Pumpuano pau ka pengkonoano
Ana Guru (Murid) Ana guru iwonoto mia henu metonda laꞌaso puꞌu petewawo ara guru nggale mepaguru ndi iwono. Iohane to pobaho ka to Parisi hina ana gururo. Aso ana guru kano butu humoringo pompaguru teꞌembu la guruno, kanggo kumiteo ka tumondaꞌo mboꞌu gau ntinuwuno. Iesu montimaki hopulo ka oruo mia gagi ana guruno, ka hina mboꞌu mia mesue metonda ndi Iwono. Lowono mia sarani mboꞌu gagi ana guruno Iesu, ka anggaꞌaro mia sarani iwonoto kano tongku-tongku mesueno mboꞌu pinokogagi ana guruno Iesu.
Anano i Daudi (Anak Daud) Neea iwonoto potororo Iesu henu mopokiteo mongee Iworoto Mokole henu dinandiro Ue Ala. I Daudi iwonoto mokolero to Isaraeli henu tuwu i tempono dandi epie, tinasere sowuno ntaꞌu henu teliuꞌoto. Ue Ala medandioto ndi Daudi mongee inuleno Daudi nggale moparenta kano hina tampulaano (2Sam. 7:16). To Iahudi mompake potoro “Anano i Daudi” nggale ngumeengako Mokole Pongkadudui Henu Dinandiro Ue Ala, iwonoto mokole henu dinandiRo ka pinotororo Ue Ala nggale umanggaꞌo anggaꞌa henu lalua pinopondea. Potoro raaꞌa kano hoꞌio mongee Iesu raaꞌa kano ana ngkoroino i Daudi kanggo inuleno koa.
Anaro Ue Ala (Anak Allah) Tempono Iesu ngineengako “Anaro Ue Ala”, neea menggoe ka potoroNo henu lalua pinopondea heleo Mokole Pongkadudui (Mokole Pongkadudui Henu Dinandiro Ue Ala). Iwono Ro tenaꞌiro Ue Ala kumaduduiꞌo bawaaNo ka momparenta ndi iworo gagi mokole, heleo dandiro Ue Ala ndi mokole Daudi (2Sam. 7:12-14; Mzm. 2:6-7). Henu nginee “AnaRo Ue Ala” pengkonoano Iesu hina penggoeꞌaRo saru Ue Ala henu kano hina mesueno. Tempono Iesu binaho, Ue Ala mongee taꞌalu Iesu iwonoto anaRo henu pinehohawaRo ka henu mokonsanaaꞌo aroaRo (Mat. 3:17). Mia sarani mboꞌu ngineengako “anaro Ue Ala”, pengkonoano Ue Ala mehohawaꞌiro, mekarieꞌiro, parakaiꞌiro ka pobawaiꞌiro heleo aso uma la ana-anano. Heleo anaro Ue Ala, mia sarani asolekono metenunu ndi Iworo ka mewantahiako gauRo.
Ana Manusia La wuntano i Dan. 7:13 pau neea pinake la Puꞌu Pongkadudui henu nggale hawe. Moweiꞌakeo pobawa henu kano hina tampulaano ka poparenta henu kano hina upuano. Iesu biasa mompake potoro Ana Manusia ngumeengakeo koroiNo. Potoro raꞌa pau ntiiꞌo popio rupa mongkono Iesu,
1. Iwono hawe teꞌembu ndi iworo Ue Ala, ka menteeꞌano Iwono lioNo teꞌembu ndi Ue Ala
2. Iwono mentee aso mia
3. Pobawaro Ue Ala hina ndi Iwono, i wawontolino ka i suruga.
Ande-ande mpau (Perumpamaan) Tutulu henu pinake mompaguru. Tutulu raaꞌa mongkono tuwuꞌa sombo oleo ara henu takau tinoꞌori. Kanggo tinungkaino mompaguru mongkono Ue Ala, mia ka henu mesueno. Iesu mararu mompake ande-ande mpau mongkono araꞌehende Ue Ala raaꞌa ka araꞌehende tumuwuno mia i laro PoparentaRo.
Anggoro (Anggur) Puꞌu anggoro iwonoto pinopaho lumele, henu biasano inonggo la ngkare henu mentada momoli. To Isaraeli biasano mompaho anggoro i lere henu mengkorimbi ara mentoruku. Pinopaho raaꞌa moluarako wue henu motutu ka bobotoli henu metonggi. Wue anggoro iwonoto aso wue inopuro to Isaraeli. Gagino wueno anggoro henu mararu teꞌuki la Wunta Mempori iwonoto uwoi anggoro. Uwoi anggoro raaꞌa takau mantudu la to Isaraeli, meꞌambo la enua sombo oleo maupo ro pesombaꞌakeo ndi iworo Ue Ala. Pinopaho anggoro ka uwoi anggoro mararu hinawe i laro Wunta Mempori. Lere ara puꞌu anggoro bisa gagi tondonino sanaa ara tondonino to Isaraeli bawaaro Ue Ala. Uwoi anggoro bisa gagi tondoni mawongkoa ka ura teꞌembu ndi iworo Ue Ala, kanggo winowau henu mosaꞌa ka pohuku. Iesu mompake uwoi anggoro gagi tondonino reaNo, henu pokomorosoꞌo pendandia woꞌuro Ue Ala ka bawaaNo.
Ata (Hamba) La gauro to Iahudi ka to Iunani, aso mia ata asolekono metenunu la ueno ka lumolakoꞌakeo anggaꞌano kano momperorohi poꞌunde-unde ka gagi. Anggaꞌano aso ata iwonoto mowowo onggono sapatuno ueno, woꞌohio kareno, mompasadiaꞌakeo kaanga (Luk. 3:21; 17:7-8). Aso ata bisa koamboꞌu no pinoweiꞌako anggaꞌa henu tai i laro doha, heleo moꞌangga i lere. Hina ata no wowau nsaꞌao ueno, kanggo hina koamboꞌu henu takau pinelangkai. Aso ata henu metenunu nggale pineꞌalo-alo la anggaꞌa henu mantudu, ara moꞌatora ata-ata henu mesue. Aso ue pobawa takau la atano.
Atora Taura (Hukum Taurat) Pengkonoano, atora-atora henu no poweiꞌo Ue Ala la mia to Isaraeli moliu ndi nabi Musa. Olimo Wunta henu koꞌaso la dandi epie inukino Musa ngineengako Taura.
Bimba (Domba) Pinotuwu neea takau mantudu la ntinuwuro mia henu pinopau la Wunta Mempori meꞌambo teꞌembu la Dandi Epie maupo la Dandi Woꞌu. Koroino minggi menggena saru bembe, henu mboꞌu ro potuwuꞌo to Isaraeli. Kanggo bimba raaꞌa wuluno bisa pinokogagi bana, hoꞌioto bana woo. Bimba laki hina tanduno henu bisa pinokogagi tarompe (Yos. 6:4) ara ponaaꞌa boka (1Sam. 16:1). Mesueno raaꞌa, mia bisa koamboꞌu ro mponggaa bauno bimba. Bimba-bimba tuwu mpebawaa ka no gagaiꞌiro aso to pompakambi. I laro Wunta Mempori, bimba biasano gagi tondoni la mia akono mararu tesosaelo (Yes. 53:6) ka takau momparalu puꞌu petewawo ka pogagaino to pompakambi (Mzm. 23:1-4). Bimba mboꞌu takau paralu la agamaro to Isaraeli. Iworo mararu mompesombaꞌako bimba gagi pesombaro ndi iworo Ue Ala. To Isaraeli mogere aso ana bimba la Oleo langkai Paskaa mopotoꞌorio tempono Ue Ala motolahiiro tongku Isaraeli teꞌembu la tongku Masiri. Iohane to pobaho ngumeengakeo Iesu “Anano bimbaro Ue Ala, henu umoninio hala la ihino wawontolino” (Yoh. 1:29).
Binaho (Baptis) Pau Iunani “Mobaho” pengkonoano mompotitiu ara mewoꞌohi la uwoi. La Dandi Woꞌu, pobaho raaꞌa aso gauro mia mpeagama henu hina pengkonoano henu matantu. Iohane to pobaho mompotitiu ara “mobaho” mia i korono Iarade gagi tondoni mongee mia raaꞌa moseaꞌoto, kano Ue Ala umampunio halano (Luk. 3:3). Winowauno Iohane raaꞌa menggoe saru anggaꞌano Iohane mompasadia bawaaro Ue Ala la haweꞌaro Iesu. Ungga, mia sarani binaho gagi tondoni mongee iworo mompeꞌalo-aloiroto ndi Iesu ka gagi bawaaNo. Montonda i Paulu, pebahoꞌa tondonino mongee aso mia mpeꞌaso saru Iesu Kirisitu, meꞌambo la mateaRo maupo la pewanguaRo, ranta mompeꞌue tuwuꞌa henu woꞌu (Rom. 6:3-4).
Boka (Minyak) Kiteo Saitu.
Burahima (Abraham) Mia neea teꞌembu la waawute Ur-Kasdii i Mesopotamia, iwonoto waawute henu lenie teꞌalaako i selata tongku Iraki. Ue Ala tumenaꞌo Burahima mobintao poꞌianga teꞌembuano raaꞌa ka lumeko la wute Kanaꞌa. Ue Ala medandi nggale moweiꞌakeo Burahima adio inule henu nggale meꞌueꞌo tongku Kanaꞌa raaꞌa. Burahima iwonoto umano Isaki ka ue tamano Iako. Koꞌotulo mia raaꞌa iwonoto mia mosuꞌono to Isaraeli (Kej. 12-25). La Dandi Woꞌu iwono ngineengako mboꞌu uma lowono mia mompeꞌalo-alo (Rom. 4:11-16).
Doha Pesombaꞌa to Iahudi (Rumah ibadah orang Yahudi) Neea iwonoto poꞌianga pesombaꞌa henu winangu la sombo-sombo iniero to Iahudi. Ndepano to Iahudi pepumpu la Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi pompehoringako mia mobasa pauro i Ue ka mompalele pompaguru agama. Doha pesombaꞌa to Iahudi gagi poꞌiangaro mia mosuꞌo to Iahudi i inie raaꞌa mobitara kara-kara. Doha pesombaꞌa raaꞌa pinake mboꞌu terampu, ka gagi pesikolaꞌaro ana tama mepaguru mobasa pauro i Ue.
Doharo Ue Ala (Rumah Tuhan Allah) Doharo Ue Ala iwonoto doha langkai poꞌianga mesombaiꞌiro Ue Ala. Doha langkai raaꞌa moꞌia Ierusale ka gagi tepoꞌasoano pesombaꞌa la agamaro to Iahudi. To Iahudi asolekono mowawo pesombaro ndepano nggale pinesombaꞌako ndi iworo Ue Ala. I horino doha langkai raaꞌa, hina poꞌianga ponsunua pesomba pinotuwu henu ro pesombaꞌakero mia ndi iworo Ue Ala. I larono doha langkai raaꞌa hina poꞌianga mesue poꞌianga ponsunua dupa henu pinesombaꞌako ndi Iworo Ue Ala. Henu i larono takau i doha langkai raaꞌa ngineengako bolongko henu Mempori Takau. Raheato poꞌiangano Tabala Pedandiꞌa, henu gagi tondonino haweꞌaro Ue Ala i olono bawaaNo.
Doi pera (Dinar) Mata doi Romawi. Aso doi pera iwonoto gagino mia moꞌangga aso oleo (Mat. 20:2).
Elia (Elia) Aso nabi teꞌembu la Dandi Epie, henu momparakai tempono mokole Aha momparenta la tongku Isaraeli. Iwono mompokotehawe peꞌoliwiro Ue Ala ka mowowau adio kombaaꞌakoa. Elia kano mate, kanggo winueꞌako i suruga da kontongaano tuwu (2Raj. 2:11). Montonda pinopauno nabi Maleaki (Mal. 4:5-6), to Iahudi tempono Iesu iworo peꞌale-aleo mongee i Elia nggale hawe mboꞌu meleꞌeruiꞌIro Mokole Pongkadudui Henu Dinandiro Ue Ala. Iesu mongee pau raaꞌa tetutu la inanggano Iohane to pobaho (Mat. 17:10-13). Tempono Iesu pinelangkai i wawo ntoruku, i Elia tekito meronga-ronga saru i Musa ka mepau saru Iesu (Luk. 9:30).
Galilea (Galilea) Galilea raaꞌa ngeeno aso poꞌianga teꞌalaako i Utara henu ro mpoꞌiangario mia Isaraeli, ka mboꞌu ngeeno rano henu moꞌia i larono poꞌianga raaꞌa. I tempono dandi woꞌu, la mpomparenta Roma, Galilea iwonoto propinsi henu moꞌia la ngkuasano akele Roma. Nasare, poꞌiangaNo Iesu, moꞌia i Galilea neea, ka Iwono melangkaiꞌo poꞌanggaNo la mpoꞌianga raaꞌa.
Gandu (Gandum) Neea iwonoto pinopaho heleo pae ara kure medongke, henu pinaho ranta lenie i Isaraeli ka adio poꞌianga henu mesue. Gandu iwonoto aso pinopaho henu adio i Isaraeli. Iworo gumiliꞌo wuku-wuku gandu gagi tarigu, henu pinake mowowau roti, kaangaro sombo oleo to Isaraeli. Gandu ka tarigu gandu mboꞌu pinake gagi pesomba henu ro pesombaꞌako to Isaraeli ndi Iworo Ue Ala.
Hala (Dosa) Pengkonoano la pau Ibrani iwonoto “Pansia”, ka la pau Iunani liraꞌa koamboꞌu pengkonoano. Hala iwonoto winowau pio tokoa henu tai menunu la poꞌehero Ue Ala. Tuduano, molinggei songka henu teꞌuki la wuntano i Musa ka wunta henu mesueno. Bali metenunu la Ue Ala ka molinggei pedandiRo hala koamboꞌu. Hala bisa no winowau teꞌaso mia maupo mperonga-ronga. Hala monsolangi penggoeꞌaro mia ka Ue Ala ka mboꞌu mia mesueno. Mia tehala kano bisa kumaduduiꞌo koroino teꞌembu la pobawano hala. I laro Dandi Woꞌu, Iesu hawe mongkadudui mia teꞌembu la pobawa ka pohukuno hala raaꞌa.
Hanasi (Hanas) Hanasi moꞌini petewawo pesomba ntaꞌu 6-15 M. Ana haweno i Hanasi, i Kaiapa gagi Petewawo pesomba langkai ntaꞌu 18-37 M.
Ierusale (Yerusalem) Tempono mokole Daudi gagi inie langkai tongku Isaraeli. Tempono Iesu, Ierusale iwonoto inie poparentano akele Romawi. Inie Ierusale pinokopinggo sorodadu Romawi henu gagi puꞌu petewawo iwonoto Titusi.
Iohane to pobaho (Yohanes pembaptis) Iohane to pobaho neea no peꞌanaꞌakeo i Elisabe, walino puꞌu petewawo Sakaria, tempono iworo mosuꞌoiroto (Luk. 1) Anggaꞌano Iohane to pobaho iwonoto mompasadia mia la haweꞌaro Iesu gagi Mokole Pongkadudui. Iohane mobaho mia gagi tondoni mongee mia raꞌiroa moseaꞌiroto. Iohane raaꞌa aso nabi, saru mompalele oliwiro Ue Ala la mia adio henu hawe mebaho ndi iwono. Iwono no tarungkuꞌo i Herode Antipa, henu pobawa i waawute Galilea, ka pokotompaano pinepate akono poꞌeheno walino i Herode.
Isaraeli (Isaraeli) Neea iwonoto tongku inuleno i Burahima, Isaki ka Iako. Ue Ala mompowei ngee “Isaraeli” ndi Iako, kanoamba ngee raaꞌa gagi ngeeno tongku inuleno. Iako mompeꞌue hopulo ka oruo ana tama, henu pada gagi mia mosuꞌo asompihe teꞌembu la hopulo ka oruo tongku Isaraeli. Tongku Isaraeli raaꞌa iwonoto bawaa henu tinimakiro Ue Ala montonda pedandiꞌaRo saru mia mosuꞌoro asompihe. Ngee “Isaraeli” mboꞌu pinake ngumeengakeo waawute poꞌiangaro tongku Isaraeli. Tempono tongku Isaraeli teponsia gagi oruo poparentaꞌa, poparenta i utara ngineengako “Isaraeli”. Kanggo umariro mentinadi, ngee Isaraeli pinake tetutu la lowono inuleno Iako.
Iunani (Yunani) Tongku Iunani mompeꞌue waawute henu takau malua teꞌalaako i tahi tongano i sowuno ntaꞌu henu liu. Waawute raaꞌa ro peꞌueꞌo to Roma, kanggo gau ka pauro to Iunani raaꞌa da moroso takau, tewunso Iudea ka Galilea. Tempono Dandi Woꞌu, pau Iunani gagioto pau henu ro pakeꞌo adio mia. Lowono Dandi Woꞌu inuki la pau Iunani.
Kalide (Keledai) Heleo ngara kanggo koroino motutu, henu biasano pinake gagi pinotuwu pinesawiki ara mowawo henu mobea.
Kareba Meꞌambo (Injil) Neea iwonoto kareba mongee Iesu haweoto i wawontolino heleo Mokole Pongkadudui Henu Dinandiro Ue Ala, ka Ue Ala nggale mompamula momparenta heleo mokole i olono bawaaNo i wawontolino. Ue Ala umihiiꞌo dandiRo nggale tumolosiiro bawaaNo (Yes. 52:7). Iesu lumeko teꞌembu la mpoꞌianga aso lumeko la mpoꞌianga henu mesue mompalele Kareba Meꞌambo raaꞌa. Kanoamba ana guruNo Iesu No tenaiiro lumeko nderio tokoa mompalele kareba raaꞌa.
Kirisitu (Kristus) Mokole Henu Dinandiro Ue Ala henu nggale mompotola ka mongkadudui mia. La mpau to Ibrani iwonoto “Mokole Pongkadudui”, binali gagi Kirisitu la pau Iunani. “Mokole Pongkadudui” ka “Kirisitu” Pengkonoano “Henu pinotoro”. Pau raaꞌa tetutu la mia henu pinotoro la potoro henu kano hina mesueno saru gau mohahiakeo boka la uluno. Neea tondonino mongee mia raaꞌa tinimakiꞌoto nggale parakaiꞌiro Ue Ala ka bawaaNo, ka bisa tumondonio mongee mia raaꞌa nggale gagi mokole. La Dandi Woꞌu, henu ngineengako “Kirisitu” raaꞌa iwonoto Iesu (Luk. 9:20; Mrk. 14:6-62; Kis. 2:36).
Malaꞌeka (Malaikat) Henu menao i suruga parakaiꞌiro Ue Ala ka wowauꞌo poꞌeheRo. Ntepi-pihe Ue Ala montena malaꞌeka mompokotehawe oliwiRo la mia adio. Malaꞌeka bisa mboꞌu tinena moweiꞌakero roso la mia (1 Raj. 19:5-8; Luk. 22:43), ara montulungi mia saru henu kombaaꞌakoa (Kis. 12:7-11). Heleo mia, malaꞌeka mboꞌu pinokogagiro Ue Ala. Kanggo malaꞌeka laano mesue ka mia, ka mia henu mateoto kano gagi malaꞌeka.
Melowe (Kusta) Pauro to Ibrani ka Iunani henu pinalimba iwonoto “Melowe” bisa tetutu la popio rupa haki kuli henu mobea. Ranta hina henu mompepate kuli ka ihino mia. Montonda atoraro Ue Ala, mia henu kono haki kuli heleo raaꞌa ngineengako kano mempori, iwonoto kano mempori montonda atora agama. Mia raaꞌa kano tepototo mesomba i Doharo Ue Ala ara montonda rame-rame agama. Iwono asolekono moꞌia i bungkuno inie ka kano bisa moꞌorambiako mia.
Mempori (Kudus) Ue Ala mempori, pengkonoano Iwono raaꞌa kano menggena ka henu pinokogagiro henu mesueno meꞌambo i wawontolino ka lowoakoano ihino. Iwono mentee tai hina tataꞌaNo ka tai No toꞌorio hala.
Mesomba (Menyembah) Mopokiteo pompelangkaino ka metenunu la mia ara lahumoa. Hina adio rupa pesomba, iwonoto menggoluntu, monsunu pesomba, menani poꞌunde-unde, ara mompowei hadia. I laro Wunta Mempori, Ue Ala umarioto mompalele araꞌehende mia asolekono mesomba ndi Iworo. Tuduano, mia henu mesombaiꞌo kano bisa mowowau pesomba mesue ara mesombaiꞌo lahumoa mesue (Kej. 20:21-23). Mompesombai Ue Ala kano hoꞌio butu mowawo pesomba ka mogauꞌo pesomba tokoa, ka mia karo mboꞌu mesombaꞌiro la mpoꞌianga biasa (Yes. 1:11-17; Yoh. 4:21-23). Mia asolekono mesombaꞌiro Ue Ala saru tompaano aroano, metenunu ka kano pompasala-sala ndi Iworo (Mik. 6:6-8; Luk. 10:27).
Mia mosuꞌo asompihe (Nenek moyang) Ntepipihe, henu tinungkai iwonoto i Burahima, Isaki, ka Iako, ka mia mosuꞌo aso mpihero to Isaraeli henu takau paralu. I Burahima iwonoto umano Isaki ka ueno Iako, henu ngineengako mboꞌu Isaraeli. Ue Ala umonggoꞌo pedandiꞌa saru otolu mia raꞌiroa ka inulero. Mongkono lowono, pau “Mia mosuꞌo asompihe” bisa tetutu la to Isaraeli henu tuwu la tempo asompihe. Tuduano, to Isaraeli henu Ro potolahiro Ue Ala teꞌembu i wute Masiri ka waweꞌiro lumiungo pada malua (Ibr. 8:9; Yoh. 6:31).
Mia mpande atora Taura (Ahli Taurat) Mia mpande atora Taura. Iworo mboꞌu bisa mentoꞌorio pengkonoano wunta mempori to Iahudi, henu lenie to mentoꞌorio la dandi epie. Mia mpande atora Taura bisa koamboꞌu ngineengako guru agama to Iahudi. Iworo neea tendamo to Parisi ka to Saduki.
Mokole langkai Roma (Kaisar) Neea iwonoto potoro puꞌu poparenta Roma. Iwono gagi petewawo langkai la lowono poꞌianga henu ro mengkuasaiꞌo to Roma, mendamo Iudea ka Galilea tempono Iesu pineꞌanaꞌako, henu momparenta mokole langkai iwonoto i Agutusi (31 SM -14 M. Kiteo Luk. 2:1). Kanoamba mokole langkai Tiberiu (14-37 M). Momparenta tempono pompaguruno Iohane ka Iesu. Rasul Paulu hinuku mate la poparentano Mokole Langkai Nero (54-68 M).
Mokoleno Onisu (Iblis) Puꞌu petewaworo onisu ka onisu mosaꞌa henu i wawono takau. Iwono raaꞌa ule henu mosuꞌo henu popandeiꞌo i Hawa monggaa wueno kau henu tumoꞌorio henu mosaꞌa ka henu meꞌambo (Kej. 3:1-6). Umari raaꞌa, tinungkaino umewaꞌiro Ue Ala ka mosaeloꞌiro mia ranta karo mpowowau hala. Iwono mboꞌu meꞌusaha sumolangio penggoeꞌaro mia ka Ue Ala. Kanggo, pobawa ka potorono i Mokole Onisu i totonopo ka iworo Ue Ala. Iesu mongee taꞌalu Iwono “henu lalua moroso” sekono Mokoleno Onisu, ranta Iesu bisa monsaari onisu mosaꞌa ka motolahiro mia teꞌembu la pobawano Mokole Onisu (Luk. 11:20-22).
Mokole Pongkadudui Henu Dinandiro Ue Ala (Mesias) Iesu iwonoto Mokole pongkadudui henu nggale parentaꞌo wawontolino neea hawe la tampulaano ka gagi pongkadudui la lowono mia.
Mosea (Bertobat) Menao-nao mowowau hala ka mekule mowowau henu asolekono ro mpowowau mia, iwonoto metenunu ka kano pompasa-sala ndi iworo Ue Ala. Mia henu umehe tinarima ka Ro kaduduiꞌo Ue Ala asolekono mosea. Iohane to pobaho mobaho mia gagi tondoni mongee mia raꞌiroa moseaꞌoto.
Musa (Musa) Mia henu tinimakiro Ue Ala gagi puꞌu petewaworo to Isaraeli meluarako teꞌembu i wute Masiri. Iwono waweo tongku raaꞌa lumeko i asontonano tahi Teberau saru aso rupa henu kombaaꞌakoa, kanoamba waweꞌiro moliu pada one hawe la tida Wute Pedandiꞌa. I toruko Sinai, i Musa montarima hopulo songka ka atora Taura teꞌembu ndi iworo Ue Ala. Iwono mboꞌu mokomorosoꞌo pendandiꞌaro Ue Ala ka tongku Isaraeli ndepano.
Nabi (Nabi) Aso ataro Ue Ala henu Ro poboiꞌo nggale mompalele peꞌoliwiro la mia. Tempono Dandi Epie, Ue Ala umarioto mompokasu nabi-nabi heleo i Musa, i Elia, i Amosi, Iesaia, ka nabi mesueno nggale mompalele pauro Ue Ala. Iworo raaꞌa mararu no ewaꞌiro mokole ara to Isaraeli henu pansiaꞌoto teꞌembu la poꞌehero Ue Ala. Iohane to pobaho ka Iesu mboꞌu ngineengako nabi (Mat. 11:5; Luk 24:7). Iohane to pobaho iwonoto nabi henu dinandiro Ue Ala nggale mokogagio to Isaraeli mepasadia haweꞌaro Iesu (Mom. 18:1, 18; Yoh. 6:14). Iesu pauꞌo mongkono haweꞌaro nabi-nabi kano mentee henu minggi momposaelo mia henu mompeꞌalo-alo (Luk. 21: 8).
Nasare (Nasaret) Inie teꞌembuano Iesu, henu moꞌia i Galilea.
Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi (Hari Istirahat orang Iahudi) Montonda tanggalaro to Iahudi, Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi neea iwonoto oleo koꞌopisu, henu lenie tinoꞌori oleo Satu. La gauro to Iahudi, Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi mompamula tempono mataꞌoleo soo la oleo koꞌolimo, ka hawe ranta sooꞌano oleo la oleo Satu. I larono kohopulo songka, Ue Ala umontoꞌiro to Isaraeli moꞌangga la Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi (Kel. 20:8-11). Tempono Iesu, hina adio atora mongkono Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi, opio henu bisa ka henu tai bisa winowau la Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi raaꞌa. Ranta lenie, to Iahudi mesombaiꞌiro Ue Ala la oleo Satu. Mia sarani pesomba la oleo Minggu akono Iesu mewangu la oleo Minggu.
Pada One (Padang gurun) Neea waawute henu mosuꞌi ka mentoru-toruku ara mewasu-wasu, kano hina mia moꞌia rahea. Uwoi takau teꞌesi rahea, ranta waawute raaꞌa kano meꞌambo nggale mompaho pahoꞌa. Kanggo mia bisa mompakambi bawaano bimba la mpada one henu monggaa kure ndepano. Hina popio waawute pada one henu pinopau la Wunta Mempori. Kaisaꞌa kano hina mia moꞌia ndepano, popioꞌiro mia henu pontoꞌori ihino Wunta Mempori hori mpoꞌia ndepano kanggo butu sarai koa. Tongku to Isaraeli melolako epieno patompulo ntaꞌu i waawute pada one henu tesoo i Sinai. I Daudi molao i waawute pada malua i asonimbino tenggara i waawute Ierusale tempono mokole Saulu minggi mepateo. Iesu ro waweo Penao Mempori la mpada one nggale no ara-arahakeo Mokole Onisu.
Paskaa (Paskah) Oleo langkai tepotolaa tongku Isaraeli teꞌembu i Masiri, poꞌiangaro pinokogagi ata. Tempo raaꞌa, lowono to Isaraeli mogere ana bimba ka reano ro hahio la bonso doharo. Tondoni raaꞌa, iworo karo pinepate tempono Ue Ala mepateiro ana henu kaka to Masiri. Ue Ala tumenaꞌiro to Isaraeli mompogau oleo paskaa gagi pepotoꞌori araꞌehende Ue Ala kumaduduiꞌiro. Gagi, sombo ntaꞌu to Isaraeli mogere aso ana bimba ka mengkaango bauno la oleo paskaa. La Dandi Woꞌu, Iesu ngineengako Ana Bimba Paskaa ndo (1Kor. 5:7).
Penao Mempori (Roh Kudus) Ue Ala, Iwono raaꞌa Uma, Ana, ka Penao. Penao Mempori, ngineengako mboꞌu “Penaoro Ue Ala”, “Penaoro i Ue”, ka “Penaoro Iesu” (Kis. 16:7). Penao Mempori mowawo, montulungi, ka mompowei pobawa la mia adio henu mompeꞌalo-alo ndi Ue Ala.
Penao Mosaꞌa (Roh jahat) Neea iwonoto pobawano henu mosaꞌa henu meꞌuweli ka Ue Ala ka meꞌusaha umewaꞌo Iesu. Penao mosaꞌa bisa mewunsokio ka pobawaiꞌo mia ranta mia raaꞌa kano pokobenteꞌo koroino (Mrk. 5:1-5). Ara, penao mosaꞌa bisa mokomahakiꞌo mia ara wowauꞌo mia gagi salantuwu (Luk. 11:14). Penao mosaꞌa i totono poparentano ka pobawano Mokole Onisu. Iesu hina pobawaNo monsaari onisu teꞌembu la mia henu no pewunsokio penao mosaꞌa, ka Iwono mboꞌu moweiꞌakero pobawa la ana guruNo.
Penaoro i Ue (Roh Tuhan) Kiteo Penao Mempori.
Pesomba (Kurban) Aso rupa henu wineiꞌako ndi iworo Ue Ala heleo gau mesombaiꞌiro. Bisa merupa pinotuwu, wueno inangga, tarigu gandu, ara enua anggoro. To Iahudi powawo pesombaro la Doharo Ue Ala henu hina Ierusale, nggale pinesombaꞌakero puꞌu petewawo pesomba la meja henu hina ndepano. Iworo mompowei pesomba nggale montarimakasi di iworo Ue Ala ara nggale gumagaiꞌo teponggoeꞌaro henu meꞌambo saru Iworo ara kano halaro inampuni.
Petewawo Pesomba Langkai (Imam besar) Iwonoto aso mia henu pobawaꞌiro lowoakoano puꞌu petewawo pesomba. Butukoa mia neea henu bisa mendamo la bolongko mempori takau la Doha Pesombaꞌa, pihe i larono aso taꞌu.
Pilatu (Pilatus) Pontiu Pilatu no tisoꞌo to poparenta i Roma gagi akele i waawute Iudea, Samaria ka Idumea, ntaꞌu 26-36 M. Butukoa to poparenta Roma henu bisa mohuku mate mia, kano puꞌu petewawo to Iahudi. Gagi, puꞌu petewawo Iahudi raaꞌa waweꞌiro Iesu ndi Pilatu temporo nggale mehukuꞌo Iesu mate la ngkau pinotamba. Pilatu raaꞌa henu bitaraꞌo Iesu ka humuku mateꞌo Iesu (Mrk. 15:1-15).
Pinokomempori (Pentahiran) Menseno meꞌanaoto, aso erowai ngineengako, “Tai mempori”. Iwono asolekono moꞌia i laro doha epieno opisu oleo, kohoaluno oleo anano (taꞌalu tama asolekono tinindi). Kanoamba erowai seea asolekono moꞌia i laro doha epieno tolu mpulopo oleo mboꞌu. No haweoto tempono pinonsia teꞌembu la mia adio, iwono asolekono mompowei pesomba ndi Ue Ala kano pekule koamboꞌu mempori.
Poparentaro Ue Ala (Kerajaan Tuhan Allah) Pau neea tetutu la Poparentaro Ue Ala i olono mia henu mpetenunu ndi iworo Ue Ala. Akono Ue Ala mokole, hoꞌioto karo gumagaiꞌiro, mekarieꞌiro ka moꞌawe-aweꞌiro bawaa henu pinarentaRo. Mia henu gagi bawaaro Ue Ala metenunu ndi iworo Ue Ala gagi MokoleRo. Pau “Poparentaro Ue Ala” bisa tetutu la tempo neea ara la tempono Iesu nggale hawe la tampulaano wawontolino. Poparentaro Ue Ala neea kano hoꞌio aso poꞌianga i wawontolino neea, ka kano hoꞌio mboꞌu i “suruga” koa. Pau “Poparentaro Ue Ala” lalua tetutu penggoeꞌaro Ue Ala ka bawaaRo.
Puasa (Puasa) Tempo henu matantu, to Iahudi mepuasa mopokiteo pompehohawaro ndi Ue Ala ara meꞌoꞌoleꞌakeo halaro.
Puꞌu Petewawo Pesomba (Imam) Mia neeroa moꞌangga mompogau pesomba i Doharo Ue Ala. Iworo henu monsunu pesomba henu ro waweo to Isaraeli ndi iworo Ue Ala. Iworo mboꞌu henu monsunu dupa nggale mesomba ndi iworo Ue Ala ka mekakaiꞌakero to Isaraeli. Lowono puꞌu petewawo pesomba iwonoto inuleno i Lewi henu tama.
Rasul (Rasul) Pengkonoano, tinenaro Ue Ala. Pau neea mararu tetutu la kohopulo ka oruo ana gururo Iesu henu tinena mowauꞌo anggaꞌaro Iesu (Mat. 10:1-2). Kanggo mia mesue mboꞌu henu pinoboi mompalele Kareba Meꞌambo ngineengako mboꞌu “Rasul” (Rom. 26:7). I Paulu ngineengako “Rasul” tiaro tongku henu kano to Iahudi (Rom. 11:13).
Saitu (Zaitun) Wueno saitu iwonoto aso wueno pinopaho henu takau mantudu la gauro to Isaraeli. Puꞌu kau saitu moluarako wue henu melaa (bobotoli mentaa), motutu ka meꞌeto. Tempono pinoroꞌi, wue saitu moluarako boka henu takau mantudu. To Isaraeli mompake boka temporo monahu, pinake la palita ka mompokotompa mobela. Kano butukoa raaꞌa, boka saitu mboꞌu pinake la popio gau agama ka tempono mokole ka puꞌu petewawo pesomba pinotoro.
Tindi (Sunat) Tondonino mia seea tendamooto la dandiro Ue Ala. Winowau la lowono ana tama la to Isaraeli la tinuwuno hoalu oleo (Kej. 17:9-14).
To Iahudi (Orang Yahudi) Pau neea mompamula pinake tempono to Isaraeli tinadi i Masiri nggale ngumeengakero mia teꞌembu i waawute Iehuda. Neea iwonoto waawutero tongku Iuda, kanggo to Isaraeli mesueno henu mpoꞌia ndepano ngineengako mboꞌu to Iahudi. Koꞌepi-epieno, pau “Iahudi” gagi malua, tetutu la to Isaraeli ndea tokoa, tewunso henu teꞌembu i waawute mesue. La Dandi Woꞌu, pau raaꞌa bisa koamboꞌu tetutu la mia henu pontonda agama to Isaraeli ka puꞌu petewawo agama raaꞌa. Biasano, mia “Iahudi” umewaꞌiro mia metonda ndi Iworo Iesu.
To Lewi (Orang Lewi) Ngee aso tongku la Isaraeli. Mia la tongku neea moꞌangga montulungi puꞌu petewawo pesomba la larono pesombaꞌa i Doharo Ue Ala.
To Parisi (Orang Farisi) Neea iwonoto aso bawaano agama henu mpande mpau la to Iahudi tempono Iesu. Iworo mpeꞌusaha takau metenunu la parentaro Ue Ala henu teꞌuki la Dandi Epie, saru atora-atora agama mesueno henu ro paguruꞌakero guru-guru agama Iahudi. To Parisi raꞌiroa takau metenunu la atora mongkono hopulo persee, puasa ka Oleo Penao-naoꞌa to Iahudi (oleo penao-naoꞌa ka pesomba).
To pompakambi (Gembala) To pompakambi iwonoto mia henu mompotuwu bimba ka bembe. Aso mia to pompakambi asolekono waweꞌiro pinotuwuno raꞌiroa la mpoꞌianga henu adio kureno kano bimba raꞌiroa bisa monggaa. Iwono mboꞌu gumagaiꞌiro bimbano raꞌiroa teꞌembu la henu mponako ka ponsolangi pinotuwu henu mosaꞌa, meꞌambo no mowanda maupono wongi. Taꞌalu hina bimba henu tetadi, to pompakambi asolekono wusuꞌo bimba raaꞌa ka waweo mekule la mpoꞌiangaro. La to Iahudi, to pompakambi rineke i totono. Kanggo, i laro Wunta Mempori, Ue Ala mararu pinokomenggena heleo to pompakambi la bawaaNo to Isaraeli (Mzm. 23; Yes. 40:11; Yeh. 34).
To Ponsinga sima (Penagih pajak) Iworo raaꞌa to Iahudi henu momoni doi la mia henu mowawo arapio meluarako ara mendamo la inie. Iworo raaꞌa moꞌangga la poparentano to Roma ka iworo pia momoni torea la mia teꞌembu henu pinatantu. To ponsinga sima pia no alieꞌakeo mia adio ka pia ngineengako mia tehala.
To Samaria (Orang Samaria) Henu moꞌia i olono waawute Iudea ka Galilea (Yoh. 4:3-4). Iworo raaꞌa iwonoto inulero to Isaraeli henu metao saru mia henu teꞌembu la tongku mesue. Pokotompaano agamaro merampu mboꞌu. Hoꞌioto puꞌuno ro meꞌalieꞌakero mia Iahudi (Yoh. 4:9).
Tuwuꞌa tai hina tampulaano (Hidup kekal) Neea iwonoto tuwuꞌa henu woꞌu henu Ro weiꞌiro Ue Ala la mia henu mompeꞌalo-alo ndi Iesu gagi Mokole Pongkaduduiro ka metutu ndi Iwono. La pohawero to Iahudi “Tuwuꞌa henu tai hina tampulaano” menggoe takau saru Poparentaro Ue Ala. Henu nginee raaꞌa iwonoto tuwu meronga saru Ue Ala ranta pokotompaano. Tuwuꞌa henu woꞌu raaꞌa, iwonoto tuwuꞌa henu tai hina tampulaano, mompamula tempono mia mompeꞌalo-alo ndi Iesu. Umarino mate i wawontolino neea, mia raaꞌa nggale tuwu meronga saru Iesu (Luk. 23:43). Wunta Mempori kano adio montutulu mongkono tempo raaꞌa. Kanggo la tampulaano wawontolino Ue Ala nggale wanguꞌiro lowono mia ka moweiꞌakero koroi henu woꞌu la lowono mia henu mompeꞌalo-alo ndi Iworo.
Wunta Mempori (Kitab Suci) Neea iwonoto pauro Ue Ala henu teꞌuki la popio wunta. Temporo Iesu, henu nginee Wunta Mempori iwonoto wunta-wunta henu tinoꞌori lenie iwonoto Dandi Epie. Tewunso olimo wunta henu inukuno i Musa (“Atorano i Musa”, “Taurano i Musa”), wunta-wuntaro nabi, saru inuki mesue heleo Masmur ka posunsuno tinuwuro to Isaraeli. Lowono rineke mempori ka bukeako pobawa akono lowoakoano raaꞌa teꞌembu ndi iworo Ue Ala.