Sura Magasaꞌ
Bahangapa sura Pototowiá to Sae
hai
Pototowiá to Woꞌu
i lalu básá Behóá
to rapakeꞌ alo-alona
Sura Magasaꞌ: Bahangapa sura Pototowiá to Sae hai Pototowiá to Woꞌu
The New Testament in the Behoa language [bep] of Central Sulawesi, Indonesia
 
First edition
© 2014
Daftar Isi
Prakata
Buku ini memuat beberapa kitab Perjanjian Lama, yaitu kitab Kejadian, Rut, Ester, Daniel, Amos, dan Yunus, serta seluruh Perjanjian Baru, yang diterjemahkan ke dalam bahasa Behoa. Sebagian besar penutur bahasa Behoa tinggal di Kecamatan Lore Tengah, Kabupaten Poso, Sulawesi Tengah.
Semua kitab ini tidak diterjemahkan secara harfiah, kata demi kata, melainkan secara dinamis, dengan mengungkapkan makna teks aslinya dalam bahasa sehari-hari.
 
Prakata (Básá Behóá)
Óntóꞌ sura deꞌe ia miꞌi hanggáláꞌ hangko i Pototowiá to Sae, ia miꞌi Pewaliꞌána, Ruti, Eteꞌ, Danieli, Amosi hai Iunu, hai upu-upuna Pototowiá to Woꞌu. Kahandaꞌna tauna to mopakeꞌ básá Behóá toroꞌheꞌ i Kecamatan Lore Tangaꞌ, Kabupaten Pohoꞌ, Sulawesi Tangaꞌ.
Sura deꞌe tiꞌara ralimbá hambuaꞌ-hambuaꞌ laluita, ngkáliꞌna riꞌi lempóna ralimbá mouláꞌ básá Behóá to rapakeꞌ alo-alona.
Pantepuꞌuána laluita
Pototowiá to Sae
I lalu Pototowiá to Sae, ara tálu puloꞌna hai hahioꞌ (39) sura. Lima wuaꞌna sura to rungu-runguna naukiꞌ Musa hai rauliꞌ Paturoꞌna Musa. Ara woꞌo daritakáná toSáráeliꞌ, nani hai puisi, hai sura to raukiꞌ nabiꞌ-nabiꞌ. Agáiáná tiꞌara mani upu-upu ralimbá i lalu Básá Behóá.
Pewaliꞌána
Sura deꞌe ia miꞌi to rungu-runguna i lalu Pototowiá to Sae. Sura deꞌe mopakanótó rárána Pueꞌ Ala mampopewaliꞌ duniáꞌ hai hinángkáꞌna to ara, hai mopakanótó woꞌo noumbá haneꞌi dósá hai kapári mesuaꞌ i duniáꞌ. To rapolaluita woꞌo ia miꞌi daritakáná Adama hai Hewá, Kaiꞌ hai Abeli, Noho hai pelábóꞌána uwai i duniáꞌ, támbi peántóꞌá i Bábeli, hai daritakáná toioruraꞌ toSáráeliꞌ, iamoheꞌ Burahima, Iako, Isakiꞌ hai ánáꞌnaheꞌ to hampuloꞌ hai rodua.
Pototowiá to Woꞌu
Sura deꞌe rauliꞌ Pototowiá to Woꞌu láwiꞌ óntóꞌna mopakanótó dándina Pueꞌ Ala to woꞌu i tauna. Mouláꞌ dándiNa, ina Naweꞌikeꞌ katueꞌ to maroꞌa to tiꞌara mokahópóꞌá ánti pepoináláintaꞌ i Iesu Kerisitu, Datu Topehómpóꞌ. Pueꞌ Ala paraluu mopaꞌara totowi to woꞌu láwiꞌ tauna tiꞌara rabuku tueꞌ hintotoꞌ hai peundeꞌáNa. (Básá Ieremia 31:31-34.)
To moukiꞌ sura deꞌe iamoheꞌ surona Pueꞌ Iesu to tueꞌ rosábu parena to liu. Hira tauna biásá. Upu-upu suraraꞌ raukiꞌ i katoꞌu-toꞌuána mouláꞌ peteteꞌna Inao to Magasaꞌ (básá 2 Timotiu 3:1; 2 Peturuꞌ 1:21). Rungu-runguna suraraꞌ iti raukiꞌ i lalu básá Iunani, agáiáná deꞌe-deꞌe ralimbá miꞌi i lalu básá ntániꞌna, nodo básá Balanda, básá Anggaresiꞌ, básá Indonesia, haweꞌ-haweꞌ i básá Behóá.
I lalu Pototowiá to Woꞌu, ara rompuloꞌ hai pitu (27) wuaꞌna sura. To moukiꞌ sura iti, araheꞌ bahangapa tauna, tepasuaꞌ Lukasi, Marakusi, Matiu, Paulu, Iakobu, Iohane hai Iudasiꞌ. Suraraꞌ raukiꞌ rekeꞌ-rekeꞌna mantepuꞌu pare iba puloꞌna hai lima haweꞌ pare hahioꞌ puloꞌna upu karapoánákana Iesu (45-95M).
Ngkóráꞌ Marasa
Iba wuaꞌna sura to rungu-runguna i lalu Pototowiá to Woꞌu rauliꞌ Ngkóráꞌ Marasa (Injil). Ngkóráꞌ Marasa iti manguliꞌ kaꞌIesuna Ánáꞌna Pueꞌ Ala to mewaliꞌ tauna, to mate mosulewátáikeꞌ tauna to madósá, hai to tueꞌ huleꞌ. Ngkóráꞌ Marasa to raukiꞌ i lalu iba pákáꞌna iti mampodarita karapoánákana Iesu, paturoꞌNa i topeguruNaheꞌ hai i tauna to handaꞌ, hai pobábehiNa tandaꞌ-tandaꞌ kuasaꞌ. Kahópóꞌána mampodarita karahakaꞌNa, karapapateNa i kótá Ierusale, katueꞌNa huleꞌ hai pengkaoreꞌNa lao i surugáꞌ.
Sura Ngkóráꞌ Marasa to rungu-runguna, naukiꞌ Matiu hadua topeguruna Iesu. Sura karombuaꞌna, naukiꞌ Marakusi hadua ánáꞌntomoane to mamporángá Peturuꞌ i polumaona moánti Ngkóráꞌ Marasa. Sura katáluna, naukiꞌ Lukasi hadua sando to mamporángá Paulu i polumaona hai to mampegurui katueꞌna Iesu hangko i topeguruNa hai tauna to mosabiki. Hai sura to kaꞌibána, naukiꞌ Iohane hadua hangko i topeguruna Iesu.
Daritakáná Pobágóꞌraꞌ Surona Pueꞌ Iesu
Sura to kalima i lalu Pototowiá to Woꞌu ia miꞌi Sura Daritakáná Pobágóꞌraꞌ Surona Pueꞌ Iesu. To moukiꞌ sura deꞌe ia miꞌi Lukasi. Sura deꞌe mampodarita pobágóꞌraꞌ surona Pueꞌ Iesu mopahaweꞌ Ngkóráꞌ Marasa, mantepuꞌu hangko i kótá Ierusale duuꞌna haweꞌ i kótá Roma.
Sura to rapakatu surona Pueꞌ Iesu
I lalu Pototowiá to Woꞌu, ara rompuloꞌ hai hambuaꞌ (21) sura to rapakatu surona Pueꞌ Iesu. Hangko i upu-upu sura iti:
Hampuloꞌ hai tálu (13) to naukiꞌ Paulu,
tálu (3) to naukiꞌ Iohane,
rombuaꞌ (2) to naukiꞌ Peturuꞌ,
hambuaꞌ (1) to naukiꞌ Iakobu,
hambuaꞌ (1) to naukiꞌ Iudasiꞌ, hai
hambuaꞌ (1) to tiꞌara taisá kaheánána to moukiꞌ (sura to rapakatu i toIberani).
Pampetudeꞌána Pueꞌ Iesu i Iohane
Sura to kahópóꞌána i Pototowiá to Woꞌu ia miꞌi Pampetudeꞌá. Óntóꞌna tiꞌara hibali hai óntóꞌ sura to ntániꞌna. I lalu sura deꞌe, Iohane moukiꞌ apa to napetudeꞌá Pueꞌ Iesu i hia. Ia mopakanótó kamahilena tueꞌna Pueꞌ Iesu hai apa to hangaa-ngaa mewaliꞌ i Alo Pobutusi. Tunggáiána sura iti, mopalindó hai mopakaróhó laluraꞌ toSarani to rapopeahiahiꞌ ánti pepoináláiraꞌ i Pueꞌ Iesu.
Hangaꞌna Pueꞌ Ala
I lalu Pototowiá to Sae (Perjanjian Lama), ara bahangapa hangaꞌna Pueꞌ Ala i lalu básá Iberani. Hangaꞌna Pueꞌ Ala i lalu básá Iberani peisá rapopontaniꞌ i lalu básá Behóá mouláꞌ hurupu to mahile. Node áturána:
Hangaꞌna Pueꞌ Ala i lalu básá Iberani
1. el, ꞌelohim, eloah - Pueꞌ Ala (Allah)
2. adonai - Pueꞌ (Tuhan)
3. YHWH - PUEꞌ (TUHAN)
4. YHWH ꞌelohim - PUEꞌ Ala (TUHAN Allah)
5. YHWH adonai - Pueꞌ ALA (Tuhan ALLAH)
ToIahudiꞌ
Pueꞌ Iesu hai topeguruNa to rungu-runguna, upu-upuheꞌ toIahudiꞌ. ToIahudiꞌ ia miꞌi pemuleꞌánaheꞌ nabiꞌ Burahima to toroꞌ i tampoꞌ Kánáꞌá hangkoia. Burahima tueꞌ rekeꞌ-rekeꞌna rosábu parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka. Burahima momuleáka Isakiꞌ, Isakiꞌ momuleáka Iako, hai Iako to momuleáka tobaleilo to hampuloꞌ hai rodua to mewaliꞌ toioruraꞌ toSáráeliꞌ. Iako rahangaꞌ woꞌo Sáráeliꞌ (básá Pewaliꞌána 32:28), onoꞌ miꞌi haneꞌi pemuleꞌána rauliꞌ woꞌo pemuleꞌána Sáráeliꞌ ba toSáráeliꞌ. Hira peisá woꞌo rauliꞌ toIahudiꞌ, hai hangkani-hangkani ane tauna ntániꞌna molaluita mokana i hira, rauliꞌheꞌ woꞌo toIberani.
Bahangapa átuna parena kamaruena, toSáráeliꞌ rapohawiꞌ i tampoꞌ Másiriꞌ. Roo onoꞌ, nabiꞌ Musa moántiheꞌ mesuwuꞌ hangko i tampoꞌ Másiriꞌ, hai Pueꞌ Ala mampoweꞌiheꞌ Áturána moliu Musa i buluꞌ Sinai. I lalu Áturána Pueꞌ to napahaweꞌ Musa, ara handaꞌ pákáꞌna párentá hai ádá to hangaa-ngaa rapeuláꞌi toSáráeliꞌ. Rápáꞌna, tiꞌaraheꞌ peisá mobágóꞌ i alo penómbáꞌá (alo Satu). Tiꞌaraheꞌ peisá mandeꞌ bauꞌ boeꞌ hai handaꞌ pákáꞌna binataꞌ ntániꞌna. Ánángkóiꞌ tobaleilo hangaa-ngaa ratileꞌ i alo kaꞌuwaluna hangko i karapoánákaraꞌ. I lalu Áturána Pueꞌ iti, tepakanótó miꞌi ádá to hangaa-ngaa rapeuláꞌi ane menómbáheꞌ i Pueꞌ Ala, hai ádá i alo mahile, rápáꞌna Alo Paska, Posusa Rótiꞌ To Tiꞌara Raragiꞌi, hai Posusa Pobambaruꞌ. ToIahudiꞌ tiꞌara mpuꞌuheꞌ peisá mosambale binataꞌ mewaliꞌ popenómbáraꞌ i Pueꞌ Ala i támbiraꞌ haduduáraꞌ. Ádá popenómbá iti hangaa-ngaa mewaliꞌ i Támbina Pueꞌ Ala i kótá Ierusale.
Rekeꞌ-rekeꞌna hasábu parena hangko tiꞌara mani Iesu rapoánáka, Daudiꞌ mewaliꞌ daturaꞌ toIahudiꞌ. Pueꞌ Ala modándi i Daudiꞌ kaꞌina árána hadua hangko i pemuleꞌána to mewaliꞌ datu duuꞌna i rue-ruena (básá 2 Semueli 7:12-16). Araheꞌ woꞌo nabiꞌ-nabiꞌ hangkoia to mampolaluita kaꞌina haweꞌna hadua Datu to ina mohómpókiheꞌ toIahudiꞌ. I lalu básáraꞌ toIahudiꞌ, Datu iti rauliꞌ toMásehi (Mesias). Pueꞌ Iesu ia miꞌi toMásehi iti, Daturaꞌ toIahudiꞌ, pemuleꞌána Datu Daudiꞌ to nadándi Pueꞌ Ala. I lalu básá Iunani, Kerisitu, hai i lalu básá Behóá, Datu Topehómpóꞌ.
Tunggáiána “Laluita to mopakanótó óntóꞌ sura”
Upu-upu sura, hangko tiꞌara mani gáláꞌna kaꞌisáꞌ, ara Laluita to Mopakanótó Óntóꞌna Sura (Pendahuluan). Pantepuꞌuána laluita iti tiꞌara raukiꞌ surona Pueꞌ Iesu. To moukiꞌ laluita iti ia miꞌi Topolimbá Ngkóráꞌna Pueꞌ i lalu básá Behóá. Tunggáiána bona manótó i kitaꞌ apa ntóáꞌna óntóꞌna upu-upu sura, heáná to moukiꞌ, impirá naukiꞌ, tempóna moukiꞌ, hai óntóꞌna sura raparembe.
Tunggáiána óntóꞌna sura
I wóiꞌna Laluita to Mopakanótó Óntóꞌna Sura, teukiꞌ óntóꞌna upu-upu gáláꞌna sura. Tunggáiána óntóꞌna sura, bona topobásá moisá pombehuhuꞌána sura mantepuꞌu hangko i gáláꞌna kaꞌisáꞌ haweꞌ i gáláꞌna to kahópóꞌána.
Tunggáiána wuáꞌna (judul)
Wuáꞌna sura (judul) naukiꞌ topolimbá básá. Wuáꞌna iti to mopakanótó óntóꞌna upu-upu gáláꞌna sura. Rápáꞌna, i Matiu 1:1, ara wuáꞌ to teukiꞌ node: Pemuleꞌáraꞌ toioruna Iesu. I Matiu 1:18 ara wuáꞌ to manguliꞌ: Karapoánákana Iesu. Wuáꞌ iti tiꞌara raukiꞌ surona Pueꞌ Iesu, agáiáná ratámbái i bókóꞌ bona mopakanótóákeꞌ apa óntóꞌna wátiꞌ to kaliliuána.
Tunggáiána laluita to i wóiꞌ sura (catatan kaki)
Ane tabásá óntóꞌ sura deꞌe, hangkani-hangkani talámbiꞌ hurupu to kókóiꞌ i wóiꞌ hai ukiꞌ to tegááꞌ hangko i wátiꞌna to ara i wongko. Ukiꞌ iti rauliꞌ catatan kaki. Tunggáiána bona mopakanótó lempóna hambuaꞌ wátiꞌ ba laluita to ara i wongko. Rápáꞌna, i Matiu 3:4 tabásá: “Waruꞌna Iohane rabábehi hangko i wulu untá. Pámpouna hangko i koliꞌ binataꞌ.” I kahópóꞌána laluita iti ara tandaꞌ (hurupu to kókóiꞌ). Ane tapeita i wóiꞌ, talámbiꞌ woꞌo tandaꞌ iti, hai laluita to manguliꞌ:
3:4 Waruꞌna Iohane iti nodo waruꞌna nabiꞌ Eliá hangkoia. Básá 2 Datu-datu 1:8.
Tunggáiána to teukiꞌ i wóiꞌ iti bona taisá waruꞌna Iohane Toperiu mopakanótó kaꞌiana nabiꞌ to nodo nabiꞌ Eliá hangkoia.
Tunggáiána kahirámpuá laluita (kamus)
I taleuꞌ sura deꞌe, ara Kahirámpuá Laluita. I lalu kahirámpuá laluita iti teukiꞌ lempóna laluita-laluita hai hangaꞌ-hangaꞌ to paka rakábelái i lalu Ngkóráꞌna Pueꞌ. Rápáꞌna, tabásá i Matiu 3:5-7, Iohane Toperiu moriu tauna i uwai Iarade, hai ionoꞌ woꞌo toParisi hai toSaduki mampoperiu i hia. Ane tiꞌara taisá kaꞌiumbáꞌána uwai Iarade iti, peisá tapeliꞌ i lalu Kahirámpuá Laluita. Ane tiꞌara taisá heáná to rauliꞌ toParisi ba toSaduki, peisá woꞌo tapeliꞌ i lalu Kahirámpuá Laluita.
Tunggáiána tandaꞌ i bosoꞌ (tanda kurung)
Ane tabásá sura deꞌe, hangkani-hangkani talámbiꞌ laluita to ara i lalu bosoꞌ, tandaꞌna nodeꞌe: [ ]. Rápáꞌna Marakusi 15:28. Wátiꞌ iti rawoli i lalu bosoꞌ [ ] láwiꞌ tiꞌara taisá ba Marakusi mpuꞌu to moukiꞌ ba ara to motámbái.
Ara woꞌo tandaꞌ bosoꞌ to ntániꞌna to nodeꞌe: { } to mopatongawaꞌ iumbá laluita to ratámbái (informasi tersirat). Rápáꞌna, i Matiu 3:9 tabásá: ‘Kaiꞌ deꞌe, tauna to manótóangkaiꞌ láwiꞌ pemuleꞌánaꞌangkaiꞌ Burahima. {Tiꞌaraꞌangkaiꞌ ina nahuku Pueꞌ Ala.}’ Laluita “Tiꞌaraꞌangkaiꞌ ina nahuku Pueꞌ Ala” tiꞌara teukiꞌ i lalu básá Iunani, agáiáná ratámbái topolimbá bona tongawaꞌ apa to ratunggái.
Posisalaꞌána laluita
Básá Behoa rongaa, to rapakeꞌ i Ngamba hai to rapakeꞌ i Kakau. Hangkani-hangkani rompákáꞌ laluita rapakeꞌ ba montaniꞌ panguliꞌna. Rápáꞌna:
KakauNgamba
dimbábimbá
maminggumominggu
mohioromohiore
moisámangisá
manggebodoꞌbangkebodoꞌ
alo Ibaalo Kamisi
Ara woꞌo laluita to rauliꞌ hintotoꞌ hai peundeꞌána tauna, rápáꞌna, ininá ba ininó. Laluita iti peisá rabásá hintotoꞌ hai panguliꞌna to biásá i topobásá. Kipembiáꞌ ámpu láwiꞌ i to teukiꞌ, hampákáꞌ peá rárá to peisá rapakeꞌ.
Ara woꞌo laluita “halalu hampepepoináláintaꞌ” to biásá rapembiáꞌ tauna bona rabáliki. Laluita iti molempónga (saudara seiman) hai hiolaꞌ hai “halalu hantámbáintaꞌ” mewaliꞌ tiꞌara kibáliki.
Ukiꞌna
I lalu pombehuhuꞌána hurupu básá Behóá, tiꞌara ara hurupu c, f, q, v, y, z. Álásána Iesu, Ierusale, Iudá hai laluita ntániꞌna teukiꞌ hai hurupu I, tiꞌara Y, láwiꞌ tongawaꞌ hurupu to tueꞌ to raparaluu, tiꞌara hurupu to mate. Rápáꞌna, monanikeꞌ nodeꞌe: I-e-su, tiꞌara Ye-e-su. Hurupu to tueꞌ peá to peisá meángkáꞌ haduduána.
Hangaꞌ-hangaꞌ sura i Pototowiá to Sae
IndonesiaBehóá
KejadianPewaliꞌána
KeluaranPesuwuꞌá
ImamatÁturá Menómbá
BilanganPoimbaꞌ
UlanganPohuleki
YosuáIosuá
Hakim-hakimTopebutusi
RutRuti
1,2 Samuel1,2 Semueli
1,2 Raja-raja1,2 Datu-datu
1,2 Tawarikh1,2 Tuntukáná Datu
EzraEsra
NehemiaNehemia
EsterEteꞌ
AyubAiubi
MazmurSura Petóiá
AmsalSura Paturoꞌ
PengkhotbahSura Tuntuna Salomo
Kidung AgungNanina Datu Salomo
YesayaIesaia
YeremiaIeremia
RatapanPetatangi
YehezkielIeheskie
DanielDanieli
HoseaHosea
YoelIoeli
AmosAmosi
ObajaObaia
YunusIunu
MikhaMika
NahumNahu
HabakukHabakuꞌ
ZefanyaSepania
HagaiHagai
ZakhariaSakaria
MaleakhiMaleaki