Amalingaanio agha Mashu aMaheesha
 
ABhafalisaayi chikabha chibhughutila icha bhandu mu chiisu icha Isilaeli bhaabho bhakakashanga ukukonga indaghilo isha Moose pamupeene ni fimanyisho ifya bhosongo abha bhwila. Abhandu abho bhakiibhonagha ukubha bhagholofu ukukinda umundu ghweshi. Bhakakongagha akiisa inyiiho isha Bhayuuta, soona bhatakoongaanianga ni nyiiho isha chiheesha. Soona bhakiitikagha ukuti kuliipo ukushuuka ukwa bhafwe. Ichibhughutila ichi chikabha chikulu ngaani. UMufalisaayi kwo kuti, umundu yuuyo akwitandamya.
 
Abhamanyishi abha ndaghilo isha Moose chikabha chibhughutila icha bhandu mu chiisu icha Isilaeli bhaabho bhakamanyishanga indaghilo isha Chaala isa muumwo shisimbiighwe mu bhokalata bhahaano abha bhwandilo (abhokalata abha Moose) mu Lwitikano uLukuulu.
 
Abhapuuti bhakabha Bhayuuta bhaabho bhakabhombagha imbombo iya kwipuuta nu kufumya ifyakupemba kwa Chaala pa bhuyo ubhwa Bhaisilaeli. Bhakabhaapo abhapuuti abhingi bhaabho bhakabhombagha imbombo mu Nyumba iya Chaala ku sila iya kupokelana. Mu bhapuuti abho bhakabhaapo abhosongo abha bhapuuti, bhaabho bhakabha bhalongoshi abha Libhalaasa ilya Bhayuuta liilyo bhakatingi Sanihetiliini. Imbombo yaabho yikabha ya kutesha nu kulongosha ulubhaatiko ulwa Bhayuuta mu lwipuuto nu kulonga inongwa (Maalika 14:43). Soona akabhaapo umupuuti usongo yuuyo akabha mulongoshi usongo soona mupuuti umubhaghile ughwa Bhayuuta. Soona akabha ghwi songo ughwa Libhalaasa ilya Bhayuuta. ABhayuuta bhakabha nu mupuuti usongo yumoyweneeshe akabhalilo kooshi. Umupuuti usongo uyo mweneeshe ghwe yuuyo akiitikishighwanga ukwingila pabhuyo Pabhwelu pa Pabhwelu mu Nyumba iya Chaala kamukeeneeshe ku chinja. Imbombo yaake yikabha ya kufumya ifyafupe ifya kupemba kwa Chaala pa bhuyo bhwake nu bhwa bhandu.
 
ABhasandukaayi chikabha chibhughutila ichinine icha Bhayuuta mu chiisu icha Isilaeli bhaabho bhakabha bhandu bhakabhi soona bhamanyi. Ichibhughutila icho chikabha na bhandu imya yimo (100), loole poope chikabha na maka pakati pa Bhayuuta na ku chiisu. Abhandu abho bhatakakongagha ifimanyisho ifya bhosongo abha bhwila. Soona bhatakiitikagha ukuti kuliipo ukushuuka ukwa bhafwe. Bhakashiitikagha sheene shiisho shisimbiighwe mu bhokalata bhahaano bhaabho uMoose akasimba.
 
Abhasongesha songo Abhasongesha songo abhingi bhakabha Bhayuuta bhaabho bhakabhombagha imbombo iya kusongesha isongo ku silikali iya Looma. Bhakabhasongeshanga isongo aBhayuuta abhanine. Soona linga bhakusongesha isongo, bhakamelagha indalama inyingi ngaani ukuti isha pamwanya shibhange shaabho. Po aBhayuuta abhanine bhakabhabhenga leka nu kubhabhona ukubha bhabhomba mbiibhi ngaani.
 
Abheelu Mu Lwitikano uLupya, iyi ngamu inine iya Bhakilisiti pamu abhiitiki. Ingamu iyi yitakulangisha ukuti aBhakilisiti bhatali ni mbiibhi, loole yikulangisha ukuti bhasaliighwe nu Chaala ukubha bhandu bhaake. Iyi yo yiiyo nongwa bhwakwitishighwa ingamu iya bhiitiki (1 Bhakolinti 1:2).
 
AKonangʼooshi Bhwo aBhaisilaeli bhakwikala ku Miisili, uChaala akabhalaghila ukughogha abhonangʼooshi nu kufumya kukwake ukubha chabhupe. Soona akabhalaghila ukupaka ibhanda ilya konangʼooshi pa milyango iya nyumba shaabho ishiku liilyo bhakafumagha mu chiisu icha Miisili. Akabhalaghila ulwo, ku nongwa iya kubhapoka ukuti manye bhiise bhaghoghighwe bhwo ughwandumi ghwa Chaala akubhaghogha aBhamiisili (Bhufumilo 12). UYoohani uMwoshi akumwitisha uYeesu ingamu iya Konangʼooshi (Yoohani 1:29), paapo bhwo uYeesu akukomeelighwa pa chikobhekano akabha ungati chabhupe icha kutiisha imbiibhi isha bhandu bhooshi (1 Bhakolinti 5:7). Mwa kalata ughwa Bhusetuli, uYeesu akwitishighwa ingamu iya Konangʼooshi, iikiile pa chitengu icha bhunyafyale (Bhusetuli 5:6).
 
Ghalilaayi kakabha kaaya mu chiisu icha Isilaeli, ulubhafu ulwa kumutu, mu chiisu icha tughamba. Inyanja yiiyo yikabha mu kaaya kala, yikiitishighwanga ukuti sumbi ughwa Ghalilaayi. Mu kaaya ako, mwo muumwo uYeesu akakulilagha. Soona, imbombo shaake inyingi akabhombagha mu kaaya ako ku fyinja fitatu, imyeshi mihaano na ghumo (3 1/2). Utwaya tumo utwa Ghalilaayi tuutwo uYeesu akabhombaghaamwo imbombo iya kulumbilila two utu: Kayisaaliya-Filipi, Kapenabhumu, Bheetisayita, Kolasiini, Kana na kaaya aka Naasaleeti.
 
Ibhalaasa ilya Bhayuuta Ibhalaasa ili bhakalyitishanga bhakatingi Sanihetiliini. Ibhalaasa ili likabha na bhandu amalongo mahaano na mabhili na yumo (71), bhaabho bhakalongoshighwanga nu mupuuti usongo. Mu bhandu abho, bhakabhaamwo abhamanyishi abha ndaghilo isha Moose, abhosongo abha bhapuuti na bhosongo abhanine abha Bhayuuta. Imbombo iya Libhalaasa ili yikabha ya kwimilila nu kulongosha ulubhaatiko ulwa lwipuuto ni mbombo ishingi isha Bhayuuta, isa ukulonga inongwa (\xt Mataayi 26:59).
 
Ichitangalala icha Chaala Iyi ngamu inine iya chitangalala icha kumwanya. Ukukongana nu lubhaatiko, umalafyale ghwe yuuyo akubhalaghila abhandu bhaake. UChaala agheliile nu malafyale paapo ghwe yuuyo akubhalaghila nu kubhalindilila abhandu bhaake. Soona ghwe yuuyo akubhapa akandu kooshi kaako bhakulonda. Abhandu bhaabho bhali mu chitangalala icha Chaala bho bhaabho bhakumusubhaalila nu kumupulika. UYoohani akalumbililagha inongwa iya chitangalala icha Chaala ukuti chipalamiile ukwisa (Mataayi 3:1-2). Bhwo uYeesu iisa pa chiisu akiighula isila iya bhandu bhaabho bhakumwitika ukubha pamupeene nu Chaala mu chitangalala chaake (Mataayi 5:3, 10). Soona bhwo uYeesu iisa ulwa bhubhili, abhandu bhooshi indibhakachibhone pabhwelu ichitangalala icho (Luuka 22:18; 1 Bhakolinti 15:24). Yo yiiyo nongwa iyi uYeesu akuti linga abhandu bhakulonda ukwingila mu chitangalala icha Chaala, bhakulondighwa ukupaapighwa ulwa bhubhili (\xt Yoohani 3:3).
 
Indifaayi chikabha chakungʼwa chiicho chikaaghighwanga ku sila iya kukama imisabhibhu. ABhaisilaeli abha bhwandilo na bha kabhalilo aka Yeesu bhakangʼwanga indifaayi pa bhweghi (Yoohani 2:1-11; Mataayi 11:19). Lyoshi ishiku bhakafumyanga ichabhupe icha ndifaayi kwa Chaala (Bhufumilo 29:40; Bhalaabhi 23:13). Soona, indifaayi yikabha mukota ghwa pa lwanda ni filonda (Fimanyisho ifya Solomooni 31:6; 1 Tiimoti 5:23).
 
INyumba iya Chaala yikabha Nyumba ya kumwipuuta uChaala. INyumba iyi yikabha mu kaaya aka Yelusaleemu, kaako kakabha kaaya akakulu aka chiisu icha Isilaeli. Mu Nyumba iyo, mwo muumwo aBhayuuta bhakabhuukagha nu kufumya kwa Chaala ifyabhupe fyabho ifya kupemba. ABhayuuta bhooshi bhakabhuukagha mu Yelusaleemu pakwipuuta mu tubhalilo utwa mashiku agha chaaka. Soona, iNyumba iyo yikabha nu lupaso ulwa kuuse. Mu lupaso umwo mwo muumwo bhakabhungaanagha abhandu bhaabho bhataa Bhayuuta, soona mwo muumwo uYeesu akabhakiisha abhachulushi (Maalika 11:15-17). Mu lupaso umwo mwo muumwo abhamanyishi abha ndaghilo isha Moose bhakabhamanyishanga abhandu bhooshi. Mukati mu lupaso ulwo, mukabha nu lupaso ulungi muumwo bhakabhungaanagha aBhayuuta abhaliisha nu lunine muumwo bhakabhungaanagha aBhayuuta abhakolo. Mukati mu Nyumba iyo, bhukabhaapo ubhuyo bhuubhwo bhakiingilagha bheeneeshe. Ubhuyo ubhwa Nyumba iya Chaala iyo, bhukabha nu bhuyo bhubhili. Ubhuyo bhumo bhakatingi Pabhwelu nu bhuyo ubhunine bhakatingi Pabhwelu pa Pabhwelu. Mubhuyo ubhwa Pabhwelu akiingilagha umupuuti ghweshi mu lubhaatiko ulwa kubhomba imbombo iya bhupuuti. Loole Pabhwelu pa Pabhwelu akiingilagha umupuuti usongo mweneeshe ku chinja kamukeeneeshe (Bhalaabhi 16).
 
IPasaka UChaala akabhalaghila aBhaisilaeli ukuti bhasekelaghe ishiku ilya Pasaka ukulangisha ukuti bhakukumbuka ukwabhulighwa ukufuma ku bhutumwa ubhwa mu chiisu icha Miisili (Bhufumilo 12). Ingamu iya Pasaka yikubhakumbusha ukuti bhwo uChaala akubhaghogha abhaana abha kwanda abha Bhamiisili, akashinyelagha inyumba isha Bhaisilaeli ku nongwa iya kuti bhakabha bhapakite ibhanda ilya bhonangʼooshi pa milyango iya nyumba shaabho (Bhufumilo 12:21-23). ABhayuuta bhakasekelagha pamupeene ichaaka icha Pasaka chiicho ingamu inine bhakatingi ichaaka icha Mikati iMishita Kulula. Imikati imishita kulula yikabha mikati yiiyo bhatakoongaanianga ni nyambo.
 
ISabhati likabha lishiku liilyo aBhayuuta bhakamwipuutagha uChaala. Pi ishiku ilyo bhakatuushanga ukubhomba imbombo shaabho. Isa muumwo uChaala akatuusha pi ishiku ilya bhuhaano na mabhili (7) bhwo aapela kumwanya na paase ni fipelighwa ifinine, bhubhuubhwo abhandu bhakutuusha pi ishiku ilyo. UChaala akabhiika ulubhaatiko ukuti abhandu bhabhombaghe imbombo ku mashiku mahaano na limo (6), loole ishiku ilya bhuhaano na mabhili libhange lya kutuusha soona lya lwipuuto (Bhwandilo 2:2-3; Bhufumilo 20:8-11). ABhafalisaayi bhakakongagha ngaani ulwiho ulu. Soona bhakabha ni ndaghilo inyingi isha lishiku ilyo isa ukuleka ukubhomba imbombo shooshi nu kuti linga umundu atakukonga isho, bhakakalalagha leka (Maalika 2:23-24; 3:1-6).
 
Isinaghoghi yikabha nyumba yiiyo aBhayuuta bhakabhungaanagha pakwipuuta pi ishiku ilya Sabhati. Utwaya twoshi utwa Isilaeli tukabha na masinaghoghi. Mu masinaghoghi agho mwo muumwo bhakabhelengagha aMasimbo aMeelu nu kumanyisha indaghilo isha Chaala. Akabhalilo kamu iNyumba iyo bhakayibhombelagha ukulongelaamwo inongwa.
 
Naasaleeti Aka kaaya kaako kali mu chiisu icha Isilaeli. Akaaya aka ko kaako uYeesu akiikalagha na bhapaapi bhaake akabhalilo kooshi aka bhukeke bhwake. Yo yiiyo nongwa iyi bhakamwitishanga bhakatingi Munaasaleeti (Mataayi 2:23) pamu uYeesu ughwa mu Naasaleeti (Maalika 1:9, 24).
 
Ndekapooli ngamu ya kaaya yiiyo yoongaaniishe amashu mabhili. Ilya bhwandilo likuti, ndeka kwo kuti, kalongo. Ishu ilya bhubhili likuti, pooli kwo kuti, utwaya. Po linga ghwongaania amashu mabhili agha ndeka nu pooli pamupeene ghakulingaania ukuti, utwaya kalongo. Akaaya ako kakapeeghighwa ingamu iyi ku nongwa iya kuti mu kaaya ako tukabhaamwo utwaya kalongo utwa Bhaghiliki tuutwo isilikali iya Looma yikatwitikisha ukwilongosha twene. Soona mu twaya utwo bhakiikalagha bheene abhandu bhaabho bhatapindukite nu kumwitika uYeesu na bhaabho bhatakabha Bhayuuta. Mu Ndekapooli mwo muumwo uYeesu akamuposha umundu yumo yuuyo akabha ni mbepo imbiibhi (Luuka 5:1, 11-14; 7:31; Mataayi 8:28).
 
UAbhulahamu akabhaapo pa chiisu ifyinja abhoelufu bhabhili (2,000) bhwo uYeesu akaali ukupaapighwa. Kubhwandilo ingamu yaake akabha ghwi Abhulaamu. UChaala akamupa ingamu iya Abhulahamu ukulangisha ukuti uAbhulahamu indiakabhe ghwi ghwise ughwa bhandu abhingi ngaani. ABhaisilaeli bhakufuma mu mbaapo yaake (Yoohani 8:37-39). UYeesu akiiyugha ukuti umwene ghwi songo ukumukinda uAbhulahamu (Yoohani 8:56-58). Ukughendela kwa Abhulahamu, abhandu bhooshi bhakupokeela shila shiisho uChaala akafinga ku sila iya kwitika (Bhwandilo 17:5; Bhalooma 4:9-12; Bhaghalatiiya 3:29).
 
UBhelisebhuli Iyi ngamu inine iya songo ughwa mbepo imbiibhi shooshi. Ingamu iyi yikufuma mu ngamu iya Bhali-Sebhuli, ingamu iya mbepo imbiibhi yiiyo abhandu abha fyisu ifipalamani na Bhaisilaeli bhakiipuutagha ukubha ghwi chaala ghwabho. Ingamu inine ghwi Seetano.
 
UHelooti yikabha ngamu ya bhalongoshi bhaabho bhakalongoshanga ichiisu icha Yuteeya bhwo chikulongoshighwa na Bhalooma. UHelooti usongo ghwe yuuyo akabha ghwi malafyale ughwa kwanda ukwitishighwa ingamu iyo. Abhaana bhaake bhooshi bhaabho bhakamupyanila bhoope bhakiitishighwa ingamu iya Helooti. Mu Lwitikano uLupya tukubhaagha aBhohelooti bhanna.
(1) UHelooti uSongo. Uyu ghwe yula yuuyo akabhaghogha abhaana abhakeke abhaliisha mu Bheetelehemu bhwo akumufwima uYeesu ukuti amughoghe (Mataayi 2:1-5, 13, 16-18). Soona akasenga inyumba inyiisa inyingi mulubhafu ulwa Nyumba iya Chaala (Maalika 13:1).
(2) UHelooti uAntipaasi. Uyu akabha mwana ghwa Helooti usongo. Umwene ghwe yuuyo akamughogha uYoohani uMwoshi soona ghwe yuuyo akiitikisha ukuti uMalafyale uYeesu aghoghighwe (Maalika 6:14-29; Luuka 13:31; 23:6-12).
(3) UHelooti uAghilipa ughwa kwanda. Uyu akabha mwisukulu ughwa malafyale uHelooti usongo. Umwene ghwe yuuyo akabhafwimagha abhandu bhooshi bhaabho bhakamwitikagha uYeesu. Soona ghwe yuuyo akamughogha uYaakobhu, umunungʼuna ughwa Yoohani (Mbombo isha Bhatumighwa 12:1-22).
(4) UHelooti uAghilipa ughwa bhubhili. Uyu akabha mwana ughwa Helooti uAghilipa ughwa kwanda. Umwene ghwe yuuyo akalonga inongwa iya Paabhuli nu kumutuma ku Looma (Mbombo isha Bhatumighwa 25:1326:32).
 
UKilisiti Ishu ilya Chighiliki, kwo kuti, yuuyo apakiighwe inyemba. Mu Chihibhuli bhakuti, Mesiiya. \ft ABhayuuta bhakabha nu lwiho ulwa kumupaka inyemba pa mutu umundu yuuyo uChaala aamusala ukubha ghwi malafyale ghwabho. Ichi chikabha chilangisho icha kumubhiika pa mbombo. Mu kabhalilo aka Yeesu, aBhayuuta bhakasubhaalilagha ukuti uChaala indiakamutume uMesiiya, uyo ghwe yuuyo indiakabhapoke ukufuma mu bhutolwe.
 
Ukukwesulighwa Aka kakabha kayiilo aka Bhayuuta ukubhakwesula abhaana abhaliisha bhwo bhaabha na mashiku mahaano na matatu (8) ukufuma ukupaapighwa (Bhwandilo 17:12; Bhalaabhi 12:3). Umundu ughwa kwanda ukupokeela ululaghilo ulwa kukwesulighwa akabha ghwi Abhulahamu. UChaala akiitikana nu Abhulahamu ukuti linga akwesulighwa indichibhe chilangisho ukuti indiamusaye nu kumupa imbaapo ingulu ngaani (Bhwandilo 17:1-11).
 
Ukwiyiima ukulya ifindu Kwo kuti, ukushita kulya ifindu mu kabhalilo kamu. ABhayuuta bhakiiyiimagha ukulya ifindu ku nongwa iya kumughindika uChaala, ukulangisha ubhuswimaane ku mbiibhi shaabho, akabhalilo kaako yumo afwile nu kukumbuka indamyo isha chiisu. Ukwiyiima ukulya ifindu kukabhombighwanga ngaani mu tubhalilo utwa kumwipuuta uChaala. Mu kabhalilo aka Yeesu, aBhayuuta abhagholofu bhakiiyiimagha ukulya ifindu kabhili ku mulungu ghumo, ingaani mu mashiku agha Pamande na Pabhunna (Luuka 18:12).
 
Ulwitikano kwo kwitikana ukwa mundu nu mundu, ichibhughutila ni chibhughutila pamu abhandu nu Chaala. Ulwitikano ulwa Chaala na bhandu bhaake luli pashima nu lwitikano ulwa bhandu na bhandu abhanine. Ulwitikano ulwa Chaala, ghwi Chaala mwene yuuyo akafinga ukuti indiabhe ghwi Taata soona ghwi Malafyale ughwa bhandu bhaake (Bhwandilo 17:2-4; 2 Samweli 7:28; Yelemiiya 31:31-33). Bhwo uYeesu iisa, akabhiika ulwitikano ulupya ulwa Chaala pamupeene na bhandu bhaake bhooshi (Luuka 22:20).
 
UMesiiya Kwo kuti, Kilisiti. Bhelenga ingamu iya UKilisiti.
 
UMoose akabha musololi ughwa bhwandilo yuuyo uChaala akamusala ku nongwa iya bhandu bhaake aBhaisilaeli. UChaala akayughagha na bhandu bhaake ukughendela kwa Moose. Soona, uMoose ghwe yuuyo uChaala akamutuma ku chiisu icha Miisili pakubhapoka aBhaisilaeli ukufuma mu bhutumwa (Bhufumilo 3). Soona ghwe yuuyo akapokeela indaghilo isha Chaala shiisho shikabha nu lwitikano ulwa Chaala (Bhufumilo 19–20).
 
Umusololi mundu yuuyo akusolola shiisho indishikabhoneke pamu ukubhombighwa mundaashi. Akabhalilo aka kunyuma mu chiisu icha Bhaisilaeli, bhakabhaapo abhandu bhaabho uChaala akabhasala nu kubhapa ichikungilwa icha kubha bhasololi. Imbombo yaabho inine yikabha ya kubhasoka abhandu abha Chaala ku sha mbiibhi shaabho nu kubhiitisha ukuti bhapinduke nu kumughalukila uChaala. Mu Lwitikano uLupya, mu fipanga fimo abhandu bhamu bhakasalighwanga ukubha bhasololi, kwo kuti bhakabha ni chikungilwa na maka agha kupokeela indumi ukufuma kwa Chaala nu kubhasoka aBhakilisiti abhanine. Soona bhakabhalingaanianga isha kubhomba nu kubhaafwa ku sila iya mashu ghaagho uChaala akabhapanga (Mbombo isha Bhatumighwa 11:27-30; 13:1; 21:10-11; 1 Bhakolinti 14; Bhaefesi 4:11).
 
UMwana ughwa Chaala UYeesu akwitishighwa akingi ingamu iya Mwana ughwa Chaala mu Nongwa iNyiisa (Maalika 15:39; 1 Bhatesaloniike 1:10). UYeesu ukwitishighwa Mwana ghwa Chaala kutaa kwo kuti uChaala akeegha umukolo nu kumupaapa uYeesu, loole akwitishighwa ulwo ku nongwa iya kuti uChaala ghwe yuuyo akapela fyoshi nu kuti uYeesu ali pamupeene nu Chaala ukufuma kubhwandilo (Yoohani 1:1, 34; 20:31).
 
UMwana ughwa Mundu Iyi ngamu inine iya Yeesu. Ifyinja ifyingi bhwo uYeesu akaali ukupaapighwa, uChaala akamulangisha uNdaniyeeli ukuti indiakiise umundu ukufuma kwa Chaala yuuyo indiakamupe amaka agha kulongosha ifyisu fyoshi na bhandu abha njugha shooshi isha pa chiisu panu (Ndaniyeeli 7:13-14). Ubhulongoshi bhwake bhutaabhukabhe nu bhumalilo. UNdaniyeeli akamwitisha umundu uyo ukubha ghwe yuuyo Mwana ughwa Mundu. UYeesu akwilangisha nu kwiyugha mwene ukubha Mwana ughwa Mundu (Maalika 2:10; 2:28; 8:3).
 
UNdaabhiti Akabha ghwi malafyale ughwa Bhaisilaeli. Soona ghwe yuuyo akasimba ukalata ughwa Sabhuli. Akasalighwa nu Chaala ukubha ghwi malafyale pa bhuyo ubhwa malafyale uSaabhuli. Ubhunyafyale ubhwa Ndaabhiti bhukafumukwa ngaani (1 Samweli 16:1-16; 2 Samweli 5:3-4, 12; Yesaaya 9:7). Umwene ghwe yuuyo akiinongʼona ukuti amusengele uChaala iNyumba, loole uChaala atakamwitikisha. UChaala akamusala uNdaabhiti ukuti abhe ghwi malafyale, yuuyo ku sila iya chikolo chaake, uChaala akabhaatika ukuti apaapighwe pa chiisu uMesiiya yuuyo Mupoki ughwa bhandu bhooshi (Yesaaya 9:6-7). UYeesu ghwe yuuyo ghwi Mesiiya. Ku nongwa iya kuti akapaapighwa mu chikolo icha malafyale uNdaabhiti, abhandu bhakamwitishanga bhakatingi Mwana ghwa Ndaabhiti (Luuka 1:32-33; 2:11).
 
USeetano Ingamu iyi mu njugha iya Chihibhuli, kwo kuti, yuuyo akubhukaana ubhwanalooli ubhwa Chaala (Bhwandilo 3:1-7). Mu Lwitikano uLupya, mwa kalata ughwa Bhusetuli, uSeetano akwitishighwa mu njugha iya Chihibhuli ukubha ghwi Abhandoni na mu njugha iya Chighiliki ukubha ghwi Apooliyoni. Ingamu isho kwo kuti, Mupyuti (Bhusetuli 9:11). Soona akwitishighwa ukubha ghwi taata ughwa bhumyashi (Yoohani 8:44) nu kubha Muyoka (Bhusetuli 12:9).
 
Yehanamu Kwo kuti, bhuyo ubhwa ndamyo bhuubhwo uChaala atendekeshiishe ku nongwa iya Seetano, abhandumi bhaake pamupeene na bhandu bhooshi bhaabho bhakumukaana uYeesu ni fimanyisho fyake. Soona bhuyo bhuubhwo bhuli nu mulilo ghuughwo ghutakushima naalumo (Mataayi 25:41; Bhusetuli 20:10-15).
 
Yelusaleemu kakabha kaaya akakulu kaako kakafumukwa nu kughindikighwa leka mu chiisu chooshi icha Isilaeli. Mu kaaya ako mwo muumwo aBhaisilaeli bhakasenga inyumba iya kumwipuuta uChaala (Yoohani 4:20-21). Utughamba utwingi tukakashunguulila akaaya ako (Sabhuli 125:2). Mu tughamba utwo, kamu bhakakiitishanga bhakatingi Siyooni (1 Bhanyafyale 8:1; 2 Bhanyafyale 19:31; Bhusetuli 14:1). Akaaya aka Yelusaleemu aka, chifwanikisho icha kaaya aka Yelusaleemu aka kumwanya (Bhusetuli 21:1-2, 10-27).