Amang'ana amageni
1
1 
 
Alfa Eno ne enyukta esookre mu ealfabeeti eya Olugiriiki eya isina riayo elagana mbwe ‘owutaniko.’ Omeega ne enyukta etuukre mu ealfabeeti eya Olugiriiki eya isina riayo elagana mbwe ‘owutuuko.’ Amang'ana awiri gano gakorrwe nago mu Endagano okumanyisia Yesu mbwe ni iye Owutaniko kandi Owutuuko. ‘Ni inze Alfa kandi Omeega’ (Owus 1:8; 21:6; 22:13) kulagana mbwe ‘Ni inze osookre kandi otuukre.’
Amagedooni Asi agamba-gambwako mu Owusasuko 16:16, awulao omanyire kuwuene aa ari namba ni kuri mbwe ing'ana rino rikorrwe nario mala ki omufwano. Isina eria eriina rino riri ekigiri ekia Megiido mu Oluibrania.
Amin Ing'ana rino riema mu Oluibrania kandi riri ni isina eria ‘kuri kuwuene.’ Rikolwa nario mu Endagano, ino-ino okumala okusawa, aa rilagana mbwe kuwe kutio nakuwa kukaweere kutio. Mu Owusasuko 3:14, rikorrwe nario ki eriina eria Kristo, aeniki Kristo nio owuene.
Areopaago Eriina eria ekigiri ekiri Atheene aa oluwuga olwa awakangasi awa omugizi waaikumianga. Kutio oluwuga olwa awagaaka luno lwona lwaetwanga Areopaago okuemera ku eriina eria asi aa awakangasi awa omugizi owa Atheene waaikumianga.
Ateemi Eriina eria katonda owekikazi owa awantu awa Esia waasawanga mu amiire amakulu ino. Katonda owa owuweeyi ono yatoolwa ki oimeriire olwiwulo.
Awagaaka Mu Endagano Empia ewifuwo wisatu ewia awagaaka wietwa ne eriina rino: (1) Mu ebuuki ine ezietwa mbwe injiili, awagaaka wari oluwuga olwa awakangasi awa ediini eya Awayaudi. Awandi ku iwo waawanga Awafarisaayo na awandi waawanga Awasadukaayo; (2) Mu ebuuki eya Emirimo egia Awatumwa 11-21 ni mu ebaruwa ezia Paulo alala ne ebaruwa zindi, awagaaka wari awakangasi awa Awakristo awawarra emirimo egia ekaniisa; (3) Mu ebuuki eya Owusasuko, awagaaka amakumi awiri ni wane wari awa owulala owua awasawa emberi wa Katonda ku igulu, kandi waimeriire awantu awa Katonda woona.
Baali Eriina eria katonda ensaasa owekisaaza owa Awakanaani waasawanga okutuukra ensereki eya olwiwulo no okulawia emere mu omusiri. Katonda wundi owekikazi owa Awakanaani waasawanga yaetwanga mbwe Aseera.
Babulooni Omugizi omunene aa owukangasi owua ekialo ekia Babulooni wuawanga, agati eya enzuzi ezia Yufreeti ni Tigiriisi. Omugizi guno gwawanga ni gumanyiike ku enkola embiiwi ezia awantu awaawangamo waakolanga. Aeniki awantu awaamenya Babulooni waawanga awantu awawi awakianyaanya. Mu ebuuki eya Owusasuko, Babulooni guimeriire omugizi ogwa enkola embiiwi ino, mala kiomo omugizi ogwa Rooma gukorrwe nagwo kangi mu Endagano Empia.
Belzebuuli Eriina erierwe Sataani mu Endagano Empia okulagana mbwe nio omukangasi nakuwa omwami owa ewikeeno.
Eesia Rino ne eriina eria endala ku ewitemo ewia ekialo ekia Rooma ekikulu, ekiamanyika lunyima ki Eesia Ekitono, ni nyingeeno kiri ekialo ekia Ewuturuuki. Omugizi omunene ogwa ekitemo kino gwawanga Efeeso.
Ekaalu Eno nio enyumba enene eyaombokwa ku omugizi ogwa Yerusaleemu, eya Awayaudi waagianga okusawramo Katonda. Lwona waakorrangamo Katonda emisango kandi waagomeranga emigomo emikaate egia ediini yaawu. Mu ekaalu omwo, yawangao enyumba enzeru, eetwa mbwe enyumba eya Katonda, eyagawulwa aa kawiri. Esookere yaetwanga mbwe Asi Aeeru. Enze eya asi aeru ano yawangao olwanyi aa Awayaudi awasaaza waaweeranga. Ni enze eya asi ao, olwanyi lundi lwawangao aa Awayaudi awekikazi waaweeranga. Ni enze eya olwanyi luno, lwawangao olwanyi lundi olunene aa atengekrwa awantu awatari Awayaudi. Eya okuwiri yaetwanga Asi Aeeru Owutuukre, aa esanduuki eya endagano yateewuanga. Muno nimwo Omukangasi omunene owa awoozia yaingiranga okukorra Katonda emisango kalala ku omwaka, owuire owua okutoolao amawi aga awantu. Akayumba kano kaawanga ni kagawuulwe ne epasia. Epasia eno nio eyatanduka aa kawiri okuemera kungulu paka ansi olwa Yesu yafwa ku omusalaaba. (Warra epiicha ezia ekaalu mu amatu agatuukre aga endagano eno, Math 4:5.)
Ekikeeno Eriina rindi eria Sataani, omukangasi owa ewikeeno wiona, ni lwona rikolwa nario ku omulala owa ewikeeno, ku omufwana Mariiko 9:17, 20; Luuka 11:14.
Emisambwa Emisambwa ne ekintu ekilala ne ewikeeno. Gimenya mu owulamu owua awantu kandi giri na amaani aga okugera awantu waakola ewintu ewia wataagala. Lwona wietwa mbwe emioyo emiwiiwi, emioyo emimwamu, ewizolooto, emiyaga emiwiiwi, nakuwa ewiiruuzia. Awantu awari ne emisambwa wamanyikana mu enkola kiomo ezia owulaguzi ne ezindi.
Endagano Eriina eria ebuuki ziona ezia Katonda ezia Awakristo waganyireko mbwe ne enzeru. Eriina rino riema ku empurzanio agati eya Katonda na awantu waae elagana okuifuuwa okutasugaane kuonwe. Endagano Enkulu ne egamba-gambwako mu Endagano Empia elagana ebuuki enzeru 39 ziona ezia Awayaudi, nakuwa amang'ana agatoorwemo mu ebuuki ezio. Ebuuki ezia Endagano Enkulu zigawuulwe mu ewifuwo wisatu kiomo: ebuuki ezia ensikirra ezia Muusa, ebuuki ezia Awagambi ne ebuuki ezia eminayo. Ni ziteerwe alala, ebuuki zino ziri 66 kandi nizio ezietwa mbwe Amang'ana aga Katonda agaatoola emiaka egikakira 2,000 okujojwa na awakurumu awa Katonda awangi ino.
Endala ku ikumi Kuno kwawanga okufumia okwa Awayaudi waafumianga endala ku ikumi eya ewintu wiawu wiona. Ewintu ewifumiziiwue ino, wiairwanga mu ekaalu, aa wiateewua mu amakono aga awoozia na Awalaawi. Okufumia kuno kwaingiziwua mu ensikirra ezia Awayaudi lunyima.
Ensikirra Eriina eriaewua ebuuki itaanu ezisookre mu Endagano Enkulu, ezietwa mbwe ebuuki ezia Muusa. Enyinga zindi eriina rino rikolwa nario okulagana ebuuki ziona ezia Endagano Enkulu. Ni ino-ino, ensikirra ikumi ezia Katonda ya-aa Awaisraeli ni kuwitra ku Muusa ku ekigiri ekia Sinaai, nizio ezimanyiike ki ensikirra.
Enyangu Kuno no okukewa ekikowa ekia emberi eya awaana awekizia awa Awaisraeli, okwakolwanga owuire owua munaane okuemera mu okuiwulwa kwawu (Owut 17:9-14).
Enyankoi Endukwa awalaga awantu owutumwa owuemere ku Katonda nakuwa awarinda kandi awakorra (Awaib 1:14) awantu awa Katonda. Enyankoi wari aa kawiri: wario awalootu awamenyre ku igulu awakorra Katonda na awawiiwi awaarigizwa ansi ku ekialo ni Katonda kandi iwo wakorra Sataani.
Eroode Mu Endagano Empia, wario Eroode wane awaawanga awaami mu emiaka egigawukane-gawukaane. (1) Eroode Omunene yawanga omwami owa ekialo ekia Awayaudi kiona ku emiaka egia 40 nawuno kutuuka omwaka ogwa 4 ni Kristo akiari okuiwulwa. Omwami ono nio owafumia ensikirra Betheleemu mbwe awaana wato waitwe olwa yalagwa mbwe ario omwana oiwuulwe okuwa omwami owa Awayaudi. (2) Eroode Antipaasi yawanga omukangasi owa ekitemo ekia Galiili omwa ogwa 4, ni Kristo akiari okuiwulwa nawuno omwaka 39. Ono yawanga omuzia owa Eroode Omunene. Iye nio owatoola Erodiasi owawanga omukazi owa Piliipo wamwawu waae, kandi nio owasikirra mbwe omutwe ogwa Yowaana Omubatiisi gukengweo (Math 14:1). (3) Eroode Agiriipa osookre yawanga omwizukulu owa Eroode Omunene. Yawa omwami owa ekialo ekia Awayaudi, Galiili kandi lunyima Yudeea, mu emiaka egia 41-44. Iye nio owaita Omutumwa Yakoobo kandi aingizia Omutumwa Petro mu owusiwe (Awat 12:1). (4) Eroode Agiriipa owa okuwiri yawanga omuzia owa Eroode Agiriipa osookre kandi yawanga omukangasi owa ekialo ekia Awayaudi, emiaka emitono ni swae yamala okufwa omwaka ogwa 44. Iye nio Paulo yagamba-gamba nae ku amang'ana aga Yesu Kristo (Awat 25:13).
Esinagoogi Asi aa Awayaudi waaikumianga owuire owua Sabato okusawa Katonda. Emigizi nakuwa ewitemo wiona ewia Awayaudi wiawanga ne esinagoogi. Ano oona nio aa Awayaudi waa-agaananga okukola ewiina, okugawula awantu awari na amang'ana agawanyaasia agati yaawu, kandi yawanga eskuuli eya okugerera awaana awato.
Ewikeeno Endukwa embiiwi ezikola ewintu ewiwiiwi kandi ewigera na awantu wakola amawi. Enyinga zindi zi-ingira ku awantu kandi ziagera na awantu wakola okuagala okwa Sataani, aeniki wari awatumwa, awa Sataani akola nawo emirimo giae ku ekialo.
Gabrieli Omulala ku enyankoi awanene awa Katonda. Nio owatumwa ku Zakaria swawu Yowaana Omubatiisi (Luuk 1:11-20), kandi ni ku Maaria ng'inwawu Yesu (Luuk 1:26-38).
Gamalieli Omulala ku Awafarisaayo owawanga omugerezi owa ediini eya Awayaudi omanyiike ino (Awat 5:34-40). Ni iye owagerera Paulo ensikirra ezia Awayaudi amiire gandi enyima, ni Paulo yawanga na akiari okuagaana ni Yesu ku engira egia Damaskaasi (Awat 22:3).
Genezereeti Eriina rindi eria enyanza eya Galiili (Luuk 5:1).
Injiili Injiili na amang'ana amalootu aga Katonda agagamba-gamba ku Omuzia waae Yesu Kristo owaaza ku ekialo kuno okununula awantu okuema ku omawi agareeta olumbe, kugere wawe awaana awa Katonda.
Isiga eria omusango Ano na asi aombookwe na amawaale, aa Awaisraeli waakorranga Katonda emisango. Okuemera mu amiire aga Muusa, emisango giakolwanga mala na awoozia weng'ene ku isiga eria emisango eyawanga mu Eema eya Katonda, kandi lunyima mu ekaalu. Mu ekaalu, yawangao emeesa eya okusamba owubaani eyawanga entono okukira isiga inene rino.
Kaisaari Eriina eria awaami awa Awaruumi mu amiire amakulu.
Keefa Eriina eria Yesu yaluka omutumwa waae Petro eriri ni isina eria ‘olutare’ (Yowa 1:42).
Kiruubi Rino ne eriina eriema mu Oluibrania eriri eria enyankoi awari ne embaya awagamba-gambrweko kangi mu Endagano Enkulu, awa emirimo giawu giri okurinda ewintu ewitengeekerwe Katonda, kiomo omuti oguamia ensaafu ezireeta owulamu ogwawanga mu omusiri ogwa Edeeni (Owut 3:24).
Kristo Ing'ana rino riema mu Olugiriiki kandi rilagana omuntu owakrwe amavuta. Ing'ana rino riagalisiwua okuema ku ing'ana Meesia mu Oluibrania. Yesu yaetwa ne eriina rino aeniki nio owa Katonda yalowola kandi atuma ki Omwami kandi Omununuzi owa awantu waae.
Maana Kuno no okuria okwa Awaisraeli waaria mu ekeewa ku emiaki 40 ni wari mu olugendo olwa okuema Misiri ni wagia Kanaani. Katonda yawa-aa okuria kuno ni kudodoka ansi ni kuema ku igulu owuire ki owuire, ni ng'ano olwa Sabato lweng'ene. Awaisraeli waakunza okuria kuno ansi okugia okuria. Mu Oluibrania ing'ana rino riri ni isina eria ‘niki?’
Meesia Warra Kristo.
Mikaeli Omulala ku enyankoi awakaate awa Katonda (Yuuda 9; Owus 12:7).
Oguzoka Rino ne eriina eria entiang'i eya mu isaka etiisia ino kandi ekolwa nayo mu Owusasuko ki eriina eria Ekikeeno nakuwa Sataani (Owus 12:2-13:11; 16:13; 20:2).
Okueruyia Mu ediini eya Awayaudi omuntu yaesanga okuwa omumwamu na a-ambre ekintu ekia waatoola mbwe ne ekimwamu. Endagirra ezia Muusa zia-agalanga mbwe omuntu omwamre aeruyiwue nikwo awe owuyanga okuizogaana na awantu. Ku omufwano, omuntu yaesanga okuwa omumwamu: (1) na aigawuule, (2) na a-ambre ku ekitundu, (3) na ari no owulwire owua owugenge, (4) na ariire ewiokuria ewia omuziro, nakuwa (5) na ari omukazi owariire kungulu namba owa enda esulula. Okueruyia okwa awantu awamwamu wano kwawanga mu engira enyingi. Kangi, waakolanga embiko kandi waafumianga emisango egia omuozia yawairranga Katonda ku iwaga riawu.
Okufukwako namba okuwakwa amavuta Okufuka namba okuwaka amavuta ku omutwe namba ku omuwiri ogwa omuntu okukolwa okulagana mbwe omuntu atengeekerwe emirimo emilowole egia Katonda kiomo owuami, owugambi no okukangatra emirimo egia Katonda gindi. Awaami awa Awaisraeli waateewuanga ku entewe eya owuami mu engira eno, kutio waaetwanga mbwe awawakrwe amavuta. Mu engira yazani, eriina Owakrwe Amavuta riawanga eria omulowole, owa Katonda yaazanga okutuma ki Omwami kandi Omununuzi. Omuntu oyo yawanga Yesu Kristo.
Okusiwa okuria Kuno no okureka okuria ku iwaga eria omuntu awuine, kegere awe mu okusawa Katonda. Mu Endagano awantu watoolanga iwaga okusiwa aa wataria ni wasawa Katonda ku ing'ana rewe eriwanyaasia (Yoona 3:5; Neem 1:4; Esta 4:16). Okusawa mu engira eno egera na Awakristo ni wawa na amaani kugia aga okufumia ewikeeno ewiri na amaani amangi ino (Mari 9:29).
Okuwamba ku omusalaaba En ne engira eya Awaruumi waitrangamo omuntu okengiirwe ekiina ekia olumbe, ku okukoma ku omusalaaba ne emisumaali ku amagulu na amakono. Yesu Kristo yaitwa mu engira eno.
Oluwuga olwa awagaaka (awa Awayaudi) Luno lwawanga oluwuga olwa awagaaka amakumi musamvu, olwawanga ni lugingre awagaaka, Awoozia awanene na awagaerezi awa endagirra. Omukangasi owa oluwuga luno yawanga Omukangasi omunene owa awoozia, kandi emirimo egia oluwuga luno giawanga okuwurra ewiina ewikirre awagayi awatono okukenga. Lwawanga oluwuga olutuukre mu emirimo egia okukenga ewiina ewiambre namba omwami, nakuwa omulala ku awagaaka otiirwe ino mu oluwuga luno.
Omufarisaayo Ekifuwo ekia awa ediini eya Awayaudi mu amiire aga Yesu. Waaita mu okuwona mbwe awantu walondre ensikirra ezia Katonda ne endagirra ezia Awayaudi ziona, aa watatambuuke namaba endala. Kukawa kutio, aweene ngawakolanga ewia waagereranga, ekintu ekiageranga ni Yesu awasiagizia wukalu ino.
Omugambi Omuntu owoola amang'ana agaemere ku Katonda. Awagambi wakola emirimo gino na amaani aga Omwoyo Omweru ogwa Katonda nio owaeere. Wario awantu wandi mu Endagano Enkulu ne Empia awaakolanga emirimo egia okutuusia owutumwa owuaema ku Katonda awaaetwanga mbwe awagambi. Yowaana Omubatiisi no omulala ku awagambi awaituukrana mu Endagano Empia.
Omugerezi owa endagirra Omuntu owagereranga kandi owasanukurranga awantu isina eria amang'ana agaajojwa mu Endagano Enkulu, ino-ino amang'ana agari mu ebuuki itaanu ezisookre, mu amiire aga Endagano Empia.
Omugomo ogwa Omukaati oguwulamo amamera Guno mo omugomo ogwa Awaisraeli waakolanga ku amiire musamvu ni Pasaaka emiire okuwua, okulagana okusiwulwa okwa Awaibrania okuema Misri. Eriina rino riemerra ku okuria omukaati ogufumbirwe no owusie owutaduwirwe no omumera ku omudiira ogwo (Okuf 12:14-20). Gwaikolanga owuire owua 15 kutuuka owua 21 ogwa omwenzi ogwa Awayaudi oguetwa mbwe Nisaani.
Omukurumu Omuntu okola emirimo owa ansi ino ku omugizi. Enyinga zindi awanyazi waeesanga okugula awakurumu waawu mala waawa awagule waawu. Omuibrania yaesanga okuwa omugule: (1) na aiwuulwe na awiiwuzi awari awagule, (2) na ari omutaka, (3) na ari no omusango ogwa omuntu ogumukirre okuoloola, nakuwa (4) na awiiwuzi awa omwala wamuguziizie okugia okukorra omuntu wundi.
Omulaawi Rino ne eriina eria omuntu owaema mu ekiriango ekia Laawi mu oluganda olwa Awaisraeli. Lwona, rilagana omuntu-umuntu otunzia omuozia mu emirimo giae mu ekaalu.
Omuozia Omuozia yawanga omuntu owaemanga mu owuiwulane owua Aruuni mu ekiriango ekia Awalaawi. Wano niwo awaakangatranga okusawa mu eema eya Awaisraeli eya okusawa nakuwa mu ekaalu kandi niwo awaakolanga emisango ku isiga eria omusango. Awakangasi awa awoozia woona waakolanga emirimo emilala ekia okukola emisango gino, ni yawangao Omukangasi omunene owa awoozia owawanga owentewe owa oluwuga olwa awagaaka awa Awayaudi. Iye yaingiranga asi aeeru atuukre mu Ekaalu okufumia omusango gwae omwene no ogwa Awaisraeli woona ku amawi gaawu. Omukangasi omunene owa awoozia omiire okureka emirimo yawanga na akiaetwa ne eriina erio kandi yawanga omulala ku awa oluwuga olwa awaagaka awa ediini eya Awayaudi. Omukangasi omunene owa awoozia owawanga ku entewe amiire aga Yesu, yaetwanga Kaifa kandi yakolanga emirimo no omugaaka waae Anaasi owawanga Omukangasi omunene owa awoozia owamala okureka emirimo.
Omusadukaayo Kino ne ekifuwo ekitono ekia awantu awa ediini eya Awayaudi mu amiire aga Yesu. Owungi owua awoozia waawanga Awasadukaayo. Okuganya kwawu kwawanga ni kuisimbiire ku engerera eziema mu ebuuki itaanu ezisookre mu Endagano Enkulu. Okugawukana kwawangao agati yaawu na awiina waawu Awafarisaayo mu amang'ana amangi aga ediini ne endagirra ziawu. Ku omufwano, Awasadukaayo ngawakaganya ku okuziuka okwa awafu alala no okuwaao okwa enyankoi, na Awafarisaayo iwo waawanga ni waganyre ku ewintu wiwiri wino wiona.
Omusalaaba Kino kiawanga ibaawu nakuwa omuti ogwa Awaruumi waakolanga nagwo okuita omuntu okengeerwe ekiina ekia olumbe. Omuntu oyo yawambwanga ku ibaawu nakuwa omuti ogwo ne emisumaali nikwo ya-anikwa ku omusalaaba kungulu okuweera ao nawuno afwe. Awaruumi waalonganga omusalaaba na amabaawu awiri nakuwa emiti iwiri egikiikrwe ki ‘T’ nakuwa ‘+’ nakuwa ‘X’. Awaruumi waaitanga awooni awakianyaanya awakengiirwe ekiina ekia olumbe ku omusalaaba. Omuntu yawurranga owululu owungi na akiari okufwa olumbe oluwiiwi ino luno olwawanga ekisiagizio ku awandi. Omuntu owagianga okuwambwa ono yaginganga omusalaaba gwae omwene na airwa aa agia okuwambwa. Kino nikio ekiagera Yesu na awoola mbwe oagala okuwa omulonzi waae paka aginge omusalaaba gwae kandi amulonde. Kino kilagana mbwe awalonzi awa Yesu paka waganye okuinyaasia namba okufwa ku amang'ana gaae.
Omusamaria Omuntu owaemanga mu ekialo ekia Samaria, ekitemo ekiawanga agati ya Yudeea ni Galiili. Awantu wano ngawakawurizanianga na Awayaudi ni kulondokana no okugawukana kwawu mu amang'ana aga ediini. Ku omufwano Awasamaria waasawanga ku ekigiri ekia Geriziimu (Yowa 4:20), na Awaisraeli iwo waasawanga mu ekaalu ku omugizi ogwa Yerusaleemu. Awayaudi waawonanga Awasamaaria ki awantu atari aweeru aeniki oluganda lwawu olwo lwasumuka ku Awayaudi awaakwa awaala awatari Awayaudi, ekintu ekia endagirra yaawu yagaania wukalu. Kutio gwawanga omuziro ku Omuyaudi okuria, okunywa, okuizogaana namba okuwita mu ekialo ekia Awasamaria.
Omusolo Amasendi aga omwami yakunzanga ku awakialwa awa ekialo ekia arindre okuema ku emere, omwandu nakuwa omusaara ogwa omuntu atuukra. Omusolo gwasoloziwuanga mu ekiiya, ewikulo ewia emigizi, emigizi egiri ku emialo ni mu embuwi ezia ewialo. Mu amiire aga Endagano Empia, Awaruumi waakolanga na Awayaudi wandi okusolozia omusolo ku Awayaudi awiina waawu, kandi Awasolozi awa omusolo Awayaudi wano waaregwa ino na awantu waawu, ku eking'ana kino.
Omusowole Omuntu owa ekisaaza okubirwe owulaawu kugere aeme ku omugizi kandi areke okuwa no okuagala okuwa owulala no omukazi. Awantu awaatunzianga awaami mu emirimo mu amayumba gaawu waakorrwanga watino, kandi eriina rino riaza riwa eriina eria awemirimo awakaate awa mu amayumba aga awaami namba awataasowolwa. Ne enkola eno ngekawanga eya Awayaudi aeniki endagirra ziawu zialowa okuingizia omuntu omusowole namba awantu awaiwulwa otio.
Omutumwa Eriina rino rikolwa nario ku awantu ikumi ni wawiri awa Yesu yalowola okuema ku awalonzi waae awangi, kugere wawe nae kandi wamutunzie mu okulanzia amang'ana aga Owuami owua Katonda. Lunyima ni Yesu yamala okuirana ku igulu, awatumwa wano niwo awaawa ensimbirro kandi awakangasi awa ekaniisa. Paulo, Baranabaasi alala na awandi woona waetwa awatumwa aeniki woona waaeterwa emirimo emilowole egia Katonda.
Omuyaudi Eriina rino riasooka okuetwa nario awantu awaasimuka mu ekiriango ekia awa Yuuda. Lunyima riairana riwa eriina eria awantu awa oluganda olwa Awaisraeli lwona.
Omuzabiibu Omuti oguri ne emirimo ino ku Awayaudi oguama ensaafu emigwa kandi amanzi gago gaagoywa nago edivaai. Omuti guno gukorwe nagwo mu Endagano kangi okulagana awantu awa Katonda. Mu Endagano Empia, Yesu awoola mbwe nio omuzabiibu ogwa kuwuene kandi mbwe ensagia eguriko eama ensaafu endootu, okulagana mbwe awantu awmuganyireko waaza okumenya owulamu owua Katonda aagala (Yowa 15:1-17).
Omuzia owa Daudi Eriina rino, Awayaudi waakolanga nario okulagana Meesia owa waawanga ni warindirra, okuuza okuiwulwa mu owuiwulane owua Omwami Daudi, owaazanga okutoola entewe eya owuami owua guukwa waae Daudi.
Omuzia owa Omuntu Mu ebuuki eya Danieli (7:13-14) Katonda yasasurra Danieli okuuza okwa Yesu mu embonekano eya omuntu owafwanananga omuzia owa omuntu mu amiire aga emberi. Danieli yawona omuntu ono mu owusasuko na aema ku igulu na aika ansi ku ekialo. Yesu omwene yakolanga ne eriina rino okulagana mbwe ni iye omuntu omwene owa Danieli yawona mu owusasuko.
Omwami Mu Endagano Enkulu eriina eria Katonda riri Yaawe mu Oluibrania. Awayaudi waawanga ni waere eriina eria Katonda owuti ino aa ngawakaesanga okurieta. Kutio, ni waasomanga eriina Yaawe, waarietanga mbwe Adonaai, erilagana mbwe Omwami. Kutio, awagalusi awa Endagano woona waagalusia erina Yaawe ni ing'ana Omwami. Mu Endagano eya Olusuba eno, Omwami rilagana Yesu ni Yaawe rigalusiiwue ki Omwami Katonda.
Omwoyo Omweru (ogwa Katonda) Ari omulala ni Katonda Ise ni Katonda Omuzia owawangao, orio kandi ooza okuwaao amiire goona agawula ne entuuko. Ni iye olagana amaani aga Katonda omulala ori aa kasatu. Yawangao ni Katonda Omuzia ni Katonda Ise ne ekialo kiawanga ni kulukwa, yakola na awagambi awa Katonda, yaika ku Yesu olwa yabatiiswa ni Yowaana Omubatiisi mu oluuzi olwa Yordaani, kandi nio owaizuzia Awatumwa alala na awalonzi wandi awa Yesu owuire owua Pendekosti okuwa-aa amaani aga okulanzia Owuami owua Katonda.
Owuami (owua Katonda/owua ku igulu) Owurinzi owua Katonda ku awantu mu owulamu wuno ni mu owulamu owuuza.
Owubaani Ekintu ekisambwa mu omurro kugere kifumie eriosi eriwunya esaami eria Awaisraeli waakolanga nakio mu okusawa.
Owubatiiso Ing'ana rino riema mu Olugiriiki kandi rilagana okuniwia omuntu nakuwa ekintu mu amanzi. Awayaudi waakolanga ni ing'ana rino okulagana enkola yaawu eya okueruyia awantu nakuwa ewintu. Yowaana Omubatiisi yalaga awantu mbwe wareke owuoni wuawu kandi wagaluke waaze ku Katonda, kugere Katonda awarekere amawi gaawu. Kandi awaakola watio, yawabatiisa okulagana mbwe wagaluuke warekere amawi. Kuno kulagana okuingira mu empurzanio empia ni Katonda. Yesu yasikirra awalonzi waae okulanzizia awantu injiili nikwo wabatiise awantu awaingiizie amang'ana gaawu, mala wate okuganya kwawu ku Yesu Kristo Omuzia owa Katonda.
Owuire owua Omwami Owuire owuuza olwa Katonda aaza okukengera awantu awa ku ekialo ekiina kandi olwa aaza okutuusia okuifuuwa kwae ku awantu waae ku igulu ekiyia ne ekialo ekiyia.
Pasaaka Omugomo ogwa Awaisraeli ogukolwa owuire owua 14 mu omwenzi gwawu oguetwa mbwe Nisaani (ampi ni etariiki 1 ogwa omwenzi ogwa okune). Omugomo guno gwalagananga owukire owua Awaisraeli waatuukra olwa waafuma mu owusiwe mu ekialo ekia Miisri. Nyanga olwo, enyankoi owa olumbe yaita awaana awa kuluweri mu amayumba aga Awamiisri woona, ni yawita amayumba aga Awaisraeli areka okuita awaana waawu (Okuf 12:23-27).
Pendekosti Eriina eriema mu Olugiriiki eria omugomo ogwa Awaisraeli wakola ni wamiire okugesa engaano. Isina eria eriina rino riri amakumi ataanu, aeniki omugomo guno gwakolwanga amiire amakumi ataanu no omugomo ogwa Pasaaka gumiire okuwua.
Sabato Owuire owua musamvu mu omudiira ogwa Awayaudi, okuemera Emirimo Itaanu igulo ne enyanga egwamo, kutuuka olwa Omudiira Ogusookere igulo ne enyanga egwamo. Sabato wuri owuire owueru owua Awayaudi ngawakaganyirwa okukola emirimo-umirimo egukawuuke no okusawa Katonda. Nareero, Awayaudi wakiasawa Katonda owuire wuno.
Sataani Eriina eria enyankoi owageezaania okuiagania no Omwami Katonda. Iye nio omukangasi owa ewikeeno, enyankoi awaawa oluwega lwae. Wano niwo awageezaania awantu ni wawaingizia mu okukola owuoni ku ekialo. Eriina rino riri ni isina eria omuzigu, aeniki yawa omuzigu owa Katonda oagalanga okuona endukwa eya Katonda. Yesu aeta Petro mbwe Sataani aeniki Petro yaimerra ki omuzigu okulowera okuagala okwa Katonda okuikola kiomo yamala okutao. Mu Endagano Empia Sataani aetwa na amiina gandi amangi, kiomo: oguzoka, omuweeyi, omuwi, omwisi, omugeezani, omwami owa ekialo kino.
Sayuuni Rino riawanga eriina eria omugizi ogwa Daudi yanyaga Awajeebu, ogwawanga asi aigingiriizie kungulu aa owurinzi wuawanga owulootu. Eriina rino riakolwa nario lunyima ki eriina eria ekigiri aa ekaalu yawanga. Enyinga zindi ekolwa nario ki eriina eria Yerusaleemu omugizi ogwa Katonda oguri ku igulu.
Zaituuni Omuti omunene oguama ensaafu eya Awaisraeli waakolanga nazio okufumia amavuta agariiwua, agarera amalwire kandi agaemiwua mu ekimuri. Lwona ensaafu ezia omuti guno ziriiwua.