” ane mampokana laluitana tauna ntániꞌna (rápáꞌna 1 Korintu 14:16; 2 Korintu 1:20; Pampetudeꞌá 22:20). I Pampetudeꞌá 3:14, Iesu rahangaꞌ “Ami,” láwiꞌ Ia to mobukeki dándina Pueꞌ Ala i kitaꞌ.
Anania: Ara tálu tauna to rahangaꞌ Anania.
1. Anania toámána Sapira, to napapate Pueꞌ Ala láwiꞌ modongkokiheꞌ Inao to Magasaꞌ. Suro 5:1-10.
2. Hadua to mepoinálái i Pueꞌ Iesu to toroꞌ i kótá Damasiꞌ. Ia to lao mampekakaeá Saulu (Paulu) tempóna Saulu bilo, hai mopahaweꞌ laluitana Pueꞌ Ala (Suro 9:10-17; 22:12-16).
3. Hadua Tadulako Menómbá Mahile. Ia mewaliꞌ Tadulako Menómbá Mahile pare 47-59M. Ia to mohoda-hoda kárá-kárána Paulu tempóna rahakaꞌ i Ierusale. Suro 23:2; 24:1.
Antiokia: Ara bahangapa kótá Antiokia.
1. Pehodaꞌá popárentá tampoꞌ Siria. Antiokia iti ia miꞌi kótá to katálu i kadatuá Roma i rawa hangko i kótá Roma hai Alesandaria. Jemaꞌa to rungu-runguna kahandaꞌáraꞌ tauna tiꞌara toIahudiꞌ ara i Antiokia. Tálu kánina Paulu rapileꞌi jemaꞌa iti bona moánti ngkóráꞌna Pueꞌ (Suro 13:1-4; 15:35,40; 18:23). Babilaꞌ Lukasi hangko i Antiokia.
2. I poropensi Galatia, ara Antiokia, kótá to mahile rekeꞌ-rekeꞌna hangatu pitu puloꞌna hai pitu kilómete hangko i kótá Pega, tándáꞌ i wongko, hungkuꞌ i roboꞌ Pisidia.
3. I poropensi Pirigia.
anggoroꞌ: Hampákáꞌ tudaꞌ-tudaꞌ to ratudaꞌ toIahudiꞌ i hinoeraꞌ. Káuna nodo wáláá, hai handaꞌ wuaꞌna. Ane mangka miꞌi, wuaꞌ anggoroꞌ peisá raꞌandeꞌ; peisá woꞌo rapieꞌ mewaliꞌ anggoroꞌ bona rainu (Iohane 2:3-10), ba rapuai mewaliꞌ kismis. Bahangapa kánina anggoroꞌ napakeꞌ Pueꞌ Iesu i lalu ngkóráꞌ pándiriꞌ (Matiu 9:17; 20:1-16; 21:33-41). Iesu rapándiriꞌ nodo hampóꞌá kau anggoroꞌ, hai topeguruNa rapándiriꞌ nodo dáꞌána anggoroꞌ iti (Iohane 15:1-6).
Asia: Hambuaꞌ poropensi i kadatuá Roma hangkoia. Deꞌe-deꞌe, poropensi Asia iti ara i tampoꞌ Turki tándáꞌ i katámpuá alo. Kótá to mahile i poropensi Asia ia miꞌi Epesu hai Kolose. Sura Pampetudeꞌá rapakatu i pitu kótá to ara i poropensi Asia (Pampetudeꞌá 1:4,11).
Atemisi: ánitu towawine to rahangaꞌ Atemisi. I lalu básá Latin, hangaꞌna Diana. Tauna mepoinálái kaꞌiana ánitu to mokádipurá topoahu, binataꞌ to maila, hai upu-upu to ara i duniáꞌ (alam semesta). Ia kótá Epesu, ara támbi penómbáꞌá i ánitu Atemisi to mahile ntepuꞌu, hangatu tálu puloꞌna mete kakálángána, ini puloꞌna hai pitu mete kamaeláꞌna, hai hampuloꞌ hai uwalu mete kamapángkáꞌna. I átuna tadulako menómbá mobágóꞌ i támbi iti hangkoia. Tauna lao i kótá Epesu hangko i humalele duniáꞌ bona menómbáheꞌ i Atemisi iti. I poropensi Asia, menómbáheꞌ i Atemisi láwiꞌ rarekeꞌ ia to mokámpái towawine bona peisáheꞌ moánáꞌ.
Ánáꞌ Dimbá: Binataꞌ to biásá rapopenómbá toIahudiꞌ ia miꞌi dimbá. I tempóraꞌ toIahudiꞌ ina pohuꞌ hangko i tampoꞌ Másiriꞌ hangkoia, nabiꞌ Musa mohuoꞌheꞌ mosambale ánáꞌ dimbá mopaháwángi ánáꞌraꞌ to towutuꞌ, bona ánáꞌraꞌ to towutuꞌ ineeꞌheꞌ rapapate hingkakani hai ánáꞌ towutuꞌraꞌ toMásiriꞌ (peita: Paska). Hangkani hampare, Tadulako Menómbá Mahile agama Iahudiꞌ mosambale hambaꞌa ánáꞌ dimbá ba ánáꞌ bekeꞌ bona waheꞌna mowehángi dósáraꞌ tauna to handaꞌ (Áturá Menómbá 16:15-16). Iesu rauliꞌ Ánáꞌ Dimbá, láwiꞌ Ia to mate, hai ánti kamabubuna waheꞌNa, tauna peisá tehómpóki hangko i huku dósáraꞌ (Iohane 1:29,36; Iesaia 53:6-7; Suro 8:32-35; 1 Korintu 5:7; 1 Peturuꞌ 1:18-19; Pampetudeꞌá 5:1-14).
Ánáꞌ Mánusiá: I lalu Pototowiá to Sae, ara to napetudeꞌá Pueꞌ Ala i nabiꞌ Danieli. Ia moita Pueꞌ Ala mampoweꞌi kuasaꞌ i hadua tauna “to nodo ánáꞌ mánusiá,” to mepárentá i humalele duniáꞌ duuꞌna i rue-ruena (Danieli 7:13-14). To Natunggái iti ia miꞌi Pueꞌ Iesu. Ane Iesu mopakeꞌ laluita iti mokábelái wátáNa haduduáNa, Ia mopakanótó kaꞌIana Huoꞌána Pueꞌ Ala to moánti katehómpóꞌ i tauna (Marakusi 10:45). Lempóna Ánáꞌ Mánusiá hibali hai toMásehi i lalu básá Iberani, Kerisitu i lalu básá Iunani, hai Datu Topehómpóꞌ i lalu básá Behóá. (Iohane 12:34). Hangkani-hangkani Iesu mopakeꞌ laluita Ánáꞌ Mánusiá iti mopatongawaꞌ kamengkaiwóiꞌNa (Lukasi 9:58). Agáiáná i alo pobutusi, ina tongawaꞌ kamahilena tueꞌNa (Matiu 16:27-28; 24:30-31; 25:31-32; 26:64; Marakusi 8:38; Pampetudeꞌá 1:13-18). Biásá woꞌo Iesu mopakeꞌ laluita iti bona mowuniángi kaheánáNa. Ane tauna moundeꞌ mampeliꞌ apa to toꞌu, ina tongawaꞌ apa to Natunggái. Agáiáná tauna to tiꞌara mau mampekiri apa to toꞌu, tiꞌara ina raisá. Hibali hai tunggáiána Iesu mopakeꞌ ngkóráꞌ pándiriꞌ. (Matiu 13:10-13.)
Ánáꞌna Pueꞌ Ala:
1. ToIahudiꞌ peisá rauliꞌ ánáꞌna Pueꞌ Ala (Pesuwuꞌá 4:22), láwiꞌ hira miꞌi to napileꞌi Pueꞌ Ala mewaliꞌ taunáNa.
2. Daturaꞌ toIahudiꞌ, iamoheꞌ pemuleꞌána Daudiꞌ, rauliꞌ woꞌo ánáꞌnaheꞌ Pueꞌ Ala (2 Semueli 7:14; Sura Petóiá 2:6-7), láwiꞌ hira mopaháwángi Pueꞌ Ala mopárentá toIahudiꞌ. Nabiꞌ woꞌo rauliꞌ ánáꞌna Pueꞌ Ala (Ieheskie 2:1).
3. I lalu Pototowiá to Woꞌu, Iesu rauliꞌ Ánáꞌna Pueꞌ Ala, láwiꞌ Ia miꞌi Pueꞌ Ala to mewaliꞌ tauna. Ia woꞌo pemuleꞌána Datu Daudiꞌ to mewaliꞌ Datu duuꞌna i rue-ruena. Mewaliꞌ Ia to mobukeki dándina Pueꞌ Ala i Datu Daudiꞌ hangkoia (2 Semueli 7:12-14; Lukasi 1:31-33). I karariuna Iesu, Pueꞌ Ala manguliꞌ kaꞌIana miꞌi ÁnáꞌNa (Marakusi 1:11), hai katueꞌna huleꞌ Iesu mopatongawaꞌ kaꞌIana mpuꞌu miꞌi Ánáꞌna Pueꞌ Ala (Suro 13:32-35; Roma 1:3-4). Básá woꞌo Matiu 11:27; 16:16; Iberani 1:1-5; 3:5-6.
4. Tauna to mepoinálái i Pueꞌ Iesu, lempóna mohintuwuꞌmoheꞌ hai Iesu, hai mewaliꞌheꞌ ánáꞌna Pueꞌ Ala ánti pohintuwuꞌraꞌ iti (Iohane 1:12-13; Roma 8:14,29; Galatia 3:26-27; 4:6-7; Epesu 1:5; 1 Iohane 3:1-2).
ánitu, lenggeꞌ ánitu: (berhala). Hangkoia tauna mobábehi lenggeꞌ ánitu hangko i kau, buláwá, peráꞌ ba watu bona rapenómbái. Lenggeꞌ itu biásá nodo tauna ba binataꞌ (Suro 17:16; 1 Korintu 8:1). Hangkoia surona Pueꞌ Iesu moántiheꞌ Ngkóráꞌ Marasa i tauna to tiꞌaraheꞌ toIahudiꞌ, to mepoinálái i ánitu (rápáꞌna Suro 14:11-13). Tauna iti mampopenómbá pandeꞌ i ánitu. Tempóraꞌ surona Iesu mopahaweꞌ Ngkóráꞌ Marasa, handaꞌheꞌ topoánitu menosoꞌ hangko i popenómbáraꞌ iti to tiꞌara toꞌu, hai mepoináláiheꞌ i Iesu (rápáꞌna Suro 19:17-19; 1 Korintu 6:9-11; 12:2; Galatia 4:8; 1 Tesalonika 1:8-9; 1 Peturuꞌ 4:3). Agáiáná araheꞌheꞌ woꞌo rángáraꞌ to menómbá oaꞌ i ánitu. Topoánitu iti, mosambaleheꞌ binataꞌ mewaliꞌ popenómbáraꞌ i ánitu. Bauꞌ iti raꞌandeꞌ i lalu támbi penómbáꞌáraꞌ hai rapobaluꞌ i pobaluꞌ-baluꞌá. Hangkoia araheꞌ toSarani to bata-bata laluraꞌ, rauliꞌ, “Ane taꞌandeꞌ bauꞌ iti, madósákeꞌ.” Agáiáná hantángáꞌheꞌ manguliꞌ, “Tiꞌara moapa ane mandeꞌkeꞌ bauꞌ iti.” Paulu mampolaluita kana i to masalaꞌ iti. Básá Roma 14:1–15:4 hai 1 Korintu 8:1–11:1. Básá woꞌo Suro 15:19-29; Pampetudeꞌá 2:14,20.
Áturána Pueꞌ: peita: Hawaꞌna Musa hai Paturoꞌna Musa.
Baꞌal: Lempóna: “tuá”. Ia miꞌi hadua ánituraꞌ toKánáꞌá to rapoinálái ina mopamaruduꞌ tampoꞌ hai tauna. Nábiꞌ-nábiꞌna Pueꞌ Ala paka mokámbáróáheꞌ toSáráeliꞌ láwiꞌ maꞌalaheꞌ menómbá i Baꞌal iti.
Bambaruꞌ Penómbáꞌá: (Kemah Suci, Kemah Kesaksian) Pueꞌ Ala mohuoꞌ nabiꞌ Musa mobábehi hambuaꞌ Bambaruꞌ Penómbáꞌá hangko i báná hai handaꞌ pákáꞌna párewá ntániꞌna to masuliꞌ hólóna (Pesuwuꞌá 25:8-9; 26:1-37; 39:32-43; 40:17-35). Bambaruꞌ Penómbáꞌá to peisá raꞌánti-ánti iti, rapakeꞌ toSáráeliꞌ mantepuꞌu i tempóna nabiꞌ Musa duuꞌna haweꞌ i tempóna Datu Salomo. Karoona Datu Salomo moaró Támbina Pueꞌ Ala i Ierusale, párewá to ara i lalu Bambaruꞌ Penómbáꞌá rawoli i lalu Támbina Pueꞌ Ala iti, hai Bambaruꞌ Penómbáꞌá iti tiꞌara piꞌi rapakeꞌ (1 Datu-datu 8:4). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Suro 7:44-45; Iberani 8:2-5; 9:1-7; Pampetudeꞌá 15:5. Peita: Petiꞌ Podándi, Támbina Pueꞌ Ala.
baptisan: peita: periu.
Bábeli: Hangaꞌ tampoꞌ hai hangaꞌ hambuaꞌ kótá mahile i tampoꞌ Bábeli (Mesopotamia). Hangkoia i kótá Bábeli, tauna mampoinao moaró hambuaꞌ támbi peántóꞌá (menara) to mapángkáꞌ bona moliungiheꞌ kuasaꞌna Pueꞌ Ala (Pewaliꞌána 11:1-9). I pare 586 hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka, datu i Bábeli to rahangaꞌ Nebukanesa monangi toIahudiꞌ hai motawaniheꞌ (2 Datu-datu 25; 2 Sura Tuntukáná Datu 36:11-21; Ieremia 52; Danieli 1:1-3). I lalu Sura Pampetudeꞌá, hangaꞌ Bábeli iti rapakeꞌ mopándiriꞌ kótá to kadake (Pampetudeꞌá 14:8; 16:19; 17:5; 18:2). Kótá to rauliꞌ Bábeli iti rapopearó i wongko pitu wuaꞌna buluꞌ, hai mewaliꞌ pehodaꞌá popárentá to makuasaꞌ i duniáꞌ (Pampetudeꞌá 17:9,18). Kótá Roma rapopearó i wongko pitu wuaꞌna buluꞌ, hai ánti kamahilena kadatuá iti, onoꞌ miꞌi handaꞌ tauna to mapánde ntepuꞌu motasere Ngkóráꞌna Pueꞌ manguliꞌ Bábeli iti molempónga kótá Roma. Básá woꞌo 1 Peturuꞌ 5:13.
bámbári to maroꞌa: peita: Ngkóráꞌ Marasa
Belesebu: I lalu Pototowiá to Sae, ara hadua tadulakoraꞌ setáꞌ to rapenómbái toKánáꞌá, hangaꞌna Belesebu (2 Datu-datu 1:2). Hungkuꞌ hibali hai Baꞌal-sebu, hangaꞌna ánitu to rapenómbái toPelisitiꞌ i kótá Ekero, lempóna: “pueꞌraꞌ daliꞌ” ba “pueꞌ taꞌi”. Marue-rue laluita Belesebu rapakeꞌ woꞌo toIahudiꞌ mokábelái daturaꞌ upu-upu setáꞌ (peita: Datu Tokadake). I lalu Pototowiá to Woꞌu, toParisi mosalaꞌi Iesu, rauliꞌ Ia molámbiꞌ kuasaꞌNa hangko i Belesebu (Matiu 12:24-28).
berhala: peita: ánitu.
buluꞌ Saitu: Buluꞌ Saitu iti mombehambali hai Ierusale, tándáꞌ i mata alo, i wongkona lokeꞌ Kidero. Buluꞌ Saitu mapángkáꞌ mani hangko i Ierusale, hai rapotudaꞌi kau saitu. Saitu ia miꞌi wuaꞌngkau to peisá rapoalai lana.
Burahima ba Abura: Hadua nabiꞌ to tueꞌ rekeꞌ-rekeꞌna rosábu parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka. Pueꞌ Ala mopaꞌara hampákáꞌ dándi i Burahima. I podándiNa iti, Pueꞌ Ala mopakanótó kaꞌina Naweꞌina pemuleꞌána to handaꞌ. Nadándi woꞌo i Burahima hai pemuleꞌána ina Nawátiꞌheꞌ, hai ánti kaBurahimana hai pemuleꞌána, upu-upu tauna i duniáꞌ ina molámbiꞌ pewátiꞌ (Pewaliꞌána 12:1-3; 15:5; 17:1-8). Nadándi woꞌo pemuleꞌánaheꞌ Burahima to ina mokatoroꞌi tampoꞌ Kánáꞌá (Pewaliꞌána 13:14-17; 15:7). Burahima momuleáka Isakiꞌ, Isakiꞌ momuleáka Iako, hai pemuleꞌánaheꞌ Iako to mewaliꞌ toSáráeliꞌ to hampuloꞌ hai rontina. I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Roma 4:16; Galatia 3:6-9.
Datu Mahile: Upu-upu datu i Roma rauliꞌ Datu Mahile (Kaisar). I tempóna Iesu tueꞌ i duniáꞌ, datu i Roma mokuasaꞌi tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ hai handaꞌ tampoꞌ ntániꞌna. To mewaliꞌ datu i tempó iti ia miꞌi:
1. Agustu (27sM-14M): Ia to mepárentá i tempóna Pueꞌ Iesu rapoánáka (Lukasi 2:1). Hangaꞌna Gaiu Oktavian.
2. Tiberiu (14-37M): Ia miꞌi to mepárentá i tempóna Iesu rapapate (Lukasi 3:1).
3. Kaligula (37-41M)
4. Laudiu (41-54M): Ia miꞌi to rakábelái i Suro 11:28; 18:2.
5. Nero (54-68M): Ia miꞌi to mohuoꞌ bona Paulu, Peturuꞌ hai handaꞌ toSarani to ntániꞌna rapapate.
6. Vespasianu (69-79M)
7. Titu (79-81M): Ia miꞌi to motadulakoi surudadoꞌ toRoma tempóraꞌ mogero kótá Ierusale pare 70M.
8. Domitianu (81-96M): Ia miꞌi to motarungku Iohane i puló Patmos (Pampetudeꞌá 1:9).
9. Nerva (96-98M): Ia miꞌi to mokábáhá Iohane.
Básá woꞌo pantepuꞌuána sura Pampetudeꞌá.
Datu Tokadake: (Iblis) Ia miꞌi tokadake to motadulakoi upu-upu setáꞌ (tokadake). Ane setáꞌ (tokadake), handaꞌheꞌ, agáiáná Datu Tokadake hadua peá. Hangkoia, ia hadua malaꞌekana Pueꞌ Ala to malápáká ntepuꞌu, agáiáná ánti kamaꞌángkáꞌna, ia moewaꞌ Pueꞌ Ala, onoꞌ miꞌi haneꞌi rawura hangko i surugáꞌ hingkakani hai upu-upu malaꞌeka to meuláꞌ i hia (2 Peturuꞌ 2:4; Iudasiꞌ wátiꞌna ka-6). Handaꞌ hangaꞌna láwiꞌ bágóꞌna mobagiuꞌ tauna bona tiꞌaraheꞌ mepoinálái i Iesu ba mampeuláꞌi peundeꞌána Pueꞌ Ala (Pewaliꞌána 3:4,13b; Matiu 13:38-40; Iohane 8:44), agáiáná tetámpáꞌ kuasaꞌna. I lalu Pototowiá to Woꞌu, ia rauliꞌ topesalaꞌi, láwiꞌ ia mosalaꞌi oaꞌ tauna i lindoꞌna Pueꞌ Ala (Pampetudeꞌá 12:9-10; básá woꞌo Aiubi 1:6-12). Hangaꞌna to ntániꞌna: naga hai lelótó tosae (Pampetudeꞌá 20:2); “Datu Tokadake to mokuasaꞌi duniáꞌ deꞌe” (Iohane 14:30; 16:11); hai “tadulakoraꞌ setá to i laerawa” (Epesu 2:2). Ia rauliꞌ woꞌo Belesebu (Matiu 12:24; Lukasi 11:15). Datu Tokadake iti to mokeloꞌ Adama hai Hewá duuꞌraꞌ madósá (Pewaliꞌána 3:1-24; 2 Korintu 11:3). Ia miꞌi to moánti tauna i kapate (Iberani 2:14). Básá woꞌo Aiubi 2:2-6. I lalu Pototowiá to Woꞌu, handaꞌ to teukiꞌ mokana i Datu Tokadake (Matiu 4:1; 25:41; Lukasi 22:31; Iohane 12:31; Roma 16:20; 2 Korintu 11:14; Epesu 6:11-12,16; Iakobu 4:7; 1 Peturuꞌ 5:8-9; 1 Iohane 3:8,12; 5:19; Pampetudeꞌá 20:10). Peita: Belesebu.
Datu Topehómpóꞌ: (Raja Penyelamat) Hangkoia, toIahudiꞌ mampegiá kahaweꞌna hadua tadulako to hangko i Pueꞌ Ala, láwiꞌ rahárungá Ia miꞌi to ina mewaliꞌ daturaꞌ hai mokábáháheꞌ hangko ewáliraꞌ. I lalu básá Iberani, hangaꞌna tadulako iti, Masyiakh. I lalu básá Indonesia: “Mesias” hai i lalu básá Iunani: Kerisitu (Iohane 1:41; 4:25). Ralimbá i lalu básá Behóá: “Datu Topehómpóꞌ” ba “toMásehi”. Lempóna: “to rabubuhi lana hai ralántiꞌ” (Sura Petóiá 2:2; Danieli 9:25-26; Suro 4:25-27). Mouláꞌ Pototowiá to Sae, Datu Topehómpóꞌ hangaa-ngaa rapoánáka i wánuá Beteleme, hai hangaa-ngaa mesupaꞌ hangko i pemuleꞌána Datu Daudiꞌ (2 Semueli 7:12-14; Mika 5:2; Matiu 2:4-6; 22:41-42; Iohane 7:41-42). Iesu miꞌi to mewaliꞌ Datu Topehómpóꞌ (Matiu 16:16; Marakusi 14:61-62; Suro 2:36; 5:42; 17:3).
Daudiꞌ: Daturaꞌ toIahudiꞌ to tueꞌ rekeꞌ-rekeꞌna hasábu parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka. Ia miꞌi to mampopohintuwuꞌ upu-upu toIahudiꞌ, hai to moaró kótá Ierusale pehodaꞌá popárentá (ibu kota) i tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ. Peita: Pemuleꞌána Datu Daudiꞌ .
dupaꞌ: (dupa, kemenyang) rampaꞌ to mawongi to raintu mouláꞌ ádá popenómbáraꞌ toIahudiꞌ (Pesuwuꞌá 30:34-37; Lukasi 1:9; Iberani 9:4). Dupaꞌ rabábehi hangko i liteꞌ kau hai párewá ntániꞌna.
Eliá: Hadua nabiꞌ i lalu Pototowiá to Sae (1 Datu-datu 17 haweꞌ 2 Datu-datu 2). Ia tiꞌara mate, agáiáná raoreꞌ riꞌi tueꞌ-tueꞌ lao i surugáꞌ (2 Datu-datu 2:11). Mouláꞌ pepoináláiraꞌ toIahudiꞌ, nabiꞌ Eliá hangaa-ngaa haweꞌ huleꞌ i duniáꞌ bona mopatimama laluraꞌ tauna to handaꞌ motarima Datu Topehómpóꞌ (Maleaki 4:5-6; Matiu 17:10). Iesu manguliꞌ nabiꞌ Eliá bateꞌna mpuꞌu haweꞌ huleꞌ i duniáꞌ. To Natunggái, ia miꞌi Iohane Toperiu to mewaliꞌ nabiꞌ nodo Eliá (Matiu 17:11-13; 11:13-14). Iohane Toperiu iti moánti Ngkóráꞌna Pueꞌ i tauna to handaꞌ, hai kuasaꞌna nodo kuasaꞌna nabiꞌ Eliá (Lukasi 1:17). Waruꞌna nodo woꞌo waruꞌna nabiꞌ Eliá (Matiu 3:4; 2 Datu-datu 1:8). I tempóna Iesu mopatongawaꞌ kuasaꞌna i topeguruNa i wongko buluꞌ, nabiꞌ Eliá hai nabiꞌ Musa hangkaꞌ-hangkaꞌ peramoheꞌ ara, hai molalaluitaheꞌ hai Iesu (Matiu 17:3). Básá woꞌo Roma 11:2-3; Iakobu 5:17.
Epikuro, toEpikuro hai toSotoa: Hira tauna to mouláꞌ hampákáꞌ polámbiꞌ hai rárá ngkatueꞌ (filsafat) i tempóna Paulu. Pekiriraꞌ tiꞌara mentóáꞌ hangko i Pueꞌ Ala. ToEpikuro mouláꞌheꞌ paturoꞌna hadua tauna to rahangaꞌ Epikuro, to tueꞌ pare 342-270sM. Mouláꞌ paturoꞌna, tunggáiána katueꞌraꞌ tauna bona tueꞌheꞌ i kagóeꞌ-góeꞌ. Onoꞌ miꞌi haneꞌi morámpuheꞌ párewá ngkáduniáꞌ, hai mobábehiheꞌ apa peá to raundeꞌ bona góeꞌheꞌ. Tiꞌara raundeꞌ ane ara to mopamapári katueꞌraꞌ. Rapoinálái ánituraꞌ ba pueꞌraꞌ tiꞌara mampekiri tauna. ToSotoa mouláꞌheꞌ paturoꞌna hadua tauna to rahangaꞌ Seno. Seno iti tueꞌ pare 332-260sM. Mouláꞌ paturoꞌna, tauna hangaa-ngaa mohintuwuꞌ hai upu-upu to ara i humalele duniáꞌ, momeeꞌ peundeꞌána laluraꞌ haduduáraꞌ, meguru bona peisáheꞌ mampekiri maroꞌa, hai rabuku mourusi katueꞌraꞌ haduduáraꞌ. Rárá molámbiꞌ kagóeꞌ ia miꞌi motarima apa peá to mewaliꞌ. ToSotoa maꞌángkáꞌ ntepuꞌuheꞌ. Agáiáná paturoꞌna Paulu tiꞌara noꞌonoꞌ. Mouláꞌ Paulu, Pueꞌ Ala maꞌahiꞌ ntepuꞌu i upu-upu tauna, hai tunggáiána katueꞌtaꞌ i duniáꞌ deꞌe, bona mampeuláꞌikeꞌ peundeꞌána Pueꞌ Ala.
Firaun: peita: Piraoꞌ
Firdaus: peita: Hinoe Párádesiꞌ
Galatia: Hambuaꞌ poropensi i kadatuá Roma hangkoia. Deꞌe-deꞌe Galatia tepesuaꞌ tampoꞌ Turki. Paulu moánti Ngkóráꞌ Marasa i wánuá-wánuá to i tampoꞌ Galatia tándáꞌ i wóiꞌ, ia miꞌi kótá Antiokia, Ikoniu, Lisitera hai Debe (Suro 13:13–14:20; 16:1-6). Ara hambuaꞌ sura to napakatu Paulu i toSarani to i poropensi Galatia.
Galilea:
1. katoroꞌáraꞌ toIahudiꞌ, tándáꞌ i wongko tampoꞌ Iudá hai Samaria, hai i wiwi Rano Galilea tándáꞌ i katámpuána alo. I kaꞌánángkóiꞌna mani Iesu, Ia toroꞌ i wánuá Nasare i tampoꞌ Galilea.
2. hangaꞌna rano to mahile i tampoꞌ Sáráeliꞌ. Rano Galilea rauliꞌ woꞌo rano Genesare (Lukasi 5:1), hai rano Tiberia (Iohane 6:1; 21:1).
Genesare: peita: Galilea.
Gumora: peita: Sodomo.
guru-guru agama: Hira miꞌi tauna to mapángkáꞌ sikolaꞌraꞌ mampegurui Paturoꞌna Musa hai áturá-áturá to ratámbái bona tauna moisá rárá mampeuláꞌi hawaꞌ iti. Bágóꞌraꞌ woꞌo mopaturoꞌ tauna. Kahandaꞌáraꞌ guru agama hangko i kolompoꞌ toParisi, agáiáná araheꞌ woꞌo to hangko i kolompoꞌ toSaduki.
Hanasa: peita: Kaiapa.
Haruni: wutuꞌna nabiꞌ Musa (Pesuwuꞌá 4:14; 7:7). Ia to rungu-runguna mewaliꞌ Tadulako Menómbá Mahile agama Iahudiꞌ. Upu-upuheꞌ tadulako menómbá agama Iahudiꞌ, pemuleꞌánaheꞌ Haruni. Peita: Lewi. I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Iberani 5:4; 7:11 mokana i bágóꞌna Tadulako Menómbá Mahile.
Hawaꞌ to Hampuloꞌ: (hukum sepuluh) Hawaꞌ to hampuloꞌ iti tahumba i Pesuwuꞌá 20:1-17 hai Pohuleki 5:6-21. I tempóna Pueꞌ Ala mampeweꞌi ÁturáNa i toIahudiꞌ i Buluꞌ Sinai, Ia moukiꞌ hampuloꞌ párentá hai moweꞌi i nabiꞌ Musa. Párentá iti Naukiꞌ i rombuaꞌ watu poukiꞌá (Pesuwuꞌá 31:18; 32:15-16; 34:1, 28; Iberani 9:4). Hangko i párentá to hampuloꞌ iti, ara hahioꞌ to rahuleki i lalu Pototowiá to Woꞌu (Matiu 4:10; 5:21,27; 15:19; 19:18-19; Roma 7:7-8; 13:9; 1 Korintu 10:6-7,14; Epesu 4:28; 6:2-3; Iakobu 2:11; 1 Iohane 5:21). Peita: Paturoꞌna Musa.
Hawaꞌna Musa: Hanggáláꞌ hangko i Paturoꞌna Musa, to rahumba i Pesuwuꞌá 20:2-17. Peita: Hawaꞌ to Hampuloꞌ.
Herode: I lalu Sura Magasaꞌ, araheꞌ iba tauna to rahangaꞌ Herode.
1. Herode Mahile: (Herodes Agung) (Matiu 2:1-12; Lukasi 1:5). Herode iti mewaliꞌ datu i humalele tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ mantepuꞌu pare 37sM duuꞌna haweꞌ i pare karapoánákana Pueꞌ Iesu. Ia miꞌi to mohuoꞌ surudadoꞌna mopapate upu-upu ánáꞌlei tobaleilo i wánuá Beteleme. Tempóna mate, popárentána ragááꞌ tálu bona rapárentái ánáꞌna, iamoheꞌ: Akelau, Antipa hai Pilipu.
2. Herode Antipa: (Matiu 14:1-12; Marakusi 6:14-27; Lukasi 3:1,19-20; 9:7-9; 13:31; 23:6-12). Herode iti ánáꞌna Herode Mahile. Ia mewaliꞌ datu i tampoꞌ Galilea hai Perea pare 4sM-39M. Ia miꞌi to mopapate Iohane Toperiu hai to mampopowadi-wadi hai mopakóiꞌ Iesu (Lukasi 23:11).
3. Herode Agaripa to rungu-runguna: ueꞌna Herode Mahile. Ia to mewaliꞌ datu i humalele tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ pare 41-44M. Ia miꞌi to mopapate Iakobu wutuꞌna Iohane, topeguruna Iesu, hai ia woꞌo to motarungku Peturuꞌ (Suro 12:1-23).
4. Herode Agaripa to kaduá: ueꞌ karolápina Herode Mahile, to mewaliꞌ datu i tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ tándáꞌ i wongko. Ia hai halaluna towawine to rahangaꞌ Beanike, mampehádingiheꞌ laluitana Paulu tempóna mopakanótó i katoꞌu-toꞌuána apa to mewaliꞌ i hia, hai i kamopahaweꞌna Ngkóráꞌ Marasa. (Suro 25:13–26:32).
Herodia: ueꞌna Herode Mahile. Herodia iti rungu-runguna toinána Pilipu halaluna Herode Antipa, agáiáná naꞌala Herode Antipa iti napotoina. Iohane Toperiu mokámbáróá Herode Antipa láwiꞌ mobualosi Pilipu halaluna (Matiu 14:3-12).
Hinoe Párádesiꞌ: (Firdaus, Taman Eden). I lalu Pototowiá to Woꞌu, Párádesiꞌ lempóna katoroꞌá to maroꞌa ntepuꞌu, nodo Hinoe Párádesiꞌ (Eden) to rakatoroꞌi Adama hai Hewá hangkoia (Pewaliꞌána 2:8-10). Ane matemoheꞌ tauna to mepoinálái i Pueꞌ, inaoraꞌ lao i Párádesiꞌ (Lukasi 23:43). Ara to manguliꞌ Párádesiꞌ iti hibali hai surugáꞌ (2 Korintu 12:2-4). I lalu sura Pampetudeꞌá, Iohane moita surugáꞌ nodo mpuꞌu Hinoe Párádesiꞌ, ara uwai to mampoweꞌi katueꞌ. Naita woꞌo kau to mopaꞌara katueꞌ to montaniꞌ-ntaniꞌ wuaꞌna. Pueꞌ Iesu manguliꞌ, “Heáná to menangi, Kupaliu mandeꞌ wuaꞌ hangko i Kau to Mopaꞌara Katueꞌ to Tiꞌara Mokahópóꞌá i Hinoe Párádesiꞌ i surugáꞌ.” (Pampetudeꞌá 2:7)
hisop: Hampákáꞌ rumpuꞌ to tueꞌ i tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ. Lenggeꞌna nodo biroꞌ. Dáꞌána hai taweꞌna rapakeꞌ mohimpeka waheꞌ mouláꞌ ádá penómbáraꞌ toIahudiꞌ (Pesuwuꞌá 12:22; Áturá Menómbá 14:4,6,49-51; Poimbaꞌ 19:2-6; Iberani 9:19). I karapakuꞌna Iesu i kau mombehape, hangkumuꞌ lómóꞌ raeme i anggoroꞌ, rahipika i wuntu dáꞌángkau hisop, hai rapopadumeá humena Iesu (Iohane 19:29).
Iahudiꞌ, toIahudiꞌ: pemuleꞌána nabiꞌ Burahima to toroꞌheꞌ i tampoꞌ Kánáꞌá. Hangkani-hangkani rauliꞌheꞌ woꞌo toSáráeliꞌ ba toIberani. Peita: Pantepuꞌuána laluita to ara i pantepuꞌuána sura deꞌe.
Iakobu: I lalu Ngkóráꞌna Pueꞌ, ara iba tauna to rahangaꞌ Iakobu. Roduaheꞌ topeguruna Iesu.
1. Iakobu ánáꞌna Sebedeu, hadua hangko i topeguruna Iesu to hampuloꞌ hai rodua (Matiu 4:21; Marakusi 5:37). Ia woꞌo wutuꞌna Iohane topeguruna Iesu to moukiꞌ bahangapa suro i Pototowiá to Woꞌu. Iakobu iti napapate Datu Herode Agaripa pare 44M (Suro 12:2).
2. Iakobu ánáꞌna Alapeu, hadua hangko i topeguruna Iesu to hampuloꞌ hai rodua (Matiu 10:2-4; Suro 1:13). Babilaꞌ ia hibali hai Iakobu to maleheꞌ (Marakusi 15:40).
3. Iakobu umána Iudasiꞌ. Iudasiꞌ iti hadua hangko i topeguruna Iesu (Lukasi 6:16), tiꞌara Iudasiꞌ Isikarioꞌ.
4. Iakobu ádina Pueꞌ Iesu, ánáꞌna Maria hai Iusupu (Matiu 13:55; Marakusi 6:3). Rungu-runguna ia tiꞌara mepoinálái i Iesu (Iohane 7:3-5). Hangko tiꞌara mani Iesu mearó hangko i kapate, ádiNaheꞌ tiꞌara mampoinálái kaꞌIana miꞌi Datu Topehómpóꞌ to nadándi Pueꞌ Ala (Iohane 7:2-5). Karoona Iesu mearó hangko i kapate, Ia mopatongawaꞌ wátána i ádiNaheꞌ tepasuaꞌ Iakobu, hai hangko tiꞌara mani Alo Pendáuluána Inao to Magasaꞌ, mepoináláimoheꞌ (Suro 1:14). Roo onoꞌ, Iakobu ádina Iesu iti mewaliꞌ topobágóꞌna Pueꞌ (Iakobu 1:1) hai motadulakoi toSarani i Ierusale (Suro 12:2,17; 15:13; 21:18; Galatia 1:19) haweꞌ karapapatena pare 62M. Mouláꞌ tuntukáná, ia rawatui haweꞌ mate ánti párentána Tadulako Menómbá Mahile tempó onoꞌ. Ia woꞌo moukiꞌ hambuaꞌ sura, Surana Iakobu.
Iako: Ueꞌna Burahima, ánáꞌna Isakiꞌ, hai ádina Esau. Ánáꞌna Iako to hampuloꞌ hai rodua mewaliꞌ toioruraꞌ hampuloꞌ hai rontina toIahudiꞌ. Iako rahangaꞌ woꞌo Sáráeliꞌ (Pewaliꞌána 32:28; 35:10). Onoꞌ miꞌi haneꞌi toIahudiꞌ rauliꞌ woꞌo pemuleꞌána Sáráeliꞌ ba toSáráeliꞌ (rápáꞌna Matiu 10:6; 19:28; Marakusi 12:29; Roma 9:4-6).
Iarade: hangaꞌna uwai to mahile i tampoꞌ Kánáꞌá. Uluna mantepuꞌu i pingke Buluꞌ Heremo. Hangko ionoꞌ, uwai Iarade iti moili moliu i rano Galilea i tampoꞌ Samaria, lao i tampoꞌ Iudá tándáꞌ i wóiꞌ, duuꞌna haweꞌ i tahiꞌ Mate. Uluna uwai iti tiꞌara karaoꞌ hangko i kótá Ieriko. I lalu Pototowiá to Sae, i karaꞌángkáꞌna Iosuá mewaliꞌ tadulakoraꞌ toIahudiꞌ, Pueꞌ Ala mampopogááꞌ uwai Iarade bona toIahudiꞌ peisáheꞌ melimbá haneꞌi mesuaꞌ i tampoꞌ Kánáꞌá (Iosuá 3:14-17; 4:20-24). I lalu Pototowiá to Woꞌu, Iohane Toperiu moriu tauna i uwai Iarade, hai Pueꞌ Iesu woꞌo rariu ionoꞌ (Marakusi 1:5-9). Básá woꞌo Pohuleki 31:1-3; 2 Datu-datu 2:7-8,13-14; 5:9-14.
Iberani, toIberani: hibali taunána hai toIahudiꞌ ba toSáráeliꞌ. Ane toSáráeliꞌ molaluita hai tauna to tiꞌara toSáráeliꞌ, rauliꞌ “toIberaniaꞌ”. Hai ane tauna ntániꞌna mokábelái toSáráeliꞌ, rauliꞌ “toIberani”. Peita: Iahudiꞌ, Sáráeliꞌ.
Inao to Magasaꞌ:
1. Pueꞌ Ala, bateꞌna peá hadua. Agáiáná Ia peisá woꞌo rauliꞌ Umaꞌ, Ánáꞌ (ba Ngkóráꞌ), hai Inao (Matiu 28:19; 2 Korintu 13:13; 1 Peturuꞌ 1:2).
2. Inao to Magasaꞌ rauliꞌ woꞌo “Topetulungi to ntániꞌna,” lempóna, Topetulungi to mopaháwángi Pueꞌ Iesu (Iohane 14:16,26). Rauliꞌ woꞌo: Inaona Pueꞌ Ala (Matiu 3:16; Roma 8:9,14), Inaona Kerisitu (Roma 8:9), Inaona Pueꞌ (2 Korintu 3:17-18), hai Inao to Magasaꞌ to hangko i Pueꞌ Iesu (Suro 16:7).
3. Inao to Magasaꞌ rapándiriꞌ nodo uwai (Iesaia 44:3; Iohane 7:37-39), nodo wui (Iohane 3:8; Suro 2:2), nodo tádáhi to mesóndáꞌ (Marakusi 1:10; Iohane 1:32), hai nodo api (Suro 2:3; básá woꞌo Matiu 3:11; Iesaia 4:4). Inao to Magasaꞌ nodo petándáina Pueꞌ Ala i laluntaꞌ, láwiꞌ Ia to mampopewaliꞌkeꞌ taunána Pueꞌ Ala hai mopakaróhó dándiNa i kitaꞌ kaꞌina Napatueꞌtaꞌ huleꞌ i alo to ina haweꞌ (Roma 8:11; 2 Korintu 1:22; 5:5; Epesu 1:13; 4:30).
4. Tauna to mepoinálái i Iesu “rariu hai Inao to Magasaꞌ,” lempóna, Inao to Magasaꞌ haweꞌ i hira hai mampopewaliꞌheꞌ taunána Pueꞌ Ala (1 Korintu 12:13). Iesu miꞌi to moriukeꞌ hai Inao to Magasaꞌ (Matiu 3:11; Marakusi 1:8; Lukasi 3:16; Iohane 1:32-34; Suro 1:5). Inao to Magasaꞌ ara i laluraꞌ upu-upu tauna to mepoinálái i Iesu (Iohane 14:17; Roma 8:9-11; 1 Korintu 6:19-20; 12:13). Inao to Magasaꞌ mopamagasaꞌkeꞌ, mokale i laluntaꞌ bona taisá apa to hangaa-ngaa tabábehi, mopakaróhó laluntaꞌ bona peisákeꞌ mouláꞌ peundeꞌána Pueꞌ Ala, hai mopaturoꞌkeꞌ bona taisá apa to toꞌu mokana i Kerisitu. (Ieheskie 36:25-27; 39:29; Ioeli 2:28-29; Sakaria 12:10.) Básá woꞌo to napaturoꞌákeꞌ Iesu mokana i bágóꞌna Inao to Magasaꞌ. (Iohane 1:33; 3:5-8; 6:63; 7:37-39; 14:15-17,26; 15:26; 16:7-15; 20:21-23.)
5. Tauna peisá mopamasusa Inao to Magasaꞌ (Iesaia 63:10; Epesu 4:30), moewaꞌ bágóꞌna Inao to Magasaꞌ (1 Tesalonika 5:19), mosápuáka Inao to Magasaꞌ (Marakusi 3:29), hai mopakóiꞌ Inao to Magasaꞌ (Iberani 10:29).
Isai: umána Datu Daudiꞌ (Ruti 4:22; 1 Semueli 16:10-13; 17:57-58; Iesaia 11:1,10). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Matiu 1:5-6; Lukasi 3:32; Suro 13:22; Roma 15:12.
Isakiꞌ: ánáꞌna Burahima, umána Iako. Peita: Burahima, Iako.
Iudasiꞌ: Ara iba tauna to rahangaꞌ Iudasiꞌ:
1. Iudasiꞌ Isikarioꞌ, hadua topeguruna Iesu. Ia to mampobaluꞌ Iesu.
2. Iudasiꞌ ádina Pueꞌ Iesu (Matiu 13:55; Marakusi 6:5; Suro 1:14). Kahandaꞌáraꞌ tauna to mapánde ntepuꞌu motasere Ngkóráꞌna Pueꞌ mampekiri ia to moukiꞌ Sura Iudasiꞌ.
3. Iudasiꞌ ánáꞌna Iakobu, hadua topeguruna Iesu. Babilaꞌ ia peisá woꞌo rauliꞌ Tadeu (Lukasi 6:16; Matiu 10:3; Marakusi 3:18; Iohane 14:22; Suro 1:13).
4. Iudasiꞌ toGalilea (Suro 5:37).
Iudá, toIudá, kadatuá Iudá, tampoꞌ Iudá: Upu-upu laluita iti mentóáꞌ hangko i hangaꞌna Iudá, hadua hangko i ánáꞌna Iako to hampuloꞌ hai rodua, toioruraꞌ toSáráeliꞌ. Pemuleꞌánaheꞌ Iudá mewaliꞌ toIudá, hantina hangko i hampuloꞌ hai rontina pemuleꞌána Iako. Tempóraꞌ toIudá iti mokatoroꞌi tampoꞌ Kánáꞌá, mampoweꞌiheꞌ hangaꞌraꞌ u tampoꞌraꞌ, onoꞌ miꞌi haneꞌi rahangaꞌ tampoꞌ Iudá. Básá Iberani Yehuda ane ralimbá i lalu básá Iunani mewaliꞌ Yudea, onoꞌ miꞌi haneꞌi laluita Yudea teukiꞌ oaꞌ i Pototowiá to Woꞌu. I lalu básá Behoa tapakeꞌ oaꞌ Iudá bona tiꞌara ara to mampekiri romboloꞌ tampoꞌ, mole hibali. Tampoꞌ Iudá iti tándáꞌ i wóiꞌ hangko i tampoꞌ Galilea hai Samaria. Kótá Ierusale, Ieriko hai wánuá Beteleme telámbiꞌ i tampoꞌ Iudá.
kabulána laluna: (kasih karunia, anugerah) Ahiꞌna hai petulungina Pueꞌ Ala to Naweꞌi tauna hai to tiꞌara ara katebálikiána. Pueꞌ Ala mampokaꞌahiꞌkeꞌ hai motulungikeꞌ ánti kabulána laluNa, lempóna: Naweꞌikeꞌ mbero pewátiꞌ, tiꞌara riꞌi ánti kamaroꞌana bábehiántaꞌ, agáiáná ánti peundeꞌáNa haduduáNa (Suro 15:11; Roma 3:24; 11:5-6; Epesu 2:8; 2 Timotiu 1:9). Laluita “kasih karunia” biásá ralimbá “ahiꞌ to mahile” ane i pewátiꞌ.
Kaiapa: Ia miꞌi Tadulako Menómbá Mahile pare 18-36M, mániána Hanasa (Iohane 18:13) to mewaliꞌ Tadulako Menómbá Mahile pare kaꞌini roo karapoánákana Iesu. Topopárentá Roma mopakanawoꞌ Hanasa iti pare hampuloꞌ hai lima, agáiáná maróhó mani kuasaꞌna i toIahudiꞌ haweꞌ i kamatena pare tálu puloꞌna hai ini. Onoꞌ miꞌi haneꞌi hangkani-hangkani teukiꞌ nodo Hanasa mani Tadulako Menómbá Mahile, mole tiꞌara piꞌi (Lukasi 3:2; Suro 4:6).
Kaisar: peita: Datu Mahile.
kapalaꞌ tadulako menómbá: (kepala imam) tadulako-tadulako menómbá to raꞌángkáꞌ motadulakoi tadulako menómbá to ntániꞌna. I tempóna Iesu mobágóꞌ i duniáꞌ, kapalaꞌ-kapalaꞌ tadulako menómbá mabukoꞌheꞌ i Hia (rápáꞌna Matiu 21:15,23; Marakusi 11:18; 15:10). Peita: tadulako menómbá, Tadulako Menómbá Mahile.
katehómpóꞌ: (keselamatan) Kehapiꞌ Pueꞌ Ala mampokaꞌahiꞌ upu-upu tauna, hai mohuhuꞌ ÁnáꞌNa bona dósáraꞌ peisá raꞌámpungi, tauna to mepoinálái peheꞌ i Pueꞌ Iesu to ina molámbiꞌ katehómpóꞌ hai tiꞌaraheꞌ ina rahuku haweꞌ i rue-ruena. Básá woꞌo Iohane 3:16-18,36; Marakusi 16:15-16; Suro 4:12; 16:31; 2 Korintu 5:14-15; Epesu 2:8-9; Titu 3:4-7; 1 Peturuꞌ 1:23.
kau ara: Kau ara mohehe hangko tiꞌara mani ara taweꞌna. Ane taweꞌna mahile miꞌi wulá katálu (Maret), lempóna ara miꞌi wuaꞌna to kókóiꞌ mani hai matáni ntepuꞌu. Agáiáná hangkani-hangkani ara binataꞌ to kókóiꞌ (serangga) to mandeꞌ. Wuaꞌna mewaliꞌ mahile wulá kaꞌina, hai karongkánina mowuaꞌ wulá kaꞌuwalu haweꞌ wulá kahampuloꞌ.
kau mombehape: peita: rapakuꞌ i kau mombehape.
Kerisitu: peita: Datu Topehómpóꞌ.
kerubi: (kerubim) Hampákáꞌ malaꞌeka. Roduaheꞌ to mokámpái Hinoe Párádesiꞌ (Pewaliꞌána 3:24). Lenggeꞌna kerubi rabábehi hangko i buláwá hai mokámpái peawaꞌna Pueꞌ Ala i wongkona Petiꞌ Podándi (Pesuwuꞌá 25:18-21, 26:31. Iberani 9:5. Básá woꞌo Ieheskie 10 hai Pampetudeꞌá 4:6-9).
Laudiu: peita: Datu Mahile.
Lewi, toLewi:
1. ánáꞌna Iako to katálu (Pewaliꞌána 29:34).
2. Pemuleꞌána Lewi rauliꞌ toLewi. Hadua hangko i pemuleꞌána Lewi to rahangaꞌ Haruni (wutuꞌna nabiꞌ Musa) mewaliꞌ Tadulako Menómbá Mahile to rungu-runguna. Mouláꞌ Áturána Musa, bateꞌna peá pemuleꞌána Haruni to peisá mewaliꞌ tadulako menómbá. ToLewi to ntániꞌna modureiheꞌ tadulako menómbá mampopolumao bágóꞌna Pueꞌ, agáiáná tiꞌaraheꞌ peisá mewaliꞌ tadulako menómbá (Poimbaꞌ 3:1-13; 181-7).
3. I lalu Pototowiá to Woꞌu, ara hadua topeguruna Iesu to rahangaꞌ Lewi (Marakusi 2:18; Lukasi 5:27). Ia rauliꞌ woꞌo Matiu (Matiu 9:9).
Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna (tempat yang mahakudus) I lalu Támbina Pueꞌ Ala, ara rombuaꞌ lintuꞌ, hambuaꞌ Lintuꞌ to Magasaꞌ, hai to karombuaꞌna Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna. Lintuꞌ iti raparailiꞌ hai rindi báná. Hangkani peá i lalu hampare, Tadulako Menómbá Mahile mesuaꞌ i lalu Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna, moánti popenómbá i Pueꞌ Ala ánti dósáraꞌ tauna. (Iberani 9.) I kamatena Iesu, rindi báná iti mahepaꞌ ntangaꞌ, tandaꞌ katiꞌárána piꞌi ara to moparailiki Pueꞌ Ala hai tauna, hai binataꞌ tiꞌara piꞌi paraluu rasambale mewaliꞌ popenómbá, láwiꞌ Iesu to mewaliꞌ popenómbá to kahópóꞌána. Upu-upu tauna to mepoinálái i Hia peisá mampombelindoꞌá Pueꞌ Ala. (Iberani 6:19-20; 9:1-15; 10:19-22.)
Loꞌoti: pinoánáꞌna Burahima to meuláꞌ lao i tampoꞌ Kánáꞌá haneꞌi toroꞌ i kótá Sadomo (Pewaliꞌána 13). Ia pohuꞌ hangko i kótá Sodomo hingkakani hai rodua ánáꞌna towawine hangko tiꞌara mani kótá iti nagero Pueꞌ Ala hai api to hangko i langiꞌ (Pewaliꞌána 19:1-29; Lukasi 17:28-32; 2 Peturuꞌ 2:6-8).
Makedonia: hambuaꞌ poropensi i kadatuá Roma hangkoia. Kótá to mahile i tampoꞌ Makedonia ia miꞌi Pilipi, Tesalonika hai Berea. Deꞌe-deꞌe, tampoꞌ Makedonia ara i tampoꞌ Iunani tándáꞌ i wongko.
manna: peita: rótiꞌ manna
manótó: (benar, jelas)
1. manótó laluna (hikmat, jujur)
2. Pueꞌ Ala mopakanótókeꞌ, mewaliꞌkeꞌ manótó i peitána Pueꞌ Ala ánti kaꞌIesuna (membenarkan).
3. kamanótó (keadilan, kejujuran)
Másehi, toMásehi: peita: Datu Topehómpóꞌ.
Másiriꞌ: tampoꞌ i Afrika tándáꞌ i wongko hungkuꞌ i tampoꞌraꞌ toIahudiꞌ. I tampoꞌ Másiriꞌ, ara uwai to mahile to rahangaꞌ uwai Nili. Datu-datu i tampoꞌ Másiriꞌ rauliꞌ Piraoꞌ (lempóna: datu). Pueꞌ Ala mohuoꞌ nabiꞌ Musa mokábáháheꞌ toSáráeliꞌ hangko i karapohawiꞌraꞌ hai moántiheꞌ mesuwuꞌ hangko i tampoꞌ Másiriꞌ (básá Pesuwuꞌá 1–12). I lalu Pototowiá to Woꞌu, tabásá noumbá Iusupu hai Maria moánti Iesu lao i tampoꞌ Másiriꞌ tempóna ánáꞌmpalei mani (Matiu 2:13-23).
mire: mina-mina to mawongi hai masuliꞌ hólóna to rabábehi hangko i liteꞌ kau. Mire to i tampoꞌ Sáráeliꞌ mapaiꞌ, hai rapakeꞌ nodo pákupu (Marakusi 15:23), ba mopamababe towawine. Rapakeꞌ woꞌo morampaꞌi wátámandoꞌ tomate (Iohane 19:39). Básá woꞌo Matiu 2:11.
Musa: Hadua nabiꞌ to motadulakoiheꞌ toSáráeliꞌ tempóna Pueꞌ Ala mokábáháheꞌ hangko i karapohawiꞌraꞌ i tampoꞌ Másiriꞌ (Pesuwuꞌá 1–12) lao i pádá lóriꞌ (Poimbaꞌ 14), duuꞌraꞌ haweꞌ i parailiꞌna tampoꞌ Kánáꞌá (Pohuleki 34). Musa iti to mopahaweꞌáheꞌ Áturána Pueꞌ i Buluꞌ Sinai (Pesuwuꞌá 19–40). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Matiu 17:3; Iohane 1:17; Suro 7:20-44; Iberani 11:23-28.
nabiꞌ: tauna to nakióꞌ Pueꞌ Ala mopahaweꞌ laluitaNa i tauna.
1. I lalu Pototowiá to Sae, Burahima rauliꞌ nabiꞌ (Pewaliꞌána 20:7). Handaꞌ woꞌo tauna ntaniꞌ to rauliꞌ nabiꞌ, rápáꞌna Musa, Eliá, Elisa, Iesaia, Ieremia, Danieli hai Iunu.
2. I lalu Pototowiá to Woꞌu, Iohane Toperiu rauliꞌ nabiꞌ (Matiu 11:9; Lukasi 1:76). Iesu woꞌo rauliꞌ nabiꞌ (Matiu 21:11; Lukasi 7:16; 24:19; Iohane 9:17). Hai araheꞌ woꞌo toSarani to rauliꞌ nabiꞌ to mopahaweꞌ Ngkóráꞌna Pueꞌ (rápáꞌna Suro 11:27-28; 13:1; 15:32; 21:8-10; 1 Korintu 12:28; 14:29-33; Epesu 4:11).
3. Hangko tiꞌara mani nabiꞌ Musa mate, napahaweꞌ miꞌi ami kaꞌina árána hadua nabiꞌ to ntániꞌna to ina moánti ngkóráꞌna Pueꞌ Ala i tauna (Pohuleki 18:15-19). Iesu miꞌi nabiꞌ iti, Datu Topehómpóꞌ (Iohane 1:19-23; 6:14; Suro 3:18-26).
naraka I lalu básá Iunani, geennas. Iti miꞌi pingke lokeꞌ Hinom to kaladu ntepuꞌu to rapotibei rumpuꞌ-rumpuꞌ hangko i kótá Ierusale. Ionoꞌ ara api to roreꞌ oaꞌ, onoꞌ miꞌi haneꞌi laluita geennas iti mewaliꞌ gambaraꞌ katoroꞌá pehuku (naraka). Ionoꞌ Datu Tokadake, upu-upu setáꞌna, hai tauna to tiꞌara mengkoruꞌ i Pueꞌ Ala, ina rahukuheꞌ haweꞌ i rue-ruena. Matiu 25:41; Iudasiꞌ 1:7; Pampetudeꞌá 20:10-15.
Ngkóráꞌ Marasa: (Injil). Peisá woꞌo rauliꞌ “bámbári to maroꞌa”.
1. Bámbári to manguliꞌ kaꞌIesuna miꞌi Datu Topehómpóꞌ, láwiꞌ Ia to mohómpókikeꞌ hangko i huku dósántaꞌ. Ia to mosulewátáikeꞌ haneꞌi molámbiꞌ pehukuna Pueꞌ Ala. Lukasi 24:46-49; Iohane 3:16; Suro 2:38-39; Roma 3:23-26.
2. Iba sura to rungu-runguna i lalu Pototowiá to Woꞌu, to raukiꞌ Matiu, Marakusi, Lukasi, hai Iohane. Básá Pantepuꞌuána Pototowiá to Woꞌu to ara i pantepuꞌuána sura deꞌe.
Noho: hadua tauna i lalu Pototowiá to Sae to nahuoꞌ Pueꞌ Ala mobábehi duanga to mahile bona hira hantámbi peisáheꞌ mesuaꞌ hingkakani hai mampopengaa binataꞌ. Onoꞌ rárána bona tiꞌaraheꞌ upu-upu mate humpu i kanalábóꞌna duniáꞌ hai uwai (Pewaliꞌána 6:8–9:29). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Matiu 24:37-39; Iberani 11:7; 2 Peturuꞌ 2:5.
paintuá dupaꞌ: (mezbah pembakaran dupa/ukupan/kemenyan) lenggeꞌna nodo mejá to rabábehi hangko i kau, ralapi hai buláwá. Mejá iti ara i lalu Támbina Pueꞌ Ala i lindoꞌna rindi báná to moparailiki Lintuꞌ to Magasaꞌ hai Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna. Tadulako menómbá mointu dupaꞌ i wongko mejá iti (Pesuwuꞌá 30:1-10; 37:25-28). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Lukasi 1:11; Iberani 9:4; Pampetudeꞌá 8:3.
paintuá popenómbá: (mezbah korban bakaran)
1. Hangko tiꞌara mani ara Támbina Pueꞌ Ala, toIahudiꞌ mampopombeusu-usu watu mewaliꞌ paintuá popenómbáraꞌ. I wongko watu iti, binataꞌ rasambale haneꞌi rahunu rapopenómbá i Pueꞌ Ala (Pewaliꞌána 8:20; 13:18).
2. I Bambaruꞌ Penómbáꞌá hai i Támbina Pueꞌ Ala, lenggeꞌna paintuá popenómbá nodo mejá to rabábehi hangko i kau ralapi hai tambaga. Mejá iti ara i tangabaa Támbina Pueꞌ Ala. I wongkona, binataꞌ rasambale haneꞌi rahunu mewaliꞌ popenómbá i Pueꞌ Ala (Pesuwuꞌá 27:1-8; Áturá Menómbá 1:3-9; 6:14-16). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Matiu 5:23-24; Pampetudeꞌá 6:9.
Pampemárásiꞌ, Posusa Pampemárásiꞌ: (hari Paskah 2) alo mahile agama Sarani. I alo iti, toSarani mambuhinao kamatena Iesu i kau mombehape hai pearóNa huleꞌ hangko i kapate. Iesu mosulewátái tauna ánti dósáraꞌ, mewaliꞌ Ia to molámbiꞌ puhukuna Pueꞌ Ala, agáiáná ánti katiꞌáráNa madósá, Iesu tiꞌara peisá nanangi kapate, onoꞌ miꞌi haneꞌi Pueꞌ Ala mopatueꞌ huleꞌ, hai deꞌe-deꞌe mehoda tándáꞌ i kuánána Pueꞌ Ala i surugáꞌ. Peita: Paska.
Pampetudeꞌá: (penglihatan) nodo paturu to raita i tempóna tiꞌara letaꞌ. I lalu Ngkóráꞌna Pueꞌ, handaꞌ kánina ara tauna to raweꞌi pampetudeꞌá hangko i Pueꞌ Ala (Pewaliꞌána 15:1; 46:2; Suro 9:10; 16:5). I lalu sura Pampetudeꞌá (Wahyu), upu-upu to naukiꞌ Iohane napahaweꞌ Pueꞌ Iesu moliu hambuaꞌ Pampetudeꞌá.
Parisi, toParisi: Hira hangkolompoꞌ agama, rekeꞌ-rekeꞌna ini sáburaꞌ tauna. Lempóna laluita “Parisi” ia miꞌi “to tepataniꞌ”. Maróhó pampeuláꞌiraꞌ Paturoꞌna Musa, onoꞌ miꞌi haneꞌi handaꞌ mani ádá hai áturá to ratámbái, agáiáná tiꞌara raisá tunggáiána Pueꞌ Ala i áturá iti (Marakusi 7:3-13; Lukasi 11:37-46; Pilipi 3:5). Mampoináláiheꞌ kaꞌárána malaꞌeka, hai katueꞌraꞌ huleꞌ tauna i alo to ina haweꞌ (Suro 23:6-8). Handaꞌ toParisi mosápuáka Pueꞌ Iesu, agáiáná i katueꞌNa huleꞌ, aramoheꞌ to mepoinálái i Hia (Suro 15:5; Pilipi 3:5). Peita: Saduki.
Paska, Alo Paska: (hari Paskah 1) alo mahile agama Iahudiꞌ. Alo iti, toIahudiꞌ mambuhinao noumbá Pueꞌ Ala mokábáháheꞌ hangko i karapohawiꞌraꞌ i tampoꞌ Másiriꞌ hangkoia (Pesuwuꞌá 12:1-51; Áturá Menómbá 23:5; básá woꞌo Iberani 11:28). Tempó iti, ara tunggáiána Pueꞌ Ala mopapate upu-upu ánáꞌ towutuꞌ to ara i tampoꞌ Másiriꞌ. Mewaliꞌ Nahuoꞌheꞌ toIahudiꞌ hantámbi-hantámbi mosambale hambaꞌa ánáꞌ dimbá, hai waheꞌna rariroha i tuhaꞌ babaꞌ támbiraꞌ. Kanaitána malaꞌeka to moánti kapate, ara waheꞌ i támbiraꞌ toSáráeliꞌ, ia moliu peá, tiꞌara mewaliꞌ mopapate ánáꞌ towutuꞌ to ara i lalu támbi iti (Pesuwuꞌá 12:13). Laluita “Paskah” mentóáꞌ hangko i básá Iberani “Pesah”, lempóna “meliu” ba “alo poliuá”. Hangko ionoꞌ, pare-parena toIahudiꞌ mosusaiheꞌ alo iti, hai mosambaleheꞌ ánáꞌ dimbá. Básá mokana i pande Paska (Matiu 26:19). I lalu Pototowiá to Woꞌu, Iesu rapapate i tempó Posusa Paska (Matiu 26:2; Lukasi 22:1; Iohane 13:1), hai bahangapa alona hangko ionoꞌ, tueꞌ huleꞌ. Onoꞌ miꞌi haneꞌi toSarani mambuhinao katueꞌna huleꞌ Pueꞌ Iesu i Alo Paska ba Alo Pampemárásiꞌ (1 Korintu 5:7). Peita: Ánáꞌ Dimbá, Pampemárásiꞌ, Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi.
Paturoꞌna Musa, Áturána Pueꞌ to napahaweꞌ Musa: (Taurat, Hukum Musa) Karoona nabiꞌ Musa moánti toIahudiꞌ mesuwuꞌ hangko i tampoꞌ Másiriꞌ, laoheꞌ i Buluꞌ Sinai. Ionoꞌ, Pueꞌ Ala mampoweꞌiheꞌ ÁturáNa. ÁturáNa iti mewaliꞌ ntóáꞌna agama Iahudiꞌ. Lima sura to rungu-runguna i Pototowiá to Sae rauliꞌ Surana Musa ba Paturoꞌna Musa (Lukasi 24:27,44). I lalu Áturána Pueꞌ to napahaweꞌ Musa iti, Pueꞌ Ala mopaꞌara dándi i toIahudiꞌ. Nauliꞌ ane hira mampeuláꞌi hawaꞌNa, ina Nawátiꞌheꞌ, hai ina Naweꞌiheꞌ tampoꞌ Kánáꞌá mewaliꞌ katoroꞌáraꞌ. Napaturoꞌheꞌ bona mobábehiheꞌ apa to maroꞌa i peitáNa, hai bona raisá ádá penómbá. Nahuoꞌheꞌ woꞌo bona mampeuláꞌiheꞌ handaꞌ pákáꞌna áturá hai ádá ntániꞌna, nodo páliá i pandeꞌ, páliá mobágóꞌ i alo penómbáꞌá, ádá i alo mahile, hai ádá petileꞌ. I lalu Pototowiá to Woꞌu, handaꞌ to teukiꞌ mokana i Hawaꞌna Musa; básá Matiu 5:17; Suro 15:1-21; Roma 3:31; 7:12-14; 10:4; 1 Korintu 9:21; Galatia 2:14-21; 3:10-25; Kolose 2:16-17,20-21; 1 Timotiu 1:8-11. Peita: Hawaꞌ to hampuloꞌ.
Párádesiꞌ: peita: Hinoe Párádesiꞌ.
Pemuleꞌána Datu Daudiꞌ: Pueꞌ Ala modándi i Datu Daudiꞌ kaꞌina árána pemuleꞌána to ina mewaliꞌ datu duuꞌna i rue-ruena (2 Semueli 7:12-14; Sura Petóiá 89:4-38; 132:11-18; Iesaia 9:6-7; 11:1-11; Ieremia 23:5-6; 30:8-9; 33:15-17; Ieheskie 34:23-24; 37:24). Iesu ia miꞌi pemuleꞌána Datu Daudiꞌ to mobukeki dándina Pueꞌ Ala iti (Matiu 1:1; Roma 1:3-4; 2 Timotiu. 2:8; Pampetudeꞌá 5:5; 22:16).
Pentakosta: alo mahile agama Iahudiꞌ. Liu miꞌi lima puloꞌna alona (pitu mingguna) hangko i Alo Posusa Paska, toIahudiꞌ mopaꞌara posusa Pentakosta. I Alo Pentakosta, morámpuheꞌ ulu wuaꞌ hangko i hinoeraꞌ (hulu hasil gandum), rahuhuꞌ i Pueꞌ Ala (Áturá Menómbá 23:15-21; Poimbaꞌ 28:26-31; Pohuleki 16:9-12). Inao to Magasaꞌ rungu-runguna mendáulu i topeguruna Iesu i Alo Pentakosta (Suro 2:1-4).
periu, ádá periu: (baptisan) Iohane Toperiu moriu tauna tandaꞌ pampenosoꞌiraꞌ dósáraꞌ (Marakusi 1:4). Iesu mohuoꞌ topeguruNaheꞌ moriu upu-upu tauna to mepoinálái i Hia (Matiu 28:18-19; Suro 2:38). Ádá periu iti mewaliꞌ tandaꞌ katakábáhána miꞌi katueꞌtaꞌ to hangkoia hai peuláꞌtaꞌ i Pueꞌ Iesu. Lempóna ádá periu, mohintuwuꞌmokeꞌ hai Pueꞌ Iesu hai mokábáhákeꞌ peundeꞌántaꞌ laluntaꞌ haduduántaꞌ, haneꞌi molámbiꞌmokeꞌ katueꞌ to woꞌu (Roma 6:3-4; Kolose 2:12). Básá woꞌo Galatia 3:27; 1 Peturuꞌ 3:21. Peita: Inao to Magasaꞌ 4 (“rariu hai Inao to Magasaꞌ”).
Petiꞌ Podándi: (Tabut Perjanjian, Peti Perjanjian) Petiꞌ iti ara i lalu Bambaruꞌ Penómbáꞌá to naꞌaró Musa, hai bahangapa átuna parena hangko ionoꞌ, rawoli i lalu Támbina Pueꞌ Ala to naꞌaró Datu Salomo i lalu Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna. Petiꞌ iti rabábehi hangko i kau ralapi hai buláwá. Petukona rabábehi hangko i buláwá, hai i wongkona ara rombuaꞌ lenggeꞌ malaꞌeka to rabábehi hangko i buláwá. I laluna, rawoli rompepaꞌ watu to rapoukiꞌi Hawaꞌ to Hampuloꞌ, pamboliá rótiꞌ manna hai laiꞌna Haruni (Pesuwuꞌá 37:1-9; Pohuleki 10:1-5; 1 Semueli 4:3–7:1; 2 Semueli 6:1-18; Iberani 9:4-5).
Pilatu: Pontiu Pilatu mewaliꞌ mágáuꞌ i tampoꞌ Iudá, Samaria hai Idumea pare 26-36M. Pilatu ia miꞌi hadua toRoma to modurei Datu Mahile mopárentái kadatuána. ToRoma mokuasaꞌi handaꞌ tampoꞌ, agáiáná mampatodáhiheꞌ tadulako i tampoꞌ iti mepárentá oaꞌ, asalaꞌ tiꞌara ara pohiho. ToRoma peá to peisá mohuku mate tauna. Pilatu iti to mohoda-hoda kárá-kárána Iesu hai mobutusi bona Iesu rapapate (Marakusi 15:1-15; Lukasi 3:1; Suro 3:13). Tiꞌara marue hangko ionoꞌ, Pilatu mesuleꞌ lao i kótá Roma i Italia hai rapapate ionoꞌ.
Piraoꞌ: Upu-upu datu i tampoꞌ Másiriꞌ rauliꞌ Piraoꞌ. I lalu Pototowiá to Sae, teukiꞌ hangaꞌraꞌ bahangapa Piraoꞌ, rápáꞌna Piraoꞌ Sisaꞌ (1 Datu-datu 14:25), Piraoꞌ So (2 Datu-datu 17:4); Piraoꞌ Neko (2 Datu-datu 23:29,33), Piraoꞌ Hopra (Ieremia 44:30). Ara woꞌo Piraoꞌ Ramese. Babilaꞌ ia to mewaliꞌ hadua Piraoꞌ tempóraꞌ toSáráeliꞌ rapohawiꞌ i tampoꞌ Másiriꞌ, láwiꞌ mobábehiheꞌ watu telá to rapakeꞌ moaró kótá Ramese (Pesuwuꞌá 1:11). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Suro 7:10,13; Roma 9:17; Iberani 11:23-27.
podándi to woꞌu: Hangkoia Pueꞌ Ala mopaꞌara podándi hai Burahima hai upu-upu pemuleꞌánaheꞌ. Agáiáná toSáráeliꞌ tiꞌaraheꞌ tetidaꞌ i podándi iti, onoꞌ miꞌi haneꞌi Pueꞌ Ala mopahaweꞌ ina mopaꞌara podándi to woꞌu. (Ieremia 31:31-34; 32:38-41; Ieheskie 36:26-27.) Podándi to sae rapakanótó hai waheꞌ binataꞌ (Pewaliꞌána 15; Pesuwuꞌá 24:1-8), hai hangaa-ngaa ara woꞌo mampopengaa popenómbá (Áturá Menómbá 1–7). Pueꞌ Ala mopaꞌara podándi to woꞌu, hai waheꞌna miꞌi Iesu to mopakanótó podándi iti, mewaliꞌ tiꞌarapokeꞌ paraluu mosambale binataꞌ mewaliꞌ popenómbá. (Iberani 7:27; 9:12-15; 10:1-18.)
Popárentána Pueꞌ Ala: (Kerajaan Allah) Pueꞌ Ala ia miꞌi Datu to mopárentá upu-upuna, maroꞌa to i surugáꞌ, maroꞌa to i duniáꞌ. I kahaweꞌna Iesu i duniáꞌ, Popárentána Pueꞌ Ala mantepuꞌu miꞌi tongawaꞌ i oloꞌraꞌ tauna (Matiu 4:17; Lukasi 17:20-21). Iesu mopahaweꞌ bámbári mokana i Popárentána Pueꞌ Ala (Lukasi 4:43). Deꞌe-deꞌe, Pueꞌ Ala mewaliꞌ Datu i tauna to mengkoruꞌ i Hia. Agáiáná hangkani tempó, Pueꞌ Ala ina mewaliꞌ Datu i humalele duniáꞌ (Pampetudeꞌá 11:15). Matiu biásá mopakeꞌ laluita kerajaan surga. Hibali lempóna hai popárentána Pueꞌ Ala.
Posusa Pobambaruꞌ: (hari raya Pondok Daun) posusa mahile agama Iahudiꞌ to uwalu alona kamaruena. I posusa iti, toIahudiꞌ mohuhuꞌ kabulá laluraꞌ hangko i upu-upu powiáꞌraꞌ (pengucapan syukur). I posusa iti, toroꞌheꞌ i lalu bambaruꞌ to rabábehi hangko i taweꞌngkau. Tunggáiáraꞌ ia miꞌi mambuhinaoheꞌ toioruraꞌ hangkoia to toroꞌ i lalu bambaruꞌ tangaꞌraꞌ molulumao i pádá loriꞌ (Áturá Menómbá 23:33-43; Poimbaꞌ 29:12-39; Pohuleki 16:13-15). I lalu Pototowiá to Woꞌu, Posusa Pobambaruꞌ rakábelái i Iohane 7:2,14,37.
Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi: (hari raya Roti Tidak Beragi) posusa mahile agama Iahudiꞌ to haminggu kamaruena. I Alo Paska, toIahudiꞌ mowehángi upu-upu ragiꞌ hangko i támbiraꞌ, hai mantepuꞌu kahalona, mandeꞌheꞌ rótiꞌ to tiꞌara raragiꞌi haminggu kamaruena. Mewaliꞌ, minggu iti rauliꞌ Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi (Pesuwuꞌá 12:15-20; Áturá Menómbá 23:5-8). Ádá iti rabábehi toIahudiꞌ bona mambuhinaoheꞌ kapohuꞌraꞌ toioruraꞌ hangkoia hangko i tampoꞌ Másiriꞌ. I kapohuꞌraꞌ iti, tiꞌaraheꞌ nampakaꞌ moragiꞌi rótiꞌraꞌ, láwiꞌ rawuraheꞌ (Pesuwuꞌá 12:39). Alo Paska hai Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi montaniꞌ (Áturá Menómbá 23:5-6), agáiáná láwiꞌ mombeusu, nodo to hampákáꞌ peá posusa iti. Básá woꞌo Marakusi 14:1,12; Lukasi 22:1. Peita: Paska.
Pototowiá to Sae: (Perjanjian Lama) ia miꞌi tálu puloꞌna hai hahioꞌ sura to raukiꞌ nabiꞌ Musa hai nabiꞌ-nabiꞌ ntániꞌna hangko tiꞌara mani Pueꞌ Iesu haweꞌ i duniáꞌ. I lalu Pototowiá to Sae iti, tabásá dándina Pueꞌ Ala i Burahima hai pemuleꞌánaheꞌ to mewaliꞌ toSáráeliꞌ. Tabásá dándiNa i toSáráeliꞌ to Napaꞌara moliu kanatangaꞌ-tangaꞌina nabiꞌ Musa, hai dándiNa i Datu Daudiꞌ. Agáiáná tabásá woꞌo mokana i karasápuákana toSáráeliꞌ (toIahudiꞌ) Pueꞌ Ala. Ánti karasápuákana iti, Podándi to napaꞌara Pueꞌ Ala hangaa-ngaa rabáliki hai Podándi to woꞌu (Ieremia 31:31-34). Sura to rungu-runguna i lalu Pototowiá to Sae, teukiꞌ rekeꞌ-rekeꞌna 1500 parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka, hai sura to kahópóꞌána teukiꞌ rekeꞌ-rekeꞌna 400 parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka. Peita: Pototowiá to Woꞌu, Áturána Musa, Iahudiꞌ.
Pototowiá to Woꞌu: (Perjanjian Baru) ia miꞌi rompuloꞌ hai pitu sura to raukiꞌ topeguruna Pueꞌ Iesu hai suro ntániꞌna. Sura-sura iti rauliꞌ Pototowiá to Woꞌu láwiꞌ mopatuntuákeꞌ dándi to woꞌu to napaꞌara Pueꞌ Ala hai tauna moliu kanatangaꞌ-tangaꞌintaꞌ Pueꞌ Iesu (2 Korintu 3:6-18; Iberani 7:18-19,22; 8:6-12; 9:15; básá woꞌo Galatia 4:21-31). Dándi iti manguliꞌ: Pueꞌ Ala moámpungi dósántaꞌ hai mampoweꞌikeꞌ katueꞌ to maroꞌa to tiꞌara mokahópóꞌá ánti pohintuwuꞌtaꞌ hai Iesu to mate hai tueꞌ huleꞌ (Matiu 26:28; Lukasi 22:20; 1 Korintu 11:25; Iberani 12:24; 13:20). Peita: Pototowiá to Sae.
puasaꞌ: Ane toIahudiꞌ mopuasaꞌ, bahangapa pákáꞌna pandeꞌ to tiꞌara peisá raꞌandeꞌ, ba tiꞌaraheꞌ mandeꞌ. Mopuasaꞌheꞌ láwiꞌ raundeꞌ mampomahile Pueꞌ Ala, ba mopatongawaꞌ penosoꞌraꞌ, ba wioraheꞌ láwiꞌ ara to mate, ba mobiláꞌheꞌ alo mahile Alo Penosoꞌ, ba bona peisáheꞌ membiáꞌ tulungi i Pueꞌ Ala i tempó kapári to rumihi nodo rimi ba linu. Ara to biásá mopuasaꞌ rongalo haminggu. Tunggáiáraꞌ bona peisáheꞌ mampekiri maroꞌa mokana i katueꞌraꞌ hai peundeꞌána Pueꞌ Ala.
ragiꞌ: rampaꞌ to ragalo hai tinámpu bona rótiꞌ membongke. I pare-parena, mantepuꞌu i Alo Paska, haminggu kamaruena toIahudiꞌ tiꞌara peisá mandeꞌ rótiꞌ to raragiꞌi (peita: Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi). I lalu Pototowiá to Woꞌu, ragiꞌ biásá mopándiriꞌ bábehiá to kadake (Matiu 16:6-12; Lukasi 12:1; 1 Korintu 5:6-8; Galatia 5:9). Agáiáná i Matiu 13:33 hai Lukasi 13:20-21, ragiꞌ mopándiriꞌ kamahile-hileána popárentána Pueꞌ Ala i lalu duniáꞌ.
rapakuꞌ i kau mombehape: Mouláꞌ áturáraꞌ toRoma hangkoia, tauna to rahuku mate hangaa-ngaa rapakuꞌ i kau mombehape. Kahandaꞌána tauna to ratóe i kau mombehape mantódihá bahangapa alona hangko materaheꞌ. Mouláꞌ ádáraꞌ toIahudiꞌ, tauna to rahuku mate hangaa-ngaa ratelá hai watu. Agáiáná Iesu tiꞌara rahuku mate mouláꞌ áturáraꞌ toIahudiꞌ láwiꞌ tempó onoꞌ, toIahudiꞌ tiꞌara ara kuasaꞌ mohuku mate tauna, onoꞌ miꞌi haneꞌi kárá-kárána Iesu hangaa-ngaa rahoda-hoda toRoma, ia miꞌi Mágáuꞌ Pilatu hai Iesu rapakuꞌ i kau mombehape hiolaꞌ hai áturáraꞌ toRoma (Matiu 20:18-19; Iohane 12:32-33; 18:31-32). Iti woꞌo mobukeki apa to teukiꞌ i Pototowiá to Sae, tauna to ratóe i kau mewaliꞌ hárárá i peitána Pueꞌ Ala (Pohuleki 21:23; Galatia 3:13-14).
rótiꞌ manna: rótiꞌ to raꞌandeꞌ toIahudiꞌ i polumaoraꞌ i pádá loriꞌ. Ane mepulo hai tiꞌara piꞌi kenamu, rótiꞌ manna iti ralámbiꞌ i wongko tampoꞌ, ane kalialo, magonuꞌ. Lenggeꞌna nodo wuaꞌ katumbaraꞌ to bulá hai matáni nodo to rapoanaꞌi tináháꞌ (Pesuwuꞌá 16; Poimbaꞌ 11:7-9; básá woꞌo Pohuleki 8:3; Iosua 5:12). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Iohane 6:30-35; 1 Korintu 10:3; Iberani 9:4; Pampetudeꞌá 2:17.
rótiꞌ to tiꞌara raragiꞌi: peita: Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi.
Saduki, toSaduki: Hira iti hangkolompoꞌ agama. Kahandaꞌáraꞌ, topebuku to mapángkáꞌ sikolaꞌraꞌ. Tiꞌara handaꞌ toSaduki, bahangapa peá átuna, agáiáná makuasaꞌheꞌ i popárentá hai agama. Hangko i pitu puloꞌna Topepáresáꞌ Mahile Agama Iahudiꞌ, kahandaꞌáraꞌ toSaduki. Paturoꞌraꞌ raꞌala peá hangko i lima sura to naukiꞌ nabiꞌ Musa (Pewaliꞌána haweꞌ Pohuleki), tiꞌaraheꞌ motarima áturá to ratámbái. Tiꞌaraheꞌ woꞌo mampoinálái kaꞌárána malaꞌeka ba katueꞌraꞌ huleꞌ tauna i Alo Pobutusi i kahópóꞌána duniáꞌ (Marakusi 12:18; Suro 23:6-8). Pakaheꞌ mombeheheꞌ hai toParisi láwiꞌ montaniꞌ pepoináláiraꞌ. Peita: Parisi.
saitu peita: buluꞌ Saitu.
salib: peita: rapakuꞌ i kau mombehape.
Samaria, toSamaria: Tampoꞌ Samaria telámbiꞌ i hiliꞌna tampoꞌ Iudá hai Galilea (Iohane 4:3-4). ToSamaria hambikáꞌ toSáráeliꞌ, hambikáꞌ tiꞌara. Hangkoia, pare 722sM, toSáráeliꞌ i kadatuá i wongko ratawaniheꞌ raꞌánti lao i tampoꞌ Asuri (2 Datu-datu 17), hai toIahudiꞌ ratawani i tampoꞌ Bábeli pare 605, 597, 586sM. Tauna to tiꞌara ratawani, mohambokoheꞌ hai tauna to tiꞌara toSáráeliꞌ, hai muleꞌraꞌ rauliꞌ toSamaria (2 Datu-datu 24-25). Tempóraꞌ toIahudiꞌ mesuleꞌ huleꞌ i tampoꞌraꞌ, tiꞌaraheꞌ mau mohintuwuꞌ hai toSamaria láwiꞌ toSamaria iti tiꞌara tetidaꞌ i ágámáraꞌ (Esra 4:1-5; Nehemia 4:1-2). ToIahudiꞌ mokáhihiꞌ toSamaria láwiꞌ rauliꞌ tiꞌarapoheꞌ magasaꞌ (Iohane 4:9). Básá woꞌo Lukasi 10:29-37; 17:11-19; Suro 8:5,14-17,25.
Sáráeliꞌ, toSáráeliꞌ: hangaꞌna Iako to karompákáꞌna. Pueꞌ Ala to mampoweꞌi hangaꞌ Sáráeliꞌ i Iako (Pewaliꞌána 32:28). Lempóna Sáráeliꞌ: “moewaꞌ Pueꞌ Ala”. Iako ia miꞌi ueꞌna Burahima hai ánáꞌna Isakiꞌ (Pewaliꞌána 25:19-26). ToIahudiꞌ peisá woꞌo rauliꞌ pemuleꞌána Sáráeliꞌ ba toSáráeliꞌ. Peita: Iako, toIahudiꞌ, toIberani.
setáꞌ: tokadake to ara kuasaꞌraꞌ mampopeahiahiꞌ tauna. Tadulakoraꞌ upu-upu setáꞌ (tokadake) ia miꞌi Datu Tokadake (Matiu 25:41; Pampetudeꞌá 12:9). Melumbuꞌ kamaróhóna kuasaꞌna Iesu hangko i upu-upu setáꞌ (Matiu 28:18; Lukasi 11:20-22; Roma 8:38-39; Epesu 1:21; Kolose 2:15; 1 Peturuꞌ 3:22). Peita: Datu Tokadake.
Sio: (Sion) hangaꞌna buluꞌ to ara i lalu kótá Ierusale (1 Tuntukáná Datu 11:4-8). Hangkani-hangkani laluita Sio molempónga Támbina Pueꞌ Ala to ara i wongkona buluꞌ iti (rápáꞌna Sura Petóiá 9:12; 76:3; 78:68-69). Hangkani-hangkani laluita Sio molempónga kótá Ierusale (rápáꞌna Sura Petóiá 2:6; Iesaia 51:11; Sakaria 9:9). Laluita Sio peisá woꞌo molempónga surugáꞌ (Iberani 12:22). Básá woꞌo Matiu 21:5; Roma 9:33; 11:26; Pampetudeꞌá 14:1.
Sodomo hai Gumora: hangaꞌ kótá to i wiwi tahiꞌ Mate. Pueꞌ wánuá Sodomo hai Gomora kadake bábehiáraꞌ, onoꞌ miꞌi haneꞌi Pueꞌ Ala mohunu kótáraꞌ hai api to manawoꞌ hangko i langiꞌ (Pewaliꞌána 19:24-29). I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Matiu 10:14-15; 11:23-24; Lukasi 17:28-29; Roma 9:29; 2 Peturuꞌ 2:6; Iudasiꞌ 1:7; Pampetudeꞌá 11:8.
Sura Magasaꞌ: (Kitab Suci) I lalu Pototowiá to Woꞌu, ane tauna mokábelái Sura Magasaꞌ, to ratunggái ia miꞌi sura-sura to naukiꞌ nabiꞌ Musa hai nabiꞌ-nabiꞌ toIahudiꞌ to ntániꞌna. Deꞌe-deꞌe, upu-upu sura iti rauliꞌ Pototowiá to Sae. I lalu Sura Magasaꞌ to tapakeꞌ deꞌe-deꞌe, ara ronggáláꞌ: Pototowiá to Sae hai Pototowiá to Woꞌu.
Sura Ngkatueꞌ: (Kitab Kehidupan) sura poukiꞌá hangaꞌraꞌ tauna to molámbiꞌ katueꞌ to maroꞌa to tiꞌara mokahópóꞌá. Básá woꞌo Pesuwuꞌá 32:32; Sura Petóiá 69:29; 139:16; Danieli 12:1; Maleaki 3:16; Lukasi 10:20; Pilipi 4:3; Iberani 12:23; Pampetudeꞌá 3:5; 13:8; 17:8; 20:12,15; 21:27.
suro: (utusan, rasul) tauna to rahuoꞌ moánti Ngkóráꞌ Marasa. Pobágóꞌraꞌ surona Pueꞌ Iesu, mopahaweꞌ katueꞌna huleꞌ Iesu to rasabiki miꞌi (Suro 1:21-22,26), hai mopahaweꞌ paturoꞌNa i upu-upu topeuláꞌNa (Suro 2:42; Epesu 2:20). Topeguruna Iesu to mewaliꞌ suroNa to rungu-runguna (Matiu 10:1-4). Roo onoꞌ, Paulu mewaliꞌ hadua suroNa láwiꞌ Iesu mopatongawaꞌ wátáNa i hia (Suro 9:5, 1 Korintu 9:1-2; 15:7-8; Galatia 1:1). Ara woꞌo tauna ntániꞌna to rauliꞌ surona Pueꞌ Iesu, rápáꞌna Iakobu ádina Iesu (Galatia 1:19), hai Baranaba (1 Korintu 9:6).
Tadulako Menómbá Mahile: (Imam Agung) tadulako menómbá agama Iahudiꞌ to i reá ntepuꞌu. Ane Tadulako Menómbá Mahile, hadua peá to rapileꞌi hangko i oloꞌraꞌ pemuleꞌána Haruni. Ane mate miꞌi hangko rapaháwángi riꞌi. Hangkani hampare, Tadulako Menómbá Mahile mesuaꞌ i lalu Lintuꞌ to Melumbuꞌ Kamagasaꞌna to i lalu Támbina Pueꞌ Ala bona moánti popenómbá to mopaháwángi dósána haduduána hai dósáraꞌ tauna to handaꞌ (Áturá Menómbá 16; Iberani 9:7). Deꞌe-deꞌe, tiꞌara piꞌi ara Tadulako Menómbá Mahile láwiꞌ Támbina Pueꞌ Ala tiꞌara piꞌi ara hai Iesu miꞌi to mewaliꞌ Tadulako Menómbá Mahile to kahópóꞌána to tueꞌ haweꞌ i rue-ruena (Iberani 4:14–5:10).
tadulako menómbá: (imam) tadulako agama Iahudiꞌ. Bágóꞌraꞌ mampopolumao ádá penómbáraꞌ toIahudiꞌ i Támbina Pueꞌ Ala, nodo mohuhuꞌ popenómbáraꞌ tauna to handaꞌ i Pueꞌ Ala, hai mopaturoꞌ tauna to handaꞌ mokana i Áturána Pueꞌ. Upu-upu tadulako menómbá rapileꞌi hangko i toLewi. I lalu Pototowiá to Woꞌu, básá Lukasi 10:31-32; Suro 6:7; Iberani 9:6; 10:11. Peita: Lewi, Haruni.
tamburuꞌ: (terompet, nafiri, sangkakala) párewá musi to ratawueꞌ, to rabábehi hangko i tambaga ba tanduꞌ dimbá (Matiu 24:31; 1 Korintu 14:8; 15:52; 1 Tesalonika 4:16; Pampetudeꞌá 1:10; 8:2–9:13; 10:6-7; 11:15).
támbi penómbáꞌá: (rumah ibadat, sinagoge) támbi kahirámpuáraꞌ toIahudiꞌ. Támbina Pueꞌ Ala to ara i kótá Ierusale, hambuaꞌ peá, agáiáná handaꞌ támbi penómbáꞌáraꞌ toIahudiꞌ. Iumbá-umbá peá kaꞌaraꞌáraꞌ toIahudiꞌ, biásána ara támbi penómbáꞌáraꞌ. I alo Satu, alo penómbáꞌáraꞌ toIahudiꞌ, hirámpuheꞌ i támbi penómbáꞌá bona mobásáheꞌ Sura Magasaꞌ. Támbi penómbáꞌá iti rapakeꞌ woꞌo nodo posikolaꞌá. Iesu paka mepaturoꞌ i lalu támbi penómbáꞌá (Matiu 4:23; Marakusi 1:21; Lukasi 4:16; Iohane 18:20). Handaꞌ kánina Paulu hai surona Pueꞌ Iesu to ntániꞌna mopahaweꞌ Ngkóráꞌ Marasa i toIahudiꞌ i lalu támbi penómbáꞌá (Suro 13:5,14-15; 14:1; 19:8).
Támbina Pueꞌ Ala: (Bait Suci) támbi penómbáꞌáraꞌ toIahudiꞌ i kótá Ierusale. Mouláꞌ áturáraꞌ, upu-upu binataꞌ to ina rapopenómbá i Pueꞌ Ala hangaa-ngaa rasambale i Támbina Pueꞌ Ala (Pohuleki 12:11-14), tiꞌara peisá i katoroꞌá ntániꞌna. Tauna biásá mesuaꞌ peá i tangabaa Támbina Pueꞌ Ala, agáiáná tadulako menómbá peheꞌ to peisá mesuaꞌ i lalu támbi iti. Támbina Pueꞌ Ala to rungu-runguna naꞌaró Datu Salomo pare 960sM, mopaháwángi Bambaruꞌ Penómbáꞌá. Támbi iti ragero surudadoꞌ Bábeli pare 586sM. Serubábeli moaró huleꞌ Támbina Pueꞌ Ala pare 515sM, hai Datu Herode Mahile mantepuꞌu mopakaroꞌangi hai mopakahile Támbina Pueꞌ Ala pare 19 hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka (Iohane 2:20). Iesu mopahaweꞌ kaꞌina magerona huleꞌ Támbina Pueꞌ Ala iti (Marakusi 13:1-2; Lukasi 21:20), hai mewaliꞌ pare 70M. Peita: Bambaruꞌ Penómbáꞌá, támbi penómbáꞌá.
Tiberia: peita: Datu. Peita woꞌo: Galilea 2 (hangaꞌ rano)
To Kadake to Megero: Básá Danieli 9:27; 11:31-32; 12:11. To natunggái Danieli ia miꞌi paintuá popenómbá i ánitu Seu to naꞌaró Antioke Epipane i lalu Támbina Pueꞌ Ala. Ionoꞌ ia mosambale woꞌo binataꞌ to rapáliá. Iti mewaliꞌ miꞌi pare hangatu ini puloꞌna hai uwalu hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka (168sM). Agáiáná nakábelái wopiꞌi Iesu (Matiu 24:15) láwiꞌ ara mani to ina mewaliꞌ to hungkuꞌ hibali. Hangkani mani Támbina Pueꞌ Ala ina rapakedái. Araheꞌ to mampekiri iti mewaliꞌ miꞌi i karongkánina pare pitu puloꞌna roo karapoánákana Iesu (70M), tempóraꞌ toRoma mogero kótá Ierusale, tepasuaꞌ Támbina Pueꞌ Ala. Araheꞌ woꞌo to mampekiri tiꞌara mani mewaliꞌ, hai to natunggái Iesu ia miꞌi Ewálina Kerisitu (Pampetudeꞌá 13:14-15; 2 Tesalonika 2:3-12; 1 Iohane 2:18-22; Danieli 8:13,23-26; 9:27).
tokadake: peita: setáꞌ.
topeguru: tauna to meuláꞌ hai meguru i hadua guru. Iesu, handaꞌ topeuláꞌNa, agáiáná hampuloꞌ peheꞌ hai rodua to Napileꞌi mewaliꞌ topeguruNa.
Topepáresáꞌ Mahile Agama Iahudiꞌ: (Mahkama Agama) pitu puloꞌna hai isáꞌ totosaeraꞌ toIahudiꞌ to i reá ntepuꞌu, tepasuaꞌ toSaduki hai hangkani-hangkani toParisi. Hirámpuheꞌ i Ierusale i Támbi Pogómbóá Topepáresáꞌ Mahile Agama Iahudiꞌ, bona mobutusi kara-kara tauna, hai mourusi ágámáraꞌ toIahudiꞌ.
topeuláꞌ: peita: topeguru.
toSeloꞌ: Rompákáꞌ lempóna.
1. Tauna to mengkoruꞌ ntepuꞌu i Pueꞌ Ala.
2. Tauna to tiꞌara mau rapohawiꞌ popárentá Roma. ToSeloꞌ rungu-runguna moewaꞌ toRoma i tampoꞌ Iudá, pare 6M, láwiꞌ tiꞌaraheꞌ moundeꞌ mobaiari ásele i topopárentá Roma. Ranangiheꞌ toRoma, agáiáná pare 66M, toIahudiꞌ moewaꞌ wopaheꞌ toRoma, agáiáná kahópóꞌána Ierusale ragero toRoma pare 70M.
untá: binataꞌ to paka rapesaweꞌi hai rapopoánti inánti. Melumbuꞌ kamahilena hai kamapángkáꞌna hangko i dárá ba bóulá. Iesu mopakeꞌ untá i lalu ngkóráꞌ pándiriꞌ, láwiꞌ melumbuꞌ kamahilena hangko i binataꞌ ntániꞌna i tampoꞌ Iudá (Matiu 19:24). Iesu manguliꞌ guru agama hai toParisi peisá rapándiriꞌ nodo hadua tauna to mowehángi daliꞌ hangko i painuna, agáiáná hambaꞌa untá naꞌameꞌ peá (Matiu 23:24). Mouláꞌ Paturoꞌna Musa, daliꞌ hai untá rapáliá, tiꞌara peisá raꞌandeꞌ (Pohuleki 14:7, 19). To natunggái Iesu, tadulako agama Iahudiꞌ tiꞌara mopailalu párentá to matimi, ia miꞌi hangaa-ngaa mampokaꞌahiꞌheꞌ hángká rángáraꞌ, agáiáná masisiáká peheꞌ mampeuláꞌi párentá to manangkoꞌ.