Jwumpe pà ɲwɔhɔ 1

Jwumpe pà ɲwɔhɔ

Arɔn: Arɔn mpyi Levi tùluge shin. Uru u à u cɔɔnŋi Musa tɛ̀gɛ, ka pi i Izirayɛli shiinbii yige bilere e Misira kìni i. (Ɲje y'à jwo Levi ná Musa kyaa na ke, yii yire kâla mú). Kile à Arɔn cwɔɔnrɔ shincyiiwe mà pyi u sáragawwu. Kile mpyi a jwo na pi a sáragawwuubii cwɔɔnre Arɔn bage shiinbil'e (Ɛkizodi 28--30; Levitiki 8).

Babilɔn, Babilɔnni: Kànbwɔhɔ mɛge ku mpyi ku ki. Kuru kànhe saha ɲyɛ mɛ. Kìni i kuru kànhe mpyi ke, lire mɛge mpyi Babilɔn. Ku shiinbii fànhe mpyi a ɲyaha pi sanmpii woge na. Pi à kàshige kwɔ̀n Yahutuubii na, maa jà pi na, maa ŋkàre ná pi niɲyahamil'e mà sà mpyi bilii pi kìni i. Yahutuubil'à yyee beetaanre ná kɛ (70) pyi lire kìni i. Yyee ŋkwuu baani (600) fiige, lire kàntugo, ka Yesu si nta a pa diɲyɛŋi i.

Kànhe kà kyal'à jwo Kacyeeŋkii sémɛŋi i, ŋkemu mɛge mú ku ɲyɛ Babilɔnni ke. Kuru kànhe shiinbil'à ɲùŋɔ kyán Kile na. Nàfuubwɔhɔ mpyi pi á, ka pi i wá na pi ɲyii karigii shiŋi puni pyi. Sùpyire na sɔ̂nŋi na lire na ɲyɛ pyiŋkanna mà Ɔrɔmu kànbwɔhe kyaa jwo. Pyɛri sémɛŋi niɲcyiiŋi i Babilɔnni kành'à lwɔ́ mà tɛ̀g'a Ɔrɔmu kyaa jwo (1 Pyɛri 5.13).

Bage kafaage sèe woge bage mbìini na: Yahutuubii mpyi maha pi bayi faanre ná kafaayi i. Kafaage ku mpyi maha mpyi bage kafaayi puni sèe woge ke, kuru ku mpyi maha mpyi kafaage nizanŋke nìɲyiŋi na. Bage ká mpyi ku ɲyɛ a faanra ná kuru kafaage e mɛ, ku maha ɲcwo.

Bàtaage, Bàtaayi: Bàtaage na ɲyɛ jwumɔ mpemu ɲwɔhɔ k'à ŋwɔhɔ ná yákiliŋi maha ntaha a pu ɲwɔhe cya ke, ku maha lwɔ́ a tɛ̀g'a kani là yyaha jwo. Mà Yesu yaha ɲìŋke na, u à karii niɲyahagii yyaha jwo u lógofeebil'á ná bàtaayi i mà tàanna ná pi taceŋke e (Marika 4.33).

Batize, Batizeli, Batizeliŋi: Pyiŋkannigii shuunni cyi ɲyɛ batizeliŋi na:

1. Mà mbyîgimɛ: Kile mpyi a nàŋi wà tun síwage e ŋgemu mɛge ku mpyi Yuhana Batizelipyiŋi ke. Mpii pi mpyi maha sì na u jwumpe núru ke, u mpyi maha pire pyi na pi pi toroŋkanni kɛ̂ɛnŋɛ, maa pi mbyîgimɛ lwɔhe e, bà Kile si mpyi si pi kapegigii yàfa pi na mɛ. U la mpyi pire pi bégele pi i ntaha Yesu fye e (Macwo 3.1-12). Mà jwo Yesu u dùgo nìɲyiŋi na ke, u à yi jwo u cyelempyiibil'á na pi a sì diɲyɛŋi cyeyi puni i pi sà uru jwumpe jwo, bà sùpyire puni si mpyi si mpyi uru cyelempyii mɛ. Ŋgemu n'a mpyi a tɛ̀ɛn u kapegigii taan maa dá Yesu na ke, pi mpyi maha urufoo mbyîgimɛ lwɔhe e. Lire nde na mpyi kyaa mà li cyêe na urufol'à pyi shinfɔnŋɔ.

2. Mà ɲî fo mà wu: Yuhana Batizelipyiŋi mú mpyi a jwo na Yesu sí dánafeebii batize ná Kile Munaani i. Lire ɲwɔhe ku ɲyɛ, u mpyi na sí Kile Munaani tîrige pi ɲuŋ'i. Lire mpyi na sí n‑pyi mu à jwo Kile Munaani à pi ɲî a wu. Pantekɔtiŋi canŋke lire niɲcyiin'à pyi (Kapyiiŋkii 1.18; 2.1-36; 11.4-18).

Bilereŋkwoŋi kataanni: L'à mɔ mà Izirayɛli shiinbii yaha bilere e Misira kìni i, Kile à li lwɔ́ si pi shwɔ ti na, maa mɛ̀lɛkɛŋi wà tun u jyè Misira kìni pyɛnyi puni i u u li pùnampyicyiibii puni bò. Izirayɛli shiinbii pi ke, Kile mpyi a pire pyi na pyɛngɛ maha pyɛngɛ shiin pi mpàbili bò, pi i li sìshange shwɔ pi ɲaraga ɲaraga pi pyɛnyi tajyiɲwɔyi na. Ɲyɛ mɛ̀lɛkɛŋi nintoroŋ'à kuru sìshange ɲya ke, maa ntòro yire pyɛnyi taan kakyara pyimbaa. Lire l'à li ta, bilereŋkwoŋi kataanni i, Yahutuubii maha mpàbili bò pyɛnyi puni i, maa li kyaare kyà siɲcyan.

Bwúuruŋi niɲjirigembaaŋi kataanni: Lire kataanni ná bilereŋkwoŋi wuuni maha bînn'a sìi, ŋka li maha nɔ canmpyaa baashuunni na. Yahutuubil'à shwɔ Misira shiinbii na canŋke ŋkemu i ke, pi ɲyɛ a yîrigeyirige yaani le bwúuruŋi i mɛ, ɲaha na yɛ lire laage ɲyɛ a mpyi pi á mɛ. Lire kurugo pi aha a lire kataanni pyi, pi ɲyɛ na yîrigeyirige yaani leni bwúuruŋi i mɛ.

Canŋɔŋke: Yahutuubil'á, pwɔrɔnaŋi u mpyi cibilaage canmpyibaashɔnwuuni. Kuru canŋke pi báaraŋi mpyi maha yyére. Sùpyire puni canŋɔŋke ku mpyi kure. Ku mpyi maha lwɔ́ pwɔ̀rɔŋi yàkoŋke na, maha mpa nɔ pwɔrɔnaŋi canŋaɲyicwoore na.

Kile à diɲyɛŋi puni dá canmpyaa baani funŋ'i, maa ŋɔ̀ canmpyibaashɔnwuuni i (Zhenɛzi 2.2). Saliyaŋi Kile à kan Musa á ke, y'à jwo ur'e na Yahutuubii kà raa báara pyi canmpyibaashɔnwuuni i mɛ. Bà uru yabiliŋ'à ŋɔ̀ canmpyibaashɔnwuuni i mɛ, u na li caa pi á, pi a canmpyibaashɔnwuuni ŋɔ̀ni mú, pi i li le barag'e (Ɛkizodi 20.8-11). Lire canmbilini li ɲyɛ na Kile ná u shiinbii shwɔ̀hɔlɔ tunmbyaare cyêre. Kàntugo, Kile Saliyaŋi cyelentiibii ná Farizhɛɛnbil'à pa saliyaŋi kapyaagii cyìi niɲyahagii bâra canŋɔŋke na. Karigii cyìi mpyi wani, pi mpyi maha jwo na cyire kà raa mpyi canŋɔŋke e mɛ. Saliyaŋi pi mpyi a tìŋɛ ke, uru mpyi a waha. Mpii pi mpyi pi ɲyɛ na uru Saliyaŋi kurigii ɲaare mɛ, Yahutuubii yyaha yyére shiinbii mpyi maha pire cɛɛnni. Ali pi à Yesu cɛ̂ɛgɛ mà lire ɲùŋke pyi na u à yampii pìi cùuŋɔ canŋɔŋke e.

Cyelempyiibii: Shiin kɛ ná shuunniŋi Yesu à cwɔɔnrɔ mà tun ke, pire pi ɲyɛ u cyelempyiibii. Pire u à kâla u jwumpe na, bà pire mú si mpyi s'a sùpyire sannte kâlali mɛ. Shin maha shin u à ɲɛɛ puru jwumpe na maa dá Yesu na ke, urufoo mú na ɲyɛ u cyelempya.

Dánafeebii kuruŋke: Ɲwɔhɔ shuunni u ɲyɛ dánafeebii kuruŋke na:

1. Dánafeebii pi na bínnini cyaga niŋkin i maa Kile pêre maa u jwumpe núru ke.

2. Sùpyire puni t'à dá Yesu na diɲyɛŋi puni i ná tèrigii puni i ke.

Dawuda: Izirayɛli shiinbii saanŋi niɲcyiiŋi mɛge mpyi Sawuli. Saanŋi u à tɛ̀nn'a taha uru na ke, uru u à pyi Dawuda. Dawuda u à pyi Izirayɛli shiinbii saanbii puni shinbwoŋi. U kyaa mpyi a táan Kile á. U à yyee niɲyahagii pyi saanre na. Uru u à Zaburu sémɛŋi myahigii fànha sémɛ. Kile mpyi a yi jwo u tùnntunmpii cye kurugo na uru sí Dawuda tùluge shinŋi wà tun u pa uru shiinbii shwɔ. Uru Shwofooŋi wi ke, Yesu kyaa li. Kile mpyi a yire jwo mà mɔ, ka Yesu si nta a si. Lire kurugo pi maha u pyi: «Yesu, Dawuda Tuluge Shinŋi» (Macwo 1.1; 9.27; 20.30-31; 21.9; 22.42-45).

Diɲyɛŋi canzanɲyi: Mà tàanna ná Kile Jwumpe Semɛŋi i, diɲyɛŋi canzanɲyi yi ɲyɛ, mà lwɔ́ Yesu tèeduguni na nìɲyiŋi na, mà sà nɔ diɲyɛŋi tèekwooni na.

Eburu, Eburubii: Yahutuubii ninuubii pi ɲyɛ Eburu shiinbii. Ibirayima tùluge shiinbii pi maha mpyi Eburu shiinbii. Pi tulyɛge kà mɛgɛ mpyi Ebɛri, uru mɛge ku ɲyɛ na yiri tire sùpyire na.

Eli: Eli mpyi Kile tùnntunŋɔ nimbwo. Eli tèn'à tòro mà nɔ yyee ŋkwuu baacyɛɛre (900) fiige na, ka Kile Niɲcwɔnrɔŋi Yesu si nta a pa diɲyɛŋi i. Eli ɲyɛ a kwû mɛ, ŋka Kile à u ɲyii wuŋi lwɔ́ a kàre nìɲyiŋi i. Mà jwo Yesu u pa diɲyɛŋi i ke, lire mpyi a Kile ta u à li lwɔ́ si u tùnntunŋi wà tun u pa u Niɲcwɔnrɔŋi kuni bégele. Yuhana Batizelipyiŋi u à pyi uru tùnntunŋi. Eli karigii mpyi na ɲaa u e (Macwo 11.11-14; 17.13; Luka 1.17). Mà Yesu yaha ɲaŋke ɲuŋ'i, tèni i u yyahe ná u vàanɲy'à kɛ̂ɛnŋ'a fíniŋɛ fo na ɲî ke, Eli ná Musa à sà jwo ná u e.

Erɔdi: Kile Jwumpe Semɛŋi na yu Erɔdiibii mpiimu kyaa na ke, pi à shiin sicyɛɛre kwɔ̀.

1. Saanŋi Erɔdibwɔhɔ: Tèni i Yesu à si ke, uru u mpyi kìni puni saanŋi. Uru u mpyi na Yesu nizivɔnŋi caa raa bùu. U à kwû mà Yesu ta u sàha lyɛ mɛ. U jyaabii mpyi a ɲyaha. U kwùŋkwooni kàntugo, Ɔrɔmu shiinbil'à u kìni jya mà pyi sicyɛɛre, maa cyeye taanre ɲùŋufenɛ kan u jyaa taanr'á, maa taage sicyɛrewoge woore kan wabɛr'á (Macwo 2.1-22; Luka 1.5).

2. Saanŋi Erɔdi Antipasi: Uru mpyi saanŋi Erɔdibwɔhɔ jya. Erɔdi Antipasi u mpyi Galile kùluni ɲùŋɔ na Yesu nàŋkocyɛɛre ná u báaraŋi tèni i. Uru u à u sìɲɛɛŋi ɲyii wuŋi cwoŋi lèŋ'a pyi u cwo, maa pi pyi pi à Yuhana Batizelipyiŋi ɲùŋke kwɔ̀n (Marika 6.14-29). Uru yyére pi mú à sà Yesu yíbe mà jwo pi u bò ke (Luka 23.6-12).

3. Saanŋi Erɔdi Agiripa niɲcyiiŋi: Saanŋi Erɔdibwɔhɔ ɲambile li mpyi Erɔdi Agiripa niɲcyiiŋi. U à dánafeebii niɲyahamii kyérege sèl'e. Uru u à pi pyi pi à Yuhana cìnmpworoŋi Yakuba bò. U ɲyɛ a mɔ ɲùŋufente na mɛ (Kapyiiŋkii 12.1-23).

4. Saanŋi Erɔdi Agiripa shɔnwuŋi: Uru mpyi saanŋi Erɔdi Agiripa niɲcyiiŋi jya (Kapyiiŋkii 25.13; 26.32).

Ɛrɛzɛn cige, Ɛrɛzɛn lwɔhe, Ɛrɛzɛn pyàŋi, Ɛrɛzɛn sinmpe: Cige ki, ŋkemu pi maha fàa ke. Ku yasɛɛre ká nɔ, pi maha ti kwɔ̀n, maa ti lwɔhe yaa maha mpyi sinmɛ. Yahutuubii maha u cikooyi cyáan, maa yaha ti na, bà ti si mpyi s'a seni sèl'e mɛ. Ɛrɛzɛn sinmp'à fworo ɛrɛzɛn pyàŋi i.

Farizhɛɛnbii: Yahutuubii Kile kuni toŋkuni là shiin pi mpyi pi pi. Saliyaŋi Kile mpyi a kan Musa á ke, pi mpyi maha uru kâlali sèl'e, maa u kurigii ɲaare, maa fànhe cyáan sùpyire na t'a u kurigii ɲaare cyi ɲaaraŋkanni na. Pi yabilimpii mpyi a làdaabii pìi niɲyahamii bâra Kile Saliyaŋi niŋkanŋi na, maa sùpyire kâlali pire puni na. Pi niɲyahamii mpyi yàmpeenɛ sùpyii, maa sɔ̂nŋi na pir'à pwɔ́rɔ sùpyire sannte na, maa piye pyi sèeshiin mà ta yire bà mɛ (Marika 7.1-13).

Fíniŋɛ: Mà tàanna ná Yahutuubii Kile kuni i, karigii cyìi na mpyi wani ɲcyiimu cyi maha sùpyaŋi ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan ke. Wà n'a mpyi a lire kani là pyi, urufoo sàha mpyi na jìn'a shà Kileɲaarebage e mɛ, ɲaha kurugo yɛ u mpyi maha ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan.

Yalyire tà mpyi maha sùpyaŋi ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan. Tòge yampe n'a mpyi wà na, urufoo mpyi maha ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan. Sáraya na mpyi ɲjemu yi mpyi maha sùpyaŋi fíniŋ'a yige ɲcyii karigil'e Kile yyahe taan ke.

Ŋka tunmbyaare nivɔnnte e Yesu sárag'à yire sárayi puni fáa. Yesu à li cyêe na kapegigii cyi maha sùpyaŋi ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan (Marika 7.14-23). Yesu sìshange ná Kile Jwumpe cye kurugo, sùpya maha jà a fíniŋɛ Kile yyahe taan (Yuhana 15.3). Wuu aha yyére li na Kile yyahe taan na wuu ɲyɛ kapimpyimii, Kile sí wuu kapegigii yàfa wuu na, si wuu fíniŋɛ, lire e wuu sí n‑jà tabaraga ta u na (1 Yuhana 1.9).

Fizhiye cige: Fizhiye cige ná ntashan cig'à fworo, ŋka pyɛnge cige ku ɲyɛ ku ki, pi maha ŋkemu fàa ku yasɛɛre kurugo ke. Kile Jwumpe Semɛŋi à Izirayɛli shiinbii tàanna ná kuru cige e.

Girɛkiibii: Mà Yesu yaha diɲyɛŋi i, Girɛsi mpyi a pyi kìre mà kwɔ̀. Girɛsi kìni shiinbii pi maha mpyi Girɛkiibii. Pi mpyi na kàlaŋi niɲcɛnŋi taa sèl'e. Sùpyire mpyi maha pi pêre sèl'e pi yákilifente kurugo. Supyishi niɲyahawa mpyi a Girɛkiibii shɛɛnre cè. Jwumpe Nintanmpe Semɛbii mpyi a sémɛ tire shɛɛnre e.

Ibirayima: Izirayɛli shiinbii ná dánafeebii tulyɛge ki. Kile à u pyi u fworo u yabiliŋi kìni i u a sì kìni uru Kile sí n‑cyêe u na ke. Kile mú à ɲwɔmɛɛni lwɔ́ u á na uru sí lire kìni kan u ná u tùluge shiinbil'á pi tɛ̀ɛn. Ibirayima à Kile ɲwɔmɛɛni cû, maa culumɛtirii ŋkwuu baani (600) ɲaara maa nta a nɔ lire kìni i. Lire kìni mɛge ɲyɛ Kana. Lire pi maha mpyi niɲjaa Izirayɛli kìni. Kile à tunmbyara le ná Ibirayima e, maa tùlugo niɲyahaga ɲwɔmɛɛ lwɔ́ u á. Ali mà li ta Ibirayima ná u cwoŋi mpyi a lyɛ pyà baa, u mpyi a tɛ̀ɛn ná l'e na Kile sí lire ɲwɔmɛɛni fûnŋɔ. Ka Kile si kakyanhala pyi maa pùnambile kan pi á, ka pi i li mɛge le Ishaka. Ishaka à pa ŋamii ta, maa pi mɛgɛ le Ezawu ná Yakuba. Yakuba wi ke, ka uru si mpa pùnampyire kɛ ná shuunni ta. Pire kɛ ná shuunniŋi u à pa mpyi Izirayɛli tùluyi kɛ ná shuunniŋi tulyeyi. Kuru tùluge sùpyire t'à pa mpyi Yahutuubii. Yuhana Batizelipyiŋi ná Yesu ná Poli, pire shiin taanreŋ'à li cyêe na yaayi ɲwɔmɛɛni Kile à lwɔ́ ke, mà pyi Ibirayima tùluge shin, lire kanni bà li maha jà a wà pyi u à yire yaayi ta mɛ. Bà Ibirayima à dá Kile na mɛ, mpiimu ká dá Kile na u fiige ke, l'à pyi Yahutu yo, l'à pyi supyishiŋi wabɛrɛ yo, uru dániyaŋi cye kurugo Kile sí n‑jwo na pir'à tíi. Pire pi ɲyɛ u tùluge shiinbii sèe wuubii.

Izirayɛli: Ibirayima jyaŋi Ishaka à pùnampyire shuunni ta. Wà mɛge mpyi Yakuba, u sanŋi woge sí ɲyɛ Ezawu. Canŋka Kile à uye cyêe Yakuba na maa u mɛge le Izirayɛli. Yakuba jyaabii mpyi kɛ ná shuunni, pire pi à pyi Izirayɛli tùluyi kɛ ná shuunniŋi tulyeyi. Pi maha pire pyi: «Yakuba tùluge shiinbii» lire ɲyɛ mɛ: «Izirayɛli shiinbii». Pire pi maha mpyi: «Eburubii» mú. Lire puni kàntugo, pi à pa pi mɛgɛ le: «Yahutuubii». Pire kìni pi maha mpyi niɲjaa «Izirayɛli».

Izope: Izope na ɲyɛ cige. Yaaga ká ɲwɔ́hɔ, lire ɲyɛ mɛ sùpya ká ɲwɔhɔmɔ kyaa pyi Kile á, Kile sáragawwuubii mpyi maha kuru cige ŋkéŋke fyinmɛ lwɔhe e, lire ɲyɛ mɛ sìshange e, maha ɲaraga ɲaraga kuru yaage, lire ɲyɛ mɛ uru sùpyaŋi na, si u fíniŋɛ Kile á.

Jacwɔɔre: Tasinnage kɛgɛmpe karigii puni na ɲyɛ jacwɔrɔ. Fúruŋi funŋke e, nɔ̀ŋi ná ceeŋ'à yaa pi kúu piye na. Ŋka pi shuunniŋi i, pi wà ká u sanŋi ɲwɔhɔ yaha maa wwɔ̀ ná wabɛr'e tasinnaga na, mà tàanna ná Kile Jwumpe Semɛŋi i, lire na ɲyɛ jacwɔrɔ.

Jahanamaŋi: Diɲyɛŋi canŋkwɔge, cyage e shinpiibii puni sí n‑wà kyaage e ke, kuru cyage ku ɲyɛ Jahanamaŋi. Pi mú maha kuru cyage pyi: «Nafugombaage cyage» lire ɲyɛ mɛ: «Numpini cyage» lire ɲyɛ mɛ: «Kakyaare ná tapinnage cyage». Pi maha ku pyi mú: «Mɛɛsuuni ná ŋkànŋkunni cyage.»

Kana kìni: Kìni ɲwɔmɛɛni Kile à lwɔ́ Ibirayima ná u tùlug'á ke, lire mɛge ku ɲyɛ Kana. U à li ɲwɔmɛɛni lwɔ́ pi á na li sí n‑pyi pi wuu, lire pi maha mpyi niɲjaa: «Izirayɛli kìni».

Kàniŋɛ cyɛge: Bwompe tatɛɛnge ki. Fànhafoo ká shin tìŋɛ u kàniŋɛ cyɛge na, u à u tìŋɛ bwompe tatɛɛnge e.

Kapii, Kapiini, Kapegigii: Kile Saliyaŋi kafuunŋkii cyi ɲyɛ kapegigii. Kyaa maha kyaa li ɲyɛ Kile ɲwɔmɛɛyahara ke, l'à pyi kabilere yo, l'à pyi kabwoo yo, kyaa maha kyaa l'à kàntugo wà Kile ɲyii wuun'á ke, cyire puni na ɲyɛ kapegii (1 Yuhana 3.4).

\k Kile Jwumpe kàlambayi:

Yahutuubii n'a mpyi a nàmbaa kɛ kwɔ̀ kànha maha kànha na ke, pi mpyi maha piye bínnini bage k'e maa Kile Jwumpe kâlali, maa Kile ɲáare, maa u pêre. Karigii cyi à yaa cyi cwɔɔnrɔ ke, tèrigii cyìl'e pi mpyi maha cyire cwɔɔnre wani. Kuru bage pi maha mpyi: «Kile Jwumpe kàlambage» (Luka 4.16-30; 12.11-12; Kapyiiŋkii 13.14-44).

Kile Jyaŋi: Yesu mɛge kà ki. U à fworo Kile e, lire kurugo u maha Kile pyi u Tuŋi, Kile maha u pyi uru Jyaŋi. Pi mú shuunniŋ'à wwɔ̀.

Kile mɛ̀lɛkɛɛbii: Pi maha Kile pêre, maa dánafeebii saɲcwɔnŋi sigili, maa Kile tùnnture yu pi á.

Kile Munaani: Mà jwo Yesu u kàre nìɲyiŋi na ke, u à Tɛgɛfoo ɲwɔmɛɛ lwɔ́ u cyelempyibil'á. Uru Tɛgɛfooŋi u ɲyɛ Kile Munaani. Kile Munaani li ɲyɛ dánafeebii puni zòmpyaagil'e. Lire li maha pi tɛ̀re pi i Kile ɲyii wuuni pyi. Kile Munaani ná Tufooŋi Kile ná Jyafooŋi Yesu à wwɔ̀ mà pyi niŋkin.

Kile Niɲcwɔnrɔŋi: Yesu mɛge kà ki. Kuru mɛge ɲwɔhe ku ɲyɛ: «Shinŋi na sìnmp'à wu si li cyêe na Kile à u cwɔɔnrɔ ke.» Tèni l'e pi n'a mpyi a sùpya pyi saanwa, lire ɲyɛ mɛ Izirayɛli shiinbii ɲùŋufembwɔhɔ, pi mpyi maha sìnmɛ wu u ɲùŋke e. Lire li mpyi maha li cyêe na ur'à cwɔɔnrɔ Kile báaraŋi mɛɛ na. Lire mpyi maha li cyêe mú na Kile à u Munaani le u e. Mà ta Yesu sàha mpa diɲyɛŋi i mɛ, Kile mpyi a li ɲwɔmɛɛni lwɔ́ si u tun u pa uru shiinbii shwɔ si mpyi diɲyɛŋi ɲùŋɔ na. Pi maha uru Shwofooŋi pyi: «Kirisita» lire ɲyɛ mɛ: «Kile Niɲcwɔnrɔŋi».

\k Kileɲaarebage: Kileɲaarebaga niŋkin kanna ku mpyi Yahutuubil'á. Zheruzalɛmu kànhe e ku mpyi, wani Yahutuubii mpyi maha jyè na pi sárayi wwû, maa pi yakanyi kaan Kile á, maa pi kataangii pyi. Saanŋi Solomani u à pi pyi pi à Kileɲaarebage niɲcyiige faanra. Babwɔhɔ nisinaŋa ku mpyi ku ki. Ntàŋii taanre mpyi ku yyaha yyére. Pi mpyi a kàsɔɔgɔ nimbwɔhɔ tɛ̀g'a ntàaŋkii taanreŋi ná Kileɲaarebage kwûulo. Sùpyire puni mpyi maha jyè kuru kàsɔɔge funŋke e, Yahutuu bâra sùpyire sannte na. Wani Kile Saliyaŋi cyelentiibii mpyi maha kàlaŋi kaan sùpyir'á. Bà Kile vàanŋke bage mpyi a táa shuunni mɛ, amuni Kileɲaarebage nivanrage mpyi a táa. Ku babilini niɲcyiini mɛge mpyi: «Bage sèecyage». Sáragawwuŋi wà mpyi maha jyè kuru cyage e tooyo shuunni canŋke e, ɲyɛ̀ge ná yàkoŋke, maa wusunaŋi súugo Kileɲarege tèni i.

Babilini shɔnwuuni mɛge mpyi «Bage sèesee cyage». Vàanŋa mpyi a para lire ná babilini niɲcyiini shwɔhɔl'e. Sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe kanni ku mpyi a yaa ku jà a jyè lire babilini i tɔɔgɔ niŋkin yyeeni i. Lire babilini i pi mpyi maha tunmbyaare mbwùuni yaha. Pi aha Kileɲaarebage kyaa jwo Kile Jwumpe Semɛŋi i, tèrigii cyìl'e bage yabiliŋi kyaa li maha mpyi li li, ŋka tèrigii cyìl'e, bage ná ku ntàaŋkii kyaa li maha mpyi li li. (Jwumpe p'à yyaha tíi ná Kile vàanŋke bage ná sáragawwuubii ná sárayi kani i ke, yii puru wíi mú.)

Kileɲaarebage kataanni: Yahutuubii mpyi maha lire kataanni pyi yyee maha yyee, bà pi funɲyi si mpyi si ɲcwo Kileɲaarebage canɲjyivinige na mɛ (Yuhana 10.22). Yyee ŋkuu ná beetaanre (160) mà Yesu ta u sàha mpa mɛ, pi zàmpɛɛnbii mpyi a Kileɲaarebage ɲwɔ́hɔ, maa ku kɛ̀ɛge. Zhudasi Makabe u à ku bégele sahaŋki maa ku jyé a fíniŋɛ Kile mpèeŋi kurugo.

Kileɲaarebage sèecyage, Kileɲaarebage sèeseecyage: Kileɲaarebage mpyi a táa ná vàanŋ'i, mà pyi bapyaa shuunni. Pi mpyi maha babilini niɲcyiini pyi: «Kileɲaarebage sèecyage» maa shɔnwuuni pyi: «Kileɲaarebage sèeseecyage». Kileɲaarebage sèeseecyage e sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe maha jyè yyeeni i tɔɔgɔ niŋkin maa sáraga wwû sùpyire kapegigii yàfaŋi kurugo. (Cyage ku ɲyɛ na yu Kileɲaarebage kyaa na ke, yii kuru kâla.)

Kile Saanre: Lire ɲwɔhe ku ɲyɛ na Kile na ɲyɛ Saanwa. Kile na ɲyɛ diɲyɛŋi puni ɲùŋɔ na. Sùpyire t'à dá Yesu Kirisita na ke, tire pun'à jyè Kile Saanre e, tire pun'à pyi Kile sùpyii. Numɛ Kile Saanre à ŋwɔhɔ. Ti na ɲyɛ Kile sùpyire zòompil'e. Diɲyɛŋi canŋkwɔge, ti saha sì ŋwɔhɔ mɛ. Kile sí n‑tɛ̀ɛn sùpyire puni ɲùŋɔ na. U sí funntanga nimbwɔhɔ kan u wuubii pun'á.

Kile Saliyaŋi cyelentiibii: Pire pi mpyi maha Musa Saliyaŋi sémɛbii kâlali, pi mú mpyi a pi cè sèl'e. Pire mú pi mpyi maha sùpyire kâlali pi na. Pi niɲyahamii mpyi Farizhɛɛnbii toŋkuni i. (Cyage ku ɲyɛ na yu Farizhɛɛnbii kyaa na ke, yii kuru kâla.)

Kile sáragawwuubii: Tunmbyaare niɲjyɛɛre tèni i, pire pi mpyi a yaha pi a sárayi wwû Kile á, pi raa Kileɲaarebage karigii cwɔɔnre. Izirayɛli shiinbii mpyi maha ma na pi sárayi yaayi kaan pi á, pi a ŋkaan Kile á pire mɛge na, pire kapegigii yàfaŋi kurugo. Pi mpyi maha sùpyire taanni Kile Saliyaŋi karigii na. Pi mpyi maha yaa pi cwɔɔnrɔ Arɔn baga shiinbil'e. Yesu tùnntunŋi Pyɛri à li cyêe na dánafeebii kuruŋke mú na ɲyɛ Kile sáragawwuubii kuruŋɔ. Lir'à li cyêe na pire cye kurugo Kile maha u jwumpe yu sùpyire sannt'á. Pi maha Kile ɲáare pi sanmpii kyaa na maa Kirisita pêre, maa báare u á.

Kile sáragawwuubii ɲùŋufeebii, Kile sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe: Pi mpyi maha sáragawwuubii pìi cwɔɔnr'a pyi ɲùŋufee. Pire ɲùŋufeebil'e, pi mpyi maha wà niŋkin cwɔɔnr'a pyi ɲùŋufembwɔhɔ. Li mpyi a fyânha a pyi, pi aha wà pyi ɲùŋufembwɔhɔ, uru mpyi maha ŋkwôro pur'e, fo u Kile wuuni ká nɔ u na. Lire kàntugo pi maha wabɛrɛ cwɔɔnrɔ. Sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe kanni ku mpyi maha jyè Kileɲaarebage sèesee cyage e, tɔɔgɔ niŋkin yyeeni i. Ku mpyi maha jyè wani ná yatɔɔrɔ shuunni sìshan e pi à ntemu pyi sáraga ke. Yatɔɔge kà niŋkin sìshange mpyi maha ntɛ̀g'a sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe yabiliŋi kapegigii yàfa u na, maa ku sanŋke woge tɛ̀g'a sùpyire sannte wogigii yàfa ti na.

Lɛtɛrɛŋi u à tùugo Eburu shiinbil'á ke, ur'e Yesu pi maha mpyi: «sáragawwuɲuŋufembwɔhe» ɲaha na yɛ uru u à sárayi puni nimbwɔhe wwû. Yatɔɔrɔ bà u à pyi sáraga mɛ, u yabiliŋi u à pyi sáraga tɔɔgɔ niŋkin fo tèekwombaa. Kuru sárag'à sàa táan Kile á. Kuru sárage cye kurugo, mpii pi à dá Yesu na ke, Kile à pire kapegigii puni yàfa pire na fo tèekwombaa. Lire kurugo sárage kabɛrɛ kyaa saha ɲyɛ wuu na mɛ. Sáragawwuubii piibɛrii kyaa ɲyɛ wuu na mɛ, Yesu kyaa li ɲyɛ wuu na (Eburu shiinbii 4.14--5.10; 7.1--9.28; 10.11-18).

Kile tùnntunmpii: Sùpyaŋ'á Kile à jwo a kan, u pa jwo sùpyire sannt'á ke, uru u ɲyɛ Kile tùnntunŋi. Tèrigii cyìl'à tòro, Kile mpyi a tùnntunmii niɲyahamii tun pi pa a u tùnnture yu. Tère o tère e Izirayɛli shiinbil'à kàntugo wà Kile na ke, u mpyi maha wà tun u à yi jwo pi á pi pi toroŋkanni kɛ̂ɛnŋɛ, lire baare e uru sí yyefugo wà pi na. Pire tùnntunmpii ɲwɔmugure cye kurugo mú, karigii cyi mpyi na sí n‑pa n‑pyi ke, Kile à cyire cyêe. Kile tùnntunmpii pìl'à jwo Kile Niɲcwɔnrɔŋi mpaŋi kyaa na. Malaki u à pyi Kile tùnntunŋi nizanŋi Tunmbyaare Niɲjyɛɛre tèni i. Yyee ŋkwuu sicyɛɛre (400) kàntugo, ka Kile tùnntunŋi Yuhana Batizelipyiŋi si mpa a yi yu sùpyir'á, na Kile Niɲcwɔnrɔŋi à pa.

Yesu dugoŋkwooni kàntugo nìɲyiŋi i, Kile saha na yu ná pìl'e dánafeebii kuruŋke e u Munaani cye kurugo. Ɲyɛ mpii pi ɲyɛ na núru u ɲwɔ na ke, pire maha u jwumpe yu dánafeebil'á. Pi maha pire mú pyi Kile tùnntunmii. Ŋka pi jwump'à yaa pu kàanmucya si ɲcè kampyi pu ná Kile Jwumpe Semɛŋi wumpe na ɲyɛ niŋkin (1 Tesaloniki shiinbii 5.19-22).

Kile vàanŋke bage: Mà Izirayɛli shiinbii yaha pi i ɲaare na ntùuli síwage e, Kile à Musa pyi u vàanŋa baga nitabaaga yaa. Ku mpyi a yaa ku yaa yaaŋkanni ndemu na ke, Kile mpyi a lire cyêe u na. Ka pi i ku yaa ná vàantufahare ná yatɔɔre seeyi i. Ntàani mpyi a bage mâhana. Vàanya mú mpyi a tɛ̀g'a lire ntàani mâhana. Kuru bage e, lire ɲyɛ mɛ ntàani na, Izirayɛli shiinbii mpyi maha Kile pêre, pi sáragawwuubii sí i sárayi wwû Kile á. Pi aha a si raa ŋkɛ̀ɛge cyage kabɛr'e, pi mpyi maha vàanŋke bage waraga maha ntug'a kàre. Pi aha sà nɔ pi tashage e, pi maha núr'a ku sogolo.

(Cyeyi yi ɲyɛ na yu tunmbyaare mbwùuni ná Kileɲaarebage ná Kileɲaarebage sèecyage ná Kileɲaarebage sèeseecyage kyaa na ke, yii yire kâla yii bâra Eburu shiinbii 9.1-10 na.)

Kirisita: Yesu mɛge kà ki. Kuru mɛge ɲwɔhe ku ɲyɛ: «Shinŋi na sìnmp'à wu si li cyêe na Kile à u cwɔɔnrɔ ke.» Tèni l'e pi n'a mpyi a sùpya pyi saanwa, lire ɲyɛ mɛ Izirayɛli shiinbii ɲùŋufembwɔhɔ, pi mpyi maha sìnmɛ wu u ɲùŋke e. Lire li mpyi maha li cyêe na ur'à cwɔɔnrɔ Kile báaraŋi mɛɛ na. Lire mpyi maha li cyêe mú na Kile à u Munaani le u e. Mà ta Yesu sàha mpa diɲyɛŋi i mɛ, Kile mpyi a li ɲwɔmɛɛni lwɔ́ si u tun u pa uru shiinbii shwɔ si mpyi diɲyɛŋi ɲùŋɔ na. Pi maha uru Shwofooŋi pyi: «Kirisita» lire ɲyɛ mɛ: «Kile Niɲcwɔnrɔŋi».

Kwɔ̀n, Kwùun: Kile à yi jwo Ibirayima ná u tùluge shiinbil'á na pi a pi pùnampyire kwùun pi ziŋi canmpyibaatanrewuuni i. Pyàŋi ŋkwɔ̀nŋi mpyi maha li cyêe na Yahutu u ɲyɛ u wi. Pùceepyire mpyi na ŋkwùun mɛ.

Yesu Kirisita à pa ke, Yahutuu niɲyahamil'à dá u na. Ŋka pi shwɔhɔl'e pìi mpyi na ŋko na wà sì n‑jà n‑pyi dánafeebii kuruŋke e mà ta u ɲyɛ a kwɔ̀n Yahutuubii fiige mɛ. Poli mpyi a ɲɛɛ pur'e mɛ. U à li cyêe na shinŋi u ɲyɛ u ɲyɛ Yahutu mɛ, na ɲùŋɔ ɲyɛ wà u uru kwɔ̀n mɛ. U à li cyêe mú na Yahutu yo, Yahutu bàl'à yo, nde li sí Kile pyi u ɲɛɛ sùpya na ke, lire li ɲyɛ mà dá Yesu Kirisita na (Kapyiiŋkii 15.1-29; Ɔrɔmu shiinbii 2.25-29; 4.1-12; Galati shiinbii 5.2-12; 6.12-15).

Levi: Leviyii na ɲyɛ shuunni Kile Jwumpe Semɛŋi i.

1. Leviŋi niɲcyiiŋi mpyi Yakuba jyaabii kɛ ná shuunniŋi wà. Kile à uru tùluge shiinbii yaha uye yahare e, pi raa Kileɲaarebage báaraŋi pyi. Levi tùluge shin u mpyi Arɔn. Arɔn bage shiinbil'e Kile sáragawwuubii mpyi maha ɲcwɔɔnre. (Cyage ku ɲyɛ na yu Kile sáragawwuubii kyaa na ke, yii kuru kâla mú).

2. Yesu tùnntunmpii kɛ ná shuunniŋi i, wà mɛge mpyi Levi. Uru mú u mpyi Macwo (Macwo 9.9-13; Marika 2.14-17).

Mani: Izirayɛli shiinbii fworoŋkwooni kàntugo Misira kìni i, pi à yyee beeshuunni kùshee pyi síwage e. Canŋa maha canŋa Kile mpyi maha ɲjyìŋi pyi u à yîri nìɲyiŋi i, maha ntîge pi a sì u lwɔ́. Pi mpyi maha uru ɲjyìŋi mɛge pyi: «mani». U mpyi maha ntîri canmpyaagii puni i fo canŋɔŋke yɛ (Yuhana 6.30-51; Kacyeeŋkii 2.17). (Cyeyi yi ɲyɛ na yu Musa kyaa na ke, yii yire kâla mú.)

Miri: Latikolo nùguntanga wu u ɲyɛ u wi, ŋgemu u na fwore cige k'e ke. Yahutuubii mpyi maha u wu buŋi lempe na, maa nta a u pwɔ a sà ntò. Wà yatanya n'a mpyi a dùgo u na, pi mpyi maha miri tɛ̀g'a uru wyɛrɛ pyi (Macwo 2.11; Marika 15.23; Yuhana 19.39; Kacyeeŋkii 18.13).

Misira: Kìrebwoo li ɲyɛ li li. Yakuba jyaŋi Yusufu tèni i, Izirayɛli shiinbii mpyi a kàr'a sà ntɛ̀ɛn Misira kìni i. Pi à yyee ŋkwuu sicyɛɛre (400) fiige pyi wani. Misira shiinbii mpyi a pi pyi bilii. Izirayɛli shiinbii mpyi a kànha tire bilere e. Ɲyɛ ka Kile si Musa cwɔɔnrɔ u pi yige tire bilere e. Kìni ɲwɔmɛɛni Kile mpyi a lwɔ́ pi á ke, Musa mpyi a yaa u kàre ná pi e wani. (Cyage ku ɲyɛ Kana kyaa yu ke, yii kuru kâla mú.)

Kàntugo, Yesu à pa si ke, ka saanŋi Erɔdi si wá na u pyìwuŋi caa si mbò. Ŋka Kile à jwo Yusufu á na u yîri ná u cwoŋi ná pyàŋi i, pi a sì Misira kìni i.

Múnalwɔɔre shwofeebii: Yesu Kirisita à pa diɲyɛŋi i tèni i Ɔrɔmu shiinbii mpyi Yahutuubii kìni ɲùŋɔ na ke. Ɔrɔmu shiinbii mpyi maha Yahutuubii pìi lwɔ́ pi i múnalwɔɔre shuu. Mbè mpyi Yahutuubii ná Ɔrɔmu shiinbii shwɔhɔl'e mɛ. Lire e múnalwɔɔre shwofeebii kyaa mpyi a pɛn pi á. Mà bâra lire na, múnalwɔɔre shwofeebii mpyi maha núru na sùpyire nàɲwɔhɔre tèrigii cyìl'e. Pi mpyi maha là taha múnalwɔɔre na pìl'á, maa ɲùŋutahare láha a le piye ɲuŋ'i (Marika 2.14-17; Luka 18.9-14; 19.1-10).

Mpabilini: Yahutuubii mpyi maha mpàbili bò maha mpyi sáraga, bà Kile si mpyi si pi kapegigii yàfa pi na mɛ. Yesu à pyi Kile Mpabilini, ɲaha kurugo yɛ uru Kile à pyi sáraga sùpyire kapegigii yàfaŋi kurugo. (Yuhana 1.29, 36; Kacyeeŋkii 5.1-14; 7.9-17).

Musa: Kile à Musa cwɔɔnrɔ u Izirayɛli shiinbii yyaha cû pi i fworo bilere e Misira kìni i. Lire kàntugo Kile à Saliyaŋi kan u á, u jwo Izirayɛli shiinbil'á. Uru Saliyaŋi kapyaagii mpyi a ɲyaha, ŋka Kile à kapyaagii niɲcyiigii kɛŋi sémɛ kafaatenyɛ shuunni na. Kapyaagii sanŋkii Kile mpyi a kan pi sémɛ ke, ka Musa yabiliŋi si cyire sémɛ. Kana kìni ɲwɔmɛɛni Kile mpyi a lwɔ́ Izirayɛli shiinbil'á ke, Musa u mpyi a pi yyaha cû na ŋkɛ̀ɛge lire e, ŋka u à kwû kuni na, ka Zhosuwe si pi yyaha cû a jyè lire kìni i.

Ɲìŋke ɲwɔhɔ shiinbii cyage: Yahutuubil'á, sùpyaŋi ká ŋkwû, u maha ŋkàre ɲìŋke ɲwɔhɔ shiinbii cyage e, na Kile yibige canŋke sigili (Kacyeeŋkii 20.13). U saha ɲyɛ na núruli si mpa ŋke ɲìŋke na mɛ (Eburu shiinbii 9.27; Luka 16.19-31).

Ŋkwɔ̀nŋi: Kile à yi jwo Ibirayima ná u tùluge shiinbil'á na pi a pi pùnampyire kwùun pi ziŋi canmpyibaatanrewuuni i. Pyàŋi ŋkwɔ̀nŋi mpyi maha li cyêe na Yahutu u ɲyɛ u wi. Pùceepyire mpyi na ŋkwùun mɛ.

Olivye, Olivye cire ɲaŋke: Yahutuubii mpyi maha kuru cige yasɛɛre sìnmpe wwû. Pi mpyi maha pi ɲjyìŋi sore ná puru sìnmpe e, pi mú mpyi maha jà a pu pyi pi sìnntirimpe. Ɲaŋke kà na ɲyɛ Zheruzalɛmu canŋafyinmpe e, Olivye ciyi niɲyahaya mpyi wani. Pi maha ku pyi Olivye cire ɲaŋke.

Ɔrɔmu, Ɔrɔmu shiinbii: Kànbwɔhɔ sèe wogo mɛge ku ɲyɛ ku ki. Itali kìni kànbwɔhe ki. Lire kìni shiinbii pi ɲyɛ Ɔrɔmu shiinbii. Tèni i Yesu mpyi ɲìŋke na ke, Ɔrɔmu shiinbii mpyi a diɲyɛŋi kìrii niɲyahagii tùn maa jà cyi na. Pi mú mpyi a Izirayɛli kìni tùn maa mpyi li ɲùŋɔ na. Lire e Ɔrɔmu shiinbii kyaa mpyi a pɛn Izirayɛli shiinbii niɲyahamil'á maa ɲcaa si pi kɔ̀re pi kìni i. Lire tèni i, kànhe kà n'a mpyi a ɲɛɛ Ɔrɔmu shiinbii pi pyi ku ɲùŋɔ na, Ɔrɔmu shiinbii mpyi maha pi ná kuru kànhe shiinbii pyi niŋkin. Sùpya ká kyaa pyi ndemu l'à táan Ɔrɔmu shiinbil'á ke, pi mpyi maha jà a uru kɛ̂ɛnŋ'a pyi Ɔrɔmu shin. Lir'à li cyêe na urufoo mpyi maha mpyi mu à jwo u à si Ɔrɔmu shin yapyaa, u saha ɲyɛ nàmpɔnŋɔ mɛ. Uru shiŋi n'a mpyi a yyere fànhe e, kuni mpyi a kan u á u jà a u kataanmpe le Ɔrɔmu shiinbii ɲùŋufooŋi cye e, uru si pu cwɔɔnrɔ. Poli mpyi a kɛ̂ɛnŋ'a pyi Ɔrɔmu shin. Lire e, tèni i pi à u cû ke, u à jwo na u kataanmpe pu sà ɲcwɔɔnrɔ Ɔrɔmu saanbwɔhe Sezari yyére (Kapyiiŋkii 16.37-40; 23.26-29; 25.9-21).

Pantekɔtiŋi: Canmpyaa beeshuunni ná kɛ bilereŋkwoŋi kataanni kàntugo, Yahutuubii maha Pantekɔtiŋi kataanni pyi. Lire ɲwɔhe ku ɲyɛ «beeshuunni ná kɛ». Lire kataanni tooy'e, Yahutuubii mpyi maha fwù kan Kile á pi sùmaŋi niŋkwɔnŋi kurugo. Mà bâra lire na, pi mpyi maha pi funɲyi cwo Musa Saliyaŋi tèetaani na, uru ŋgemu Kile mpyi a kan u á Sinayi ɲaŋke ɲuŋ'i ke. Mpii pi à dá Yesu Kirisita na ke, Pantekɔtiŋi kataanni canŋke Kile à u Munaani tîrige pire ɲuŋ'i toɲcyiige. Lire l'à pyi dánafeebii kuruŋke tasiige (Kapyiiŋkii 2.1-47).

Pilati: Ɔrɔmu shin u mpyi u wi, maa mpyi Zhude kùluni fànhafooŋi. (Cyeyi yi ɲyɛ na yu Ɔrɔmu ná Zhude kyaa na ke, yii yire kâla mú). Yahutuubii mpyi a ɲùŋɔ kyán Ɔrɔmu shiinbii na tèni l'e. Mpii pi mpyi a ɲùŋɔ kyán ke, ka Pilati si pi pyi pi à pire niɲyahamii bò. Yahutuubii ɲùŋufeebil'à Yesu cɛ̂ɛgɛ u á tèni ndemu i ke, u ɲyɛ a tìgire cyaga ta u na mɛ. Lire ná li wuuni mú i, u la mpyi si uye la wwû Yahutuubii na mɛ, ka u u pi pyi pi à Yesu bwɔ̀n maa u kwòro cige na.

Sadusiibii: Yahutuubii Kile kuni toŋkuni là shiin pi mpyi pi pi. Pi mpyi maha sùpyire kâlali. Pi kàlaŋi i, pi mpyi maha jwo na sùpyire ti sìi t'a ɲaare t'a ntàanni ná Kile Saliyaŋi niŋkanŋi i Musa á. Saliyaabii pi mpyi a pà bâra uru Saliyaŋi na ke, pi mpyi maha jwo na fànha bà ku ɲyɛ ku ki mà pire yaha laage e mɛ. Tèrigii cyìl'e, nàkaante mpyi maha yîri Sadusiibii ná Farizhɛɛnbii shwɔhɔl'e. Sadusiibii mpyi maha ŋko na kwuɲɛnɛ ɲyɛ mɛ. Pi ɲyɛ a mpyi a dá na mɛ̀lɛkɛɛbii ɲyɛ wani mɛ, Farizhɛɛnbii sí mpyi a dá yire puni na. Sáragawwuubii niɲyahamii mpyi Sadusii (Marika 12.18-27; Kapyiiŋkii 23.6-9).

Saliyaŋi: Kile mpyi a kapyaa niɲyahagii cyêe u tùnntunŋi Musa na u cyêe Izirayɛli shiinbii na, pi raa cyi kurigii ɲaare. Pi maha cyire kapyaagii pyi Musa Saliyaŋi, lire ɲyɛ mɛ Kile Saliyaŋi. Ŋka wà ɲyɛ a jà a cyire kurigii puni ɲaare mɛ. Lire kurugo Kile yyahe taan, sùpyaŋi wà tufiige sì n‑jà n‑tíi Saliyaŋi kurigii ɲaaraŋi cye kurugo mɛ. Nde kanni Saliyaŋi maha jà a pyi ke, lire li ɲyɛ: u maha sùpyaŋi pyi u à kapegigii cè (Ɔrɔmu shiinbii 3:20). Wuu pun'à Saliyaŋi kafuun pyi, lire e wuu à yaa wuu kwû. Ŋka Yesu à kwû wuu cyaga mà li ta u ɲyɛ a Saliyaŋi kafuun pyi mà ɲya mɛ.

Samari shiinbii: Samari shiinbii taare na ɲyɛ Galile taare ná Zhude woore shwɔhɔl'e. Kile Jwumpe Semɛbii niɲcyiibii kaŋkuruŋi kanni na pire sùpyiibii mpyi a ɲɛɛ. Cyeebii pi ɲyɛ pi ɲyɛ Yahutuu mɛ, Samari shiinbii niɲyahara mpyi a pire lèŋɛ. Cyire puni mpyi a pyi kaɲuŋɔ mà Yahutuubii ná Samari shiinbii pyi pi à pyi zàmpɛnmii. Yahutuubii mpyi a Samari shiinbii kyaa pɛn piy'á. Pi la mpyi a sìi pi raa bârali pire na karigil'e mɛ (Luka 10.25-37; Yuhana 4.1-42; Kapyiiŋkii 8.1-25).

Sárayi: Kile à li cya Izirayɛli shiinbil'á na pi a sárayi wwû ur'á. Sárayi kuuyi mpyi a ɲyaha. Sárayi yà mpyi maha wwû kapegigii yàfaŋi kurugo, yà mpyi maha wwû si fwù kan Kile á.

Yahutuubii mpyi maha yatɔɔre kaan ti i bùu pi cyaga. Lire pyiŋkanni na, Kile mpyi maha ɲɛn'a pi kapegigii yàfa pi na. Pi mpyi maha ma na tire yatɔɔre kaan Kileɲaarebage e sáragawwuubil'á. Sáragawwuubii pi mpyi maha ti bùu pi á. Lire kàntugo Yesu yabiliŋ'à uye pyi sáraga tɔɔgɔ niŋkin fo tèekwombaa. Mpii puni pi à dá u na ke, u à kwû si pire kapegigii yàfa pi na. Lire kurugo sárayi yi mpyi a fyânha na wwû ke, kawwuulo saha ɲyɛ yire na mɛ (Eburu shiinbii 9.23-10.18).

Sezari: Ɔrɔmu shiinbil'à kìrii niɲyahagii ɲùŋufenɛ pyi diɲyɛŋi i mà mɔ. Saanŋi ŋgemu n'a mpyi a ntɛ̀ɛn cyire kìrigii ɲùŋɔ na ke, pi mpyi maha u yiri: «Sezari». U mpyi maha uye pyi kile.

Siyɔn: Zheruzalɛmu kành'à tìŋɛ ɲaɲya ɲuŋ'i. Kuru kà mɛgɛ ku ɲyɛ Siyɔn. Kuru ɲaŋke ɲuŋ'i pi à kànhe sìi na ntìŋi. Lire kàntugo maa Kileɲaarebage faanra ɲaŋke kabɛrɛ ɲuŋ'i. Kile Jwumpe Semɛŋi i, cyeyi y'e, pi à Siyɔn le mà tɛ̀g'a Zheruzalɛmu kànhe puni kyaa jwo (Macwo 21.5; Yuhana 12.15; Ɔrɔmu shiinbii 9.33; 11.26). Cyeyi y'e, pi à Siyɔn mɛge lwɔ́: «Zheruzalɛmuŋi u ɲyɛ nìɲyiŋi i» ke, mà tɛ̀g'a uru kyaa jwo. Nìɲyiŋi yabiliŋi kyaa li, Kile tatɛɛnge. Pi maha ku pyi mú: «Zheruzalɛmu nivɔnŋi» (Eburu shiinbii 12.22; Kacyeeŋkii 14.1; 21.10-22.5).

Supyaŋi Jyaŋi: Yesu à kuru mɛge le uye na. Kuru mɛg'à li cyêe na Yesu à pa mpyi sùpya diɲyɛ sùpyire shwɔhɔl'e. Kuru mɛge maha il cyêe na Yesu na ɲyɛ Kile maa mpyi sùpya. Mà jwo Yesu u kuru mɛge le uye na ke, Kile tùnntunŋi Daniyɛli mpyi a kuru mɛge yyere u na (Daniyɛli 7.13).

Supyishiŋi sanŋi: Shin maha shin u ɲyɛ u ɲyɛ Yahutu mɛ, urufoo na ɲyɛ supyishiŋi sanŋi i. Kile à Yahutuubii cwɔɔnrɔ pi i mpyi uru wuu. U à jwo Ibirayima á: «Mii sí jwó le ɲìŋke supyishiŋi pun'á mu cye kurugo» (Zhenɛze 12.3). Yahutuubii mpyi a yaa pi pyi bɛ̀ɛnmɛ pi raa Kile kuni cyêre supyishiŋi sanŋi na. Ŋka tèrigii cyìl'e pi mpyi maha Kile kuni yaha. Yesu ɲɛŋkwooni kàntugo, u à yi jwo u cyelempyiibil'á na pi a sì pi sà a Jwumpe Nintanmpe yu supyishiŋi pun'á (Macwo 28.18-20).

Tòge, Tògofooŋi: Kile Jwumpe Semɛŋi i, pi mpyi maha cyeresɛɛge yampe niɲyahama pyi tògo. Lire tèni i, pi n'a mpyi a cè na tòge na ɲyɛ shin na, pi mpyi maha u yige kànhe e. U mpyi maha yaa u kwôro kànha kàntugo. Puru yampe n'a mpyi pu ɲyɛ ŋgemu na mɛ, uru mpyi a yaa u a sì tògofooŋi yyére, lire ɲyɛ mɛ na lyî ná u e mɛ. Pi mpyi maha jwo na shinŋi u ɲyɛ ná puru yampe e ke, na urufol'à ɲwɔ́hɔ Kile á.

Tulyeyi làdaabii: Saliyaŋi Kile mpyi a kan Musa á ke, Kile Saliyaŋi cyelentiibii mpyi a wà bâra uru na. Saliyaŋi pi à bâra Musa wuŋi na ke, uru u ɲyɛ làdaabii, uru ná Musa Saliyaŋi puni mpyi a tàanna pi ɲyii na.

Tunmbyaare: Tunmbyaare na ɲyɛ mu à jwo kàaga, ti maha jà a pyi kànyi shuunni, lire ɲyɛ mɛ cevee shuunni shwɔhɔl'e. Yii maha ŋkâa yiy'á na yii à pyi cìnmpyii, lire ɲyɛ mɛ shinnuu, na yii wà sì kapii pyi u sanŋi na mɛ, fo kacɛnŋkii kanni.

Tère o tère e Kile à tunmbyara le ke, u mpyi maha ɲwɔmɛɛ lwɔ́ sùpyir'á, maa ti pyi na ti taha uru fye e ti i uru Saliyaŋi le ɲjire e.

Ná Nuhu e Kile à fyânha a tunmbyaare le. Maa mpa ti le ná Ibirayima ná u tùluge shiinbil'e. U à ɲwɔmɛɛni lwɔ́ Ibirayima á na uru na sí u tùluge shiinbii ɲyaha, taare ɲwɔmɛɛni u à lwɔ́ pi á ke, pi i mpyi tirefee. Tire tunmbyaare cye kurugo, Kile à Yahutuubii yaha shì na (Luka 1.68-75; Kapyiiŋkii 3.25; 7.8; Galati shiinbii 3.25-28). (Jwumpe pu ɲyɛ na Ibirayima karigii yyaha yu ke, yii yire cyeyi kâla mú.)

Tèni i Izirayɛli shiinbil'à fworo Misira kìni i ke, Kile à fworo Musa yyaha na Sinayi ɲaŋke ɲuŋ'i. Kile à jwo ná Musa e si tunmbyara le ná u ná Izirayɛli shiinbii puni i. U à u Saliyaŋi kapyaagii kan pi á, ka pi i ɲɛɛ cyi na. Nde li mpyi na yu Kile Saliyaŋi kapyaagil'e ke, Izirayɛli shiinbil'à lire mpyiŋi ɲwɔmɛɛni lwɔ́. Ɲyɛ ka Musa si yatɔɔrɔ pyi sáraga Kile á. Puru funŋke e u à yi jwo Izirayɛli shiinbil'á na tire yatɔɔre sìshang'à li cyêe na tunmbyaar'à ti kuni ta (Eburu shiinbii 9.15-22). (Jwumpe pu ɲyɛ na yu Musa kyaa na ke, yi puru kâla mú.)

Ŋka Izirayɛli shiinbii shwɔhɔl'e, sùpya ɲyɛ a jà a u ɲwɔmɛɛni fûnŋɔ Kile Saliyaŋi kapyaagii kàmpanŋke na mɛ. Lire e Kile à jwo na uru sí tunmbyara nivɔnnɔ le ná Izirayɛli shiinbil'e, si kapyaagii sémɛ pi zòmpyaagii na. Lir'à li cyêe na u sí pi zòmpyaagii kɛ̂ɛnŋɛ, bà pi si mpyi si jà Saliyaŋi kapyaagii ɲwɔmɛɛni fûnŋɔ mɛ. Yesu u à tire tunmbyaare nivɔnnte bégele, tèni i u à kwû wuu kapegigii kurugo ke. U sìshange k'à tɛ̀g'a tire tunmbyaare le (Macwo 26.26-28; 1 Kɔrɛnti shiinbii 11.23-26; Eburu shiinbii 8.6-13; 9.15). Mpii pi à dá Yesu na ke, Kile à tire tunmbyaare le ná pire puni i, Yahutuubii kanni bà mɛ, ŋka supyishiŋi sanŋi mú.

Tunmbyaare mbwùuni: Tèni i Izirayɛli shiinbii mpyi kùsheeni na síwage e ke, Kile à Musa pyi u cire cya u u mbwùu yaa, u u li wɔɔgɔ ná sɛɛnŋi i, u u kafaatente shuunniŋi le l'e. Tire kafaatente shuunniŋi na Kile mpyi a u Saliyaŋi kapyaagii kɛŋi sémɛ tèni i u à tunmbyaare le ná u shiinbil'e ke. Lire e pi maha li pyi: «tunmbyaare mbwùuni». Ɲyɛ ka pi i li le Kile vàanŋke bage sèesee cyage e, lire kàntugo maa li le Kileɲaarebage sèeseecyage e. Ŋka Babilɔn shiinbil'à kàre ná Izirayɛli shiinbil'e pi kìni i ke, ka lire mbwùuni si mpînni. Ali niɲjaa sùpya ɲyɛ a cè cyage e li ɲyɛ mɛ. (Cyage ku ɲyɛ na yu tunmbyaare ná Kileɲaarebage kyaa na ke, yi kuru kâla mú).

Yahutuŋi, Yahutuubii: Ibirayima tùluge shiinbii pi maha mpyi: «Yahutuubii». Pi maha pi pyi mú: «Izirayɛli shiinbii» lire ɲyɛ mɛ: «Eburubii». Tasiige e, pi mpyi na Izirayɛli shiinbii puni pyi: «Yahutuubii» mɛ. Zhude kùluni shiinbii kanni pi mpyi maha mpyi amuni. Kàntugo pi à ta a pa Izirayɛli shiinbii puni pyi: «Yahutuubii». Mà tàanna ná Yahutuubii Kile kuni i, mpii pi ɲyɛ pi ɲyɛ pi Kile kuni i mɛ, Yahutu ɲyɛ a mpyi a yaa u jyè pire pyɛnge e mɛ. U aha lire pyi, u mpyi maha ɲwɔ́hɔ Kile yyahe taan.

Yesu tùnntunmpii: Yesu à shiin kɛ ná shuunni cwɔɔnrɔ mà pyi u cyelempyii. Ka pi i ntaha u fye e, maa u kàlaŋi núru, maa Kile Saanre kyaa yu. Ɲyɛ cyelempyiibii kɛ ná shuunniŋi ná tùnntunmpii kɛ ná shuunniŋi na ɲyɛ shinnuu.

Yesu à kwû maa ɲɛ̀ ke, u cyelempyiibil'à u ɲya pi ɲyiigii na. Kàntugo, Pantekɔtiŋi canŋke, ka u u Kile Munaani kan pi á, ka pi i wá na u kyaa yu cyeyi puni i. Pantekɔtiŋi canŋke kàntugo, Yesu à uye cyêe Soli na, maa u yyere u pa mpyi uru tùnntunŋɔ. Soli pi maha mpyi mú Poli. Lire kàntugo u dánafeebii kuruŋke cye kurugo, Yesu à pìi cwɔɔnrɔ pi a u tùnnture pyi. Yyecyeenɛ na Barinabasi ná Silasi.

Yukyaala kuruŋke, Yukyaabii kuruŋke: Pi à pyi shiin beetaanre ná kɛ, pi mpyi maha pi mpìnniŋi pyi Zheruzalɛmu i. Kile sáragawwuubii ɲùŋufembwɔhe ku mpyi maha uru mpìnniŋi karigii yyaha cû. Pire pi mpyi na yuyi puni kyáali Yahutuubii yyére. Ŋka ndemu n'a mpyi a waha a nɔ li pyifooŋi u bò ke, kuni mpyi a kan u á u jà a lire yacige kwɔ̀n mɛ. Ɔrɔmu shiinbii fànhafeebii kanni pi mpyi na sí n‑jà kuni kan pi sùpya bò u kapyiini ɲùŋɔ taan (Macwo 26.3-4, 57-68; Kapyiiŋkii 4.5-22).

Zhuda, Zhude: Yakuba u ɲyɛ Izirayɛli shiinbii tulyɛge ke, Zhuda mpyi uru jyaabii kɛ ná shuunniŋi wà. Zhuda tùluge e Yesu à pa si.

Kùluni i Zhuda shiinbii mpyi a tɛ̀ɛn ke, lire mɛge na ɲyɛ Zhude. Zheruzalɛmu kànhe na ɲyɛ lire kùluni i.