Kafilakaya Ya Kɔ́ri 1

Kafilakaya Ya Kɔ́ri

Aba: Yawutuu shi jomɔ pu wo kafila kaŋa ka ki ɲɛ ke, ki kɔ́ri wu ɲɛ: «To», kelee «baa», kelee «baba». Pɛɛŋɛ mɛgɛ ki ɲɛ kii, taanra ɲɛ kemu ni ge, lee na Yesu ya Kilɛ yiri na «Aba» (Galasi Shɛɛn 4:6).

Abɛli: Abɛli bi bye Kayɛn wo cuun. Wee w’a pye Adama ni Awa yɛ wo ja shuun wo we. Kilɛ ɲìi fyaara ni wu bi ɲaari (Macoo 23:35; Luka 11:51; Heburuu 11:4).

Adama: Adama ya pye koŋɔ shɛnshiimɛ, Kilɛ ya wemu yàa ge. Kilɛ ya wu yàa na foro puuro ni. Lee kadugo na na cee yàa na kan wu mu wemu ɲɛ Awa ge. Pee shiin p’a fɛnhɛ jurumu pye, bani p’a Kilɛ ɲɔmɛɛ yaha. A lee di bye kaɲuŋɔ na pu kadugo nagoo pu bɛɛri nɔrɔgɔ jurumu ni. Wu wo tuugo sipyii pu ɲɛ jurumu, ni xu wo fanha ki nɔhɔ ni. Ga Yesu Kirisa w’a pye Adama shuun wo (1 Korɛnte Shɛɛn 15:45). Yesu ya pye koŋɔ shɛnshiimɛ wemu ya jurumu pye ɲa wɛ. Wu wo n’a daa fɛɛ pu bɛ di ɲɛ Kilɛ wo niimɛ wu nɔhɔ ni.

Adɛsi: Yawutuu wo fungɔngɔ ni, xuu wu ɲɛ wii wemu ni sipyixuyo munahaa ya se ge, kee ɲɛ Adɛsi.

Agari: Ibirayima shɔ Sara wo bulozhɔ wu ɲɛ wii. Pii w’a yu na Ajara kelee Ajaratu. W’a pa ja wa ta Ibirayima mu, wee mɛgɛ ki bye na Isumayila.

Alifa ni Omega: Girɛkii shi jomɔ pu ɲɛ ye kafila kaya shuun we. Nizhiige ki ɲɛ Girɛkii kamapile nizhiinɛ li mɛgɛ. Shuun wogo ki ɲɛ pu kamapile nizana li mɛgɛ. Kilɛ ya kii kamapyaa kii taga wuyɛ ka jo (Kashɛɛ 1:8; 21:6). A Yesu bɛ di lee ninunɔ pye (Kashɛɛ 22:13). Lee na, ni l’a ka na Kafɔɔ Yesu ɲɛ Alifa ni Omega, lee kɔ́ri ɲɛ na wee wu ɲɛ nizhiimɛ ni taxɔgɔ keree bɛɛri ni.

Alijinɛ: Xuu wu ɲɛ wii wemu ni Kilɛ wo sipyisaama pu wo munahaa k’a se taŋmɔŋɔ ni, ki ni Kilɛ na bye shiizhan xu kadugo na ge.

Alikama: Shinma shi wa wu ɲɛ wii, wu cegee ya pɛlɛ maa na jɛri, k’i ya tɔnnɔ na maa pile xɔ wɛ. Fenɛ wagana na p’a wu waa (Marika 4:3).

Alowɛsi: Nudanga yaaga ka ki ɲɛ kii kemu Yawutuu bi leni pu xuu fatɔyɔ ni ge.

Amiina: Lee kɔ́ri ɲɛ: Kilɛ wu li pye mu.

Araxabi: Kilɛ bi fiige kemu wo ɲɔmɛɛ lɔ Izirayɛli nagoo pu mu ge, tuun wemu ni p’a bi gbegele p’i jé kee fiige ki ni ge, a p’i namaa pii tun na pee pu shɛ kee fiige ki ŋmɔhɔ saala. Pu na pu lɔ lɔgana lemu na p’i se ta pu na ge, kɔnhɔ p’i lee cɛ. Navara la bye wà kee fiige ki ni, li mɛgɛ di ɲɛ na Araxabi. A wee cee wu pee namaa pu tɛgɛ, na pu ŋmɔhɔ pu pɛɛn pu na. Araxabi ya lee pye bani w’a bi daa Kilɛ na, na nɔhɔ dà bɛ li na sanha na Kilɛ ɲidaan wu ɲɛ kee fiige ke ki jé Izirayɛli nagoo pu keŋɛ ni. Lee kadugo na ba Izirayɛli nagoo p’a pa se ta kee fiige ki na wɛ, a p’i kulo li shɛɛn pu bɛɛri gbo, fo Araxabi yɛ. Pu ya ta Araxabi ni wu puga shɛɛn pu gbo wɛ, bani Araxabi ya Kilɛ wo sipyii pu tɛgɛ. Wee Araxabi we ninumɔ kaa l’a jo Macoo 1:5 wu ni Yesu nɔhɔ tayirige ki wo sipyii pu ni (Heburuu 11:31; Yakuba 2:25).

Arɔn: Kilɛ tudunmɔɔ Musa ɲahafɔɔ wu ɲɛ wii. A Kilɛ di wu ɲaha bulo na wu pye saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ nizhiilee pu wo ɲuŋɔfɔɔ. Wee wo gbawege ki shɛɛn Yawutuu pu bi byi saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pee.

Baali: Lee ɲɛ Kana shɛɛn wo yapɛrɛ la. L’a ka Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li ni na Izirayɛli nagoo pii bɛ pu bi li kaan, na lee wuu na Kilɛ wo loyire li kiiri w’a bi dun pu ɲuŋɔ ni.

Batizeli: Karamɔgɔ na n’a daa fɔɔ mini wolo lɔhɔ ni To Kilɛ, ni wu Ja Yesu, ni Fɛfɛɛrɛ Munaa li mɛgɛ na. Ga li kɔri yɛ pyaa ɲɛ na p’a pinnɛ ni Yesu ni wu xu ni wu ɲɛ wu na. Pii bɛ wa pu wo batizeli wu pyi, ma lɔhɔ ko, na kee ɲɛrɛgi ɲɛrɛgi wufɔɔ na.

Belizebuli: Lee kɔri ɲɛ jinaa ɲuŋɔfɔɔ wee wemu wu ɲɛ Shitaanni ge.

Bɛnzhamɛ: Bɛnzhamɛ ɲɛ Yakuba wo jalaa kɛ ni shuun wu bɛɛri nɔhɔcɛɛrɛ (Yakuba ninumɔ mɛgɛ ki ɲɛ na Izirayɛli). Yawutuu gbaweye kɛ ni shuun wu ni, gbawege ka wo kpɔɔn fɔɔ wu ɲɛ wii (Oromɛ Shɛɛn 11:1; Filipe Shɛɛn 3:5). Bɛnzhamɛ wo gbawege ki wo sipya wa w’a pye tudunmɔɔ Pɔli.

Bii: Na sipya bii (Shɔnhɔrɔ: ka mɔgɔ lamɔ): Na sipya lɔ wu nɔhɔcɛɛrɛ wo, na wu ɲɔ shaa, na wu faleye wo, na wu taanni sipyiire koro ni (Luka 4:16).

Daburajɛ jo: Kee ɲɛ daajeŋɛ, nɛ da bi li cɛ. Keree kiimu ya bɛ Kilɛ mu-i ge, Kiricɛn bu lee la pye, a li bye daajeŋɛ di jé wu ni, a wu yafa sha Kilɛ mu, na li ɲɔ yaha, lee li wa daburajɛ jo we (Marika 6:12).

Daɲɛli: Kilɛ wo tudunmɔ nigbɔ wu bye Daɲɛli, bani wu sɛmɛ w’a tɔnnɔ xuuni. Daɲɛli ya pa koŋɔ na l’a mɔ. W’a pye ɲɔmɛɛ fɔɔ Kilɛ mu, ali na wu yaha fiige katii bɛ ni kemu ɲɛ Yawutuu pu wogo ki wɛ. Kilɛ ya wu tɛgɛ a wu bye fanhafɔgbɔ shi wu sama wo saannaa niɲɛhɛmɛɛ mu.

Dawuda: Wee bi bye Izirayɛli shɛɛn wo saangbɔ. Dawuda bi bye wu to Zhese (Izayi) wo lowege nɔhɔ. Na wu ta wu sanha lɛ wɛ, yatɔɔyɔ wu bi naha. Yacoyo yemu ya bi ma wu yatɔɔyɔ yi fɛni ge, w’a bi dun yee na, na yi gbuu. Kilɛ kaa bi dan Dawuda ni fo xuuni. W’a Kilɛ masɔŋɔ yoyo niɲɛhɛyɛ ka. Yee mɛyɛ ɲɛ «Zaburuu.» Dawuda wo kadugo shi shɛn wu ɲɛ Yesu (Oromɛ Shɛɛn 1:3; Kashɛɛ 22:16). Na ta Yesu sanha se wɛ, Kilɛ tudunmɔɔ p’a li ka na Kilɛ ya Shɔvɔɔ wemu tun, wee di ɲɛ Kirisa wu ge, na wee na ba bye Dawuda wo kadugo shi shɛn.

Dawuda Ja: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Dekapoli: Kugbɔhɔɔ kɛ w’a pinnɛ na bye fiige nigin. Kee fiige ki bye Galile Gba wu Kilɛ-nɔhɔ kanige cɛ guluu li ni (Marika 5:20).

Dɛɲɛ: Xuu wemu ni l’a ka ge, wee kalaa.

Dubyapige: Kee ɲɛ Yesu, Kilɛ Ja we. Ali na wu ta kakuunɔ la shishiin ya ta wu na wɛ, w’a sɔɔ na wu munaa kan saraga na xhu koŋɔ wo jurumu wuu na.

Jinaa: Shitaanni ni mɛlɛkɛɛ piimu pa she Kilɛ ni ge, pee p’a byi jinaa (munaakuuŋɔɔ kelee nɔrɔmɔ munahaa). Tɛɛgɛɛ niɲɛhɛŋɛɛ ni pee p’a ɲaa nɔni sipyii na. Pee wo funŋɔ ki ɲɛ sipyii di zhe Kilɛ ni ba pee ya li pye wɛ. Pee ya jɛlɛ Yesu ɲaha na, bani p’a cɛ na Yesu wo sefɛɛrɛ t’a ye na kanha pee wuuro ti na.

Eli: Kilɛ tudunmɔ nigbɔ wu bye Eli, bani w’a kakanhaŋaa niɲɛhɛŋɛɛ pye: W’a na pye k’a tigi na yìri fugba we ni, na zanha pye ki ya to ɲiŋɛ ki na wɛ, fo na shɛ da yee taanri. Wu ya ta xu wɛ, ga wu ɲìi wo w’a dugi kari fugba wu ni. Wu na ba guri ba wu ba sipyiire ti gbegele yaha Yesu ɲaha na wu wo pana shuun wuu li ni. Yohana Batizelipye ɲɛ ba Eli ɲɛ wɛ labye wu ni (Macoo 11:14; Marika 9:4; Luka 1:17; Oromɛ Shɛɛn 11:2-4; Yakuba 5:17; 1 Saannaa 17—19; 21; 2 Saannaa 1—2).

Epikurɛnɛɛ: Girɛkii wo kalaato wa wo kalaapiire ti ɲɛ tii. Wu mɛgɛ ɲɛ na Epikurɛ. Epikurɛ bi sipyii pu kalaa na p’a ɲaɲiŋɛ shaa kɔnhɔ p’i shɔ kanhama na. Na jo na kaleŋɛɛ gba ya ye keree bɛɛri na, ga na kee ɲɛ yɛ ceepuuro keree wɛ, na fungɔngɔ ni zɔ keree bɛ ki ɲɛ kii. Pu ni Tudunmɔɔ Pɔli ya puyɛ círi ta Girɛkii fiige ki ni (Kapyegee 17:18). A wee di Kilɛ wo Jozaama pu can wu fiinŋɛ jo pu mu.

Ezayi: Yawutuu pu wo Kilɛ tudunmɔ nigbɔ wa wu bye Ezayi. Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li wo Kilɛ tudunmɔ wa wu ɲɛ wii. W’a keree niɲɛhɛŋɛɛ jo Yesu shizhaa na (Macoo 3:3; Kapyegee 8:30; Oromɛ Shɛɛn 9:27-29).

Ɛrɛzɛn tige: Tige ki ɲɛ kii kemu kɛrɛyɛ ya zhaan ge, ki nagoo lɔhɔ ni p’a duvɛn yari. Kee tige ke tɔɔngɔ ya ye mɛtɛri nigin ni taaga na wɛ.

Farawɔn: Wee ninumɔ wu ɲɛ Farawuna. Saan bɛɛri w’a tiin saanra ti na Misira fiige ki ni wee tuun we ni ge, wu mɛgɛ na bye: Farawɔn. (Kapyegee 7:10-15, 21).

Fanhafɛɛ wari shɔvɔɔ: Pee ɲɛ Yawutuu p’a, Oromɛ fanha ki sipyii p’a bi piimu shɔɔnri lɔ Yawutuu pu ni, pee di da pu wo katahaŋaa ki wo wari wu shuu Yawutuu pu samaa mu ge. A pee fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ pii tɔn di sii pɛn Yawutuu pu mu, bani pu bi pu wii na p’a Yawutuu pu nɔhɔ yaha. Yawutuu pu bi gbara p’a pu wo wari wu kaan fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ pu mu wɛ, bani wee wari we bi gaaŋi fo Oromɛ fiige ki ni. Fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ pu bi wari nide shuu Yawutuu pu na na yɛri puyɛ mu. Wee nagaara wari we wu bi pu pyi kabyaa fɛɛ.

Farizhɛɛn: Pee bye sipyii piimu pu bi li shaa pu da Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya wu koro ɲaari ge. A pu yɛrɛ di kii fara saliya ɲɔmɛhɛɛ kee ni kalɛgɛɛ ki na, kiimu ki ɲɛ Musa ya ta kee jo-e ge. Pu bi giin na peeyɛ pyaa wo kapyegee na já pee pye sipyitiimɛɛ Kilɛ ɲaha tàan, na ta pu ya dà Yesu na wɛ. Ga sipya da ga já bye sipyitiimɛ Kilɛ ɲaha tàan mayɛ pyaa wo kapyegee keŋɛ kurogo wɛ, bani kapyegee niguuŋɔɔ ki bɛɛri ya yaa na ki jaagi, na ki yafa. Lee di daa Yesu yɛ nigin pe wo shishan pu baraga ni.

Fɛfɛɛrɛ Munaa: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Fugba saanra: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Gaburiyɛli: Wee ɲɛ Kilɛ wo mɛlɛkɛɛ pu ɲuŋɔfɔɔ wa. Kilɛ ya wu tun Yohana Batizelipye to Zakari mu (Luka 1:11-20), ni Yesu nu Mariyama mu (Luka 1:26-38).

Galile Gba: Tibɛrɛyade Gba wu lɔhɔ ki maga ka ki ɲɛ kii (Yohana 6:1; 21:1). Tibɛrɛyade kulo l’a bi bye Galile Gba wu camutomɔ pu shizhaa na (Yohana 6:23). Wee gba wu kadaa ɲɛ kilo mɛtɛrɛlɛɛ 13 shishiin wu ɲidaa di ɲɛ kilo mɛtɛrɛlɛɛ 20 shishiin.

Gamaliyɛli: Wee bi bye Yawutuu pu wo karamɔgɔgbɔ wa. Yawutuu kiirikɔɔn kuruŋɔ ki sipya wa wu bi bye wii. Wee wu ɲɛ Tudunmɔ Pɔli kalaato Yawutuu wo saliya wu ni (Kapyegee 22:3).

Gbegbe shazhira: Le shazhira le ɲɛ fɛfɛɛrɛ ti wo ɲaha shɛshɛɛrɛ Yawutuu pu mu. Shazhira li bye lii lemu bɛɛri l’a fiinŋɛ wɛlɛ ge.

Heburuu: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Hɛrɔdi: Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nivonɔ li ni, sipyii shishɛɛrɛ mɛyɛ yi ɲɛ Hɛrɔdi.

1. Saannaa Hɛrɔdi: Wee ninumɔ p’a byi na Hɛrɔdi saangbɔ. Tuun wemu ni Yesu ya se ge, Wee Hɛrɔdi we wu bi bye Zhuda wo koomɔ pu bɛɛri wo saangbɔ we. Wee w’a bi Yesu pubinnɛ wo wu shaa di gbo (Macoo 2:1-22).

2. Hɛrɔdi Antipasi: Hɛrɔdi saangbɔ wo ja wu ɲɛ Hɛrɔdi Antipasi. Tuun wemu ni Yesu di bi Kilɛ wo Jozaama pu yu, na kakanhaŋaa ki pyi ge, wee Hɛrɔdi we wu bi bye Galile wo koomɔ pu ɲuŋɔfɔɔ. Wee w’a bi Hɛrɔjasi kɔn na shɔ wu poo na, na Yohana Batizelipye ɲuŋɔ kan p’a kɔn. Wee mu Yawutuu p’a shɛ ni Yesu ni na wu wu keree suguri na wu ta pu sanha wu kori wɛ (Marika 6:14-29; Luka 23:6-12; Kapyegee 4:27).

3. Saannaa Hɛrɔdi Agiripa nizhiimɛ: Wee ɲɛ Hɛrɔdi saangbɔ wo ɲabige. Wee w’a pye shɛnshiimɛ na ɲɔ kɔn na Yesu wo n’a daa fɛɛ pu ɲuŋɔ tugoo, ma wufɔɔ ɲaa fo na shɛ wu gbo. Wee w’a Yohana wo ceborona Yakuba gbo (Kapyegee 12:1-19). Wee na Kilɛ ya kiiri wu kɔn, a fyɛɛnrɛ di jé wu ɲìi wo wu ni, a wu na xu (Kapyegee 12:20-23).

4. Saannaa Hɛrɔdi Agiripa shuun wo: Wee ɲɛ Hɛrɔdi Agiripa nizhiimɛ wu wo ja. Wee mu tudunmɔɔ Pɔli ya wu fiin jo yani gbafɛnɛɛri wu wu yaha shɛ Sezari mu Oromɛ ni ge (Kapyegee 25:13-27; 26:19, 27-32).

Hɛrɔjasi: Wee bi fɛnhɛ pye Hɛrɔdi Filipe wo shɔ. A ná wu ceborona di ba wu kɔn shɔ wu na, wee wemu wu ɲɛ Hɛrɔdi Antipasi ge (Macoo 14:3-12, Marika 6:17-28, ni Luka 3:19).

Ibirayima: Kilɛ ya shi wemu shɔɔnri yaha wuyɛ mu ge, wee w’a pye Yawutuu pu wo shi we. Ibirayima w’a pye pu sefɛlɛɛ pu bɛɛri wo to n’a daa wu ni. Ba taatuunnɔ la ya toro wɛ, a Kilɛ di jo na wee da ba fiige nivoŋɔ ka kan Ibirayima mu. Wu ni wu kadugo nagoo pu na ba bye kee ni, k’a bye pu wogo. A Kilɛ di Ibirayima pye na fiige kemu ni wu ɲɛ ge, na wu yìri foro kee ni, na wu shɛ fiige katii ni. A Ibirayima di Kilɛ ɲɔmɛɛ co. A wu yee ni yee pye, na na nɔ kee fiige ki ni. Kee fiige ke niɲaa wogo mɛgɛ ki ɲɛ na Izirayɛli. A Kilɛ di kariɲɛɛgɛ ɲɔmɛɛ lɔ Ibirayima ni wu kadugo nagoo pu mu, na pee yaha wuyɛ yahama ni. Ibirayima shɔ wu mɛgɛ ki bye na Sara. Ga p’a bi sii lɛ na ta pya di ɲɛ pu mu wɛ. A Kilɛ di kakanhana pye, a Sara di yere yacɛrɛ na, na funana se, a p’i lee mɛgɛ le Ishaaga.

Ishaaga: Ishaaga wo sefɛɛ pu ɲɛ Ibirayima ni Sara (Kapyegee 7:8; Oromɛ Shɛɛn 9:7; Heburuu 11:9). Ke mɛgɛ ke kɔri wu ɲɛ na: «kataanzhɛhɛmɛ». Lemu na k’a le ge, lee li wa mɛ. Tuun wemu ni Kilɛ ya ɲɔmɛɛ lɔ Sara mu na wu na ba pya ta, na wu ta w’a lɛ xɔ bɛ ge, a Sara di zhɛhɛ (Zhenɛzi 18:12).

Izirayɛli: Izirayɛli ɲɛ mɛgɛ Kilɛ ya kemu taga Yakuba faa ge. Wee ɲɛ Ishaaga ni Erebeka yɛ wo ja wa. Nagoo kɛ ni shuun wu bye Izirayɛli mu. Wee wu ɲɛ Izirayɛli gbaweye kɛ ni shuun wu wo kpɔɔn fɔɔ we. Izirayɛli nagoo p’a yiri yirigaŋaa niɲɛhɛŋɛɛ kii na, kee ki wa mɛ: «Izirayɛli nagoo,» «Yawutuu,» ni «Heburuu.» Fiige kemu ni Izirayɛli nagoo pu ɲɛ ge, kee ki ɲɛ Izirayɛli fiige ke. Kee fiige ke mɛgɛ ki bye taashiinɛ li ni na Kana. Kee fiige ke ninuŋɔ mɛgɛ ki ɲɛ na Palɛsitini.

Izopu tige: Kee ɲɛ tige kemu wo geye yi ɲɛ ni shiire niɲɛhɛrɛ ni ge. Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pu ma tee shiire te minɛɛ na wo shishan ni, na pee ɲɛrɛgi yaŋmuyɔ ya na, kɔnhɔ p’i yi pye fɛɛfɛɛ.

Kafɔɔ wo caŋa: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Kalenɛ: Kaleŋɛɛ kaguro (5) wu bye Yawutuu pu mu Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya wu ni, kee ki bye pu kaleŋɛɛ nigbɔhɔɔ (Levitike 23). Kee ki wa mɛ:

1A. Bulooro Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ: Fundogo kalenɛ li ɲɛ lii Yawutuu pu mu na Kilɛ ya pee ɲuŋɔ wolo Misira shɛɛn wo bulooro ti ni. Lee kalenɛ li ni pu ma yee nigin nigin dubyapiye nijeye fɛ baa woyo yi gbo, na yee wo shishan pu ɲɛrɛgi ɲɛrɛgi kuɲɔgɔɔ ki ɲɔ na ni gburaya yi kabanuyo tiin shuun wu na. Tuun wemu ni pu bye Misira fiige ki ni ge, mɛlɛkɛ kakabye w’a toro pu piyɛyɛ yi ɲuŋɔ ni, wu ya ta nɔ kee puga ka na wɛ. Tɔɔɲii nigin pe lee kalenɛ l’a byi yee funŋɔ ni. Na Yesu yaha koŋɔ puga ni, Yawutuu pu bi lee kalenɛ le gbuu yee bɛɛri, bani l’a ka na: Yee bɛɛri wu sefɛɛ pu bi se Zheruzalɛmu ni, Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li ni (Luka 2:41). Yesu na wu labye wu ɲɔ kɔn bɛ, w’a bi se Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li ni (Yohana 2:13, 23; 17:55-57 ni Luka 22:1-15). Pɔli ya jo na: Yesu wu ɲɛ wèe wo ɲuwuuro ti saraga (1 Korɛnte Shɛɛn 5:7).

1B. Shizhɛnhɛrɛ Baa Buuri Kalenɛ: Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ ni Shizhɛnhɛrɛ Baa Buuri Kalenɛ, pii ma kii kaleŋɛɛ shuun we wii na ki bɛɛri ki ɲɛ nigin (Luka 22:1). Le kalenɛ le ma ɲɔ kɔn Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li ɲimuguro, na da fo cabyaa gbarashuun. Cabyaa gbarataanri kii kaleŋɛɛ kii ma da, ki d’a sogi kiyɛ na. Tuun wemu ni Izirayɛli nagoo pu bi zhaa da fòro Misira fiige ki ni ge, wee tuun wu ni p’a shizhɛnhɛrɛ baa buuri wu li, bani p’a bi fogolo na gaaŋi. Shizhɛnhɛrɛ ɲɛ ba kakuuyo ɲɛ wɛ. Wa funŋɔ bu bye wu da Kilɛ koro li ɲaari, weefɔɔ wu kakuuyo yi ɲɔ yaha (1 Korɛnte Shɛɛn 5:6-7).

2. Pantekɔti Kalenɛ: Ba Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ l’a pye xɔ wɛ, Yawutuu pu ma cewuu gbarashuun pye na na Pantekɔti wu wo kalenɛ li pye caŋa kɛlɛɛ kaguro wogo ki na, ma na jo ba Pantekɔti wu kɔ́ri ɲɛ mɛ na kɛlɛɛ kaguro wɛ. P’a bi lee kalenɛ li mɛgɛ yiri bɛ na shinma nizhiimɛ wu wo yalɔɔrɔ kalenɛ, bani lee ma ba bɛ ni alikama wu wo yalɔɔrɔ ti ni (Dutɛrɛnɔmɛ 16:9-12). Lee bi byi na baraga tɛri Kilɛ na shinma wu da wu wuu na. Pantekɔti wa caŋa Kilɛ ya wu Munaa li tirige Kiricɛɛn pu na, cabyaa kɛlɛɛ kaguro na toro Yesu nixhugo na. Ayiwa, a Egilizi wu ɲɔ kɔn wee Pantekɔti wu caŋa (Kapyegee 2:1-4).

3. Maga wi wi Kalenɛ: Yawutuu pu bi labye wa shishiin bɛ pyi kee caŋa wɛ. Maya pu ma wi kee caŋa na lɔ ɲisɔɔgɔ ki na fo yakoŋɔ. Pu funŋɔ ma bye na Kilɛ wu wu funŋɔ yaha nidogo pee na na w’a ɲɔmɛɛ lɔ pee mu na wu na ba duba pu mu. Kalaatii pii ya giin na koŋɔ ki caxhɔgɔ na Yesu na ba wu mɛlɛkɛɛ pu tun na pu maya mɛhɛɛ taga wu sipyii pu pinnɛ (Macoo 24:31). Ɔkutɔburu yeŋɛ ki ni lee kalenɛ l’a yaa na byi.

4. Jurumu Yafa Caŋa: Kee caŋa ke saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu ma shɛ jé fɛfɛɛrɛ ti bɛɛri wo fɛfɛɛrɛ ti xuu wu ni ni shishan ni, na pee ɲɛrɛgi ɲɛrɛgi kariɲɛɛgɛ ɲɔmɛɛ li wo keshi wu na. Lee funŋɔ ni Kilɛ na Izirayɛli nagoo pu wo jurumu wu yafa pu mu. Maga wi wi Kalenɛ li bu doro na nɔ cabyaa kɛ na, Jurumu Yafa Caŋa ki wo kalenɛ li na na nɔ (Levitike 23:26-32).

5. Gba Nɔhɔ Tiinnɛ Kalenɛ: Jurumu Yafa Caŋa ki wo kalenɛ li bu doro, ki nidorogo caŋa kaguro wogo ki na Yawutuu pu ma gba nɔhɔ tiinnɛ li wo kalenɛ li pyi. Lee kalenɛ le ma shinma wu bɛɛri ta w’a kɔn xɔ. P’a baraga taha Kilɛ na shinma wu wuu na. Gbalaa pu ma yereŋɛ yereŋɛ, na diin pee nɔhɔ ni fo cabyaa gbarataanri (Levitike 23:34). Pu ma lee pyi, na puyɛ funyɔ tun li na na Kilɛ ya pu sefɛɛ pu mara ɲɔ na pu yaha siwaga ki ni. Na Yesu yaha koŋɔ puga ni, wu bɛ ya shɛ lee kalenɛ la ni (Yohana 7:2-10). Yawutuu pu ma saraya wo kii kaleŋɛɛ kii bɛɛri nigin nigin ni. Ga kalenɛ li cazaŋa ke ki ma bye kalenɛ li cagbɔhɔ na ye kalenɛ li caya yisaya na (Yohana 7:37). Kaleŋɛɛ kiimu k’a ka Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya sɛmɛ wu ni ge, kee ki ɲɛ kiiri (Levitike 23).

Dedikasi Kalenɛ ni Purimu Kalenɛ: Yawutuu p’a pa kaleŋɛɛ shuun wa bɛ ɲɔ kɔn na byi kurogo ki na, kee ɲɛ:

6. Dedikasi Kalenɛ: Siiri fiige ki saan wemu mɛgɛ ki bye na Ancɔkusi ge, wee ya pa yapɛrɛ la yaha Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni na pye saraga. A Yawutuu p’i shɛ wu fɛni, na dun ni wu ni, kɔnhɔ p’i yapɛrɛ li yeege Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni, p’i ki pye fɛɛfɛɛ. Ba Yawutuu p’a já lee pye wɛ, a p’i li kɔn puyɛ funyɔ ni na yee bɛɛri pee na já Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki pye fɛɛfɛɛ, na ki yaha sanha Kilɛ mu (Yohana 10:22). Tuun wemu ni Yesu wo n’a daa fɛɛ pu ma Nowɛli wu wo kalenɛ li pyi ge, wee tuun we ninumɔ ni Yawutuu pu bɛ ma Dedikasi wu wo kalenɛ li pyi. Lee ya ɲɔ kɔn yee 164 na ta Yesu saha se wɛ.

7. Purimu Kalenɛ: Na Pɛrisi fiige ki wo saan wu yaha Izirayɛli nagoo pu ɲuŋɔ ni, wee wo fanhafɔɔ wa funŋɔ ki bi bye wu Yawutuu pu ɲuŋɔ tugo. A Kilɛ di kakanhana nigbɔɔ pye na pu shɔ Saanzhɔ Ɛsitɛri baraga ni. A Yawutuu p’i jo na yee bɛɛri na pee da lee kalenɛ le pye, kɔnhɔ p’i puyɛ funyɔ to lee nibyii le na. Lee ya ɲɔ kɔn yee 509 na ta Yesu saha se wɛ (Ɛsitɛri 9:26-32).

Kayɛn: Kayɛn ɲɛ Adama ni Awa yɛ wo jalɛ. A wu cuun Abɛli wo ɲɛpɛɛn di ba jé wu ni, bani Kilɛ bi sɔɔ wee wo saraga ki na kemu k’a pye dubya ge. Ga na Kayɛn wo shinma saraga ki she. Lee na a Kayɛn di Abɛli gbo. Lee wuu na a Kilɛ di jo na Kayɛn na ba ɲaari da yeree ɲiŋɛ ki na. Na fara lee na sipyiire ti bɛɛri na ba zhe wu ni (Heburuu 11:4; 1 Yohana 3:12; Zhude 11).

Keshi: Kilɛ wo Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ li wo Keshi we: Wee keshi wu bi yàa ni tige ni sanni ni. Kilɛ bi saliya ɲɔmɛhɛɛ kɛ wu ka faaya kɔɔgɔɔ shuun wemu na ge, wee keshi wu funŋɔ ni kee kɔɔgɔɔ ki bye. Izirayɛli sipyii pu bi pu kushɛgɛɛ ki bɛɛri pyi ni wee keshi wu ni. Kilɛ wo fàŋa puga ki ni pu bi wee keshi wu yɛri. Yaŋmuyɔ yemu yi bye wee keshi wu ni ge, yee bye fɛfɛɛrɛ ti tɛhɛnɛ na, bani yee yi bi bye Izirayɛli sipyii pu mu ba Kilɛ wo kariɲɛɛgɛ ɲɔmɛɛ li ɲɛ wɛ. Ba p’a pa Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki yereŋɛ wɛ, a p’i keshi wu yaha fɛfɛɛrɛ ti bɛɛri wo fɛfɛɛrɛ ti xuu wu ni kodayi (Heburuu 9:4; Kashɛɛ 11:19). Pu bi wee xuu wu jateni na wà Kilɛ bi dɛn. Lee bi li shɛɛ na Kilɛ ɲɛ wu wo sipyii pu niŋɛ ni.

Kiirikɔɔn kuruŋɔ: Kee wo sipyii p’a bi nɔ 70 shishiin na. Yawutuu saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ, ni pu fɛkamaa, ni pu nɔhɔlɛɛ ni pu ma pii sipyii pii shɔɔnri lɔ, ga pu bɛɛri wo ɲahagbaa fɔɔ wu na bye saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ we.

Kilɛ Jozaama: Kilɛ ya wu jomɔ pemu kan sipyii pu mu ge, pee pu ɲɛ Kilɛ Jozaama pe. Pee Jozaama pe ɲɛ na Kilɛ w’a wu Ja Yesu Kirisa tun na pa koŋɔ sipyii pu shɔ pu jurumu wu na, p’i ɲɛri Kilɛ nagoo. Pii wa pu pyi Kafonɔ mutaan.

Kilɛ-gbɔtabaaga: Tɛhɛnɛ ɲɛ Kilɛ wemu pɛɛrɛ na wɛ (Marika 5:7).

Kilɛ Munaa: Lee ninunɔ li ɲɛ Fɛfɛɛrɛ Munaa. Lee ɲɛ Kilɛ ba To Kilɛ ɲɛ wɛ, ma na jo ba Yesu Kirisa ɲɛ mɛ Kilɛ wɛ. Pii taanri we bɛɛri wu ɲɛ Kilɛ nigin (Macoo 28:19). Fɛfɛɛrɛ Munaa ya jin na dɛn Yesu Kirisa wo n’a daa fɛɛ pu funyɔ ni. Fɛfɛɛrɛ Munaa l’a can wu shɛɛ sipyii pu na (Yohana 16:13; 1 Korɛnte Shɛɛn 2:10-13). Lee Munaa l’a To Kilɛ ɲɛɛri Yesu n’a daa fɛɛ pu bɛɛri mu (Yohana 14:26). Lee l’a fanha kaan sipyii pu mu pu na Kilɛ jomɔ pu yu, na wu labye pyi (1 Korɛnte Shɛɛn 2:4-5). Fɛfɛɛrɛ Munaa l’a loolodahaa kaan sipyii pii mu kiimu k’a pu tɛri pu na labye pyi, labye wemu w’a Egilizi wu bɛɛri pyi wu fanha ta ge.

Kilɛ-pɛɛŋɛ puga: Kee ɲɛ puga, kemu ni Yawutuu pu ma puyɛ pinnɛɛ cadɛɛngɛ ge. Kilɛ pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi bi bye Yawutuu pu wo kugbɔhɔɔ ki bɛɛri nigin nigin wu ni. Yee piyɛyɛ yi ni saliya we ni jomɔ pu sama bi galaa. Yee ni sipyii pu bi Kilɛ ɲɛɛri, na wu pɛlɛ.

Kilɛ saanra: Lee ya li shɛɛ na Kilɛ ɲɛ Saan. Wee wu ɲɛ kaŋmɔhɔyɔ yi bɛɛri ɲuŋɔfɔɔ. Sipyii piimu p’a dà Yesu Kirisa na ge, pee ya jé Kilɛ wo saanra ti ni. Pee na ba bye tɛhɛnɛ baa fɛrɛmɛ, ni tɛhɛnɛ baa ŋmɔnɔ ni xuu wa ni ɲiga na. Shitaanni da ga já ɲuŋɔ yeege wee xuu wu ni wɛ. Kilɛ wo mɛgɛ ki yiri ɲaha na Macoo ya yu na «Fugba saanra».

Kilɛ tudunmɔ: Wee ɲɛ sipya wemu ya jomɔ nuri Kilɛ ɲɔ na na dorogo sipyii mu ge. Kilɛ wu ma wu ɲaha co, na wu jomɔ pu yu wu mu wu na dorogo sipyii mu. Pu niɲɛhɛmɛɛ pii ya Kilɛ wo jomɔ pu ka Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li wo sɛmɛ wu ni. Pii mɛyɛ yi wa mɛ: Musa, Daɲɛli, Ezayi, Eli, Zheremi, Zhonasi, Yohana Batizelipye.

Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ: Kee k’a bi pɛlɛ Yawutuu pu wo Kilɛ-pɛɛgɛ piyɛyɛ yi bɛɛri na. Kee ɲɛ xuu wa p’a bi wemu yàa Zheruzalɛmu ni Kilɛ-pɛɛŋɛ ki kaa na ge. Puga ka bye ki niŋɛ ke ni, kee bi taa na pye pupyaa shuun. La ɲɛ fɛfɛɛrɛ xuu (saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pu bi jin wà ɲiga bɛɛri). La ɲɛ fɛfɛɛrɛ ti bɛɛri wo fɛfɛɛrɛ xuu (Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu yɛ nigin wu bi jin wee xuu wu ni tɔɔɲii nigin pe yee li funŋɔ ni.) Ayiwa, kaaŋa ka ɲɛ wà, kee ɲɛ saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pu wogo, kaaŋa ka ɲɛ wà, kee ɲɛ Izirayɛli shɛɛn pu wogo, kaaŋa ka ɲɛ wà, kee ɲɛ cèe wogo, kaaŋa ka ɲɛ wà kee ɲɛ shi wu sama wogo, shi wemu ɲɛ Yawutuu wɛ. Kee Kilɛ-pɛɛŋɛ puga ki k’a bi pɛlɛ Yawutuu Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi bɛɛri na. Kee yɛ nigin pe ni p’a bi saraya yi wo.

Kirisa: Kee ɲɛ Girɛkii wo jomɔ, na ɲɛ Heburuu jomɔ pu ni na Masiya. Ye kafila kaya ye kɔri ɲɛ sipya wemu Kilɛ ya shɔɔnri lɔ, a p’i sìnmɛ wo wu ɲuŋɔ ni, na wu taha Kilɛ wo labye wu na ge. Kilɛ tudunmɔɔ p’a li shɛ Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li ni na wu na ba ba ba Saan ni Shɔvɔɔ ɲɛ wɛ (Zheremi 23:5-6). Kilɛ tudunmɔɔ p’a bi wu pyi sanha na Dawuda ja, bani w’a yaa na pye saannaa Dawuda kadugo yíri shi shɛn, wemu na ba bye wu faara saanra koro li ni gbee ge (Zaburuu 110:1-2 ni Ezayi 9:6-7).

Levi: Sipyii shuun mɛyɛ yi wa Levi Kilɛ Kafila wu ni.

1. Levi: Levi ɲɛ Yakuba jalaa kɛ ni shuun wu wa nigin. Gbawege ka wo kpɔɔn fɔɔ wu ɲɛ wii. Levi wo nagoo pu p’a bi shɔɔnri yaha labye wu kaa na Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni. Pee ni Izirayɛli nagoo p’a bi saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pu shɔɔnri na luu. Pee ninumɔɔ pu ɲɛ Arɔn wo kpɔɔn li shɛɛn pee. (Arɔn mɛgɛ ki wo xuu wu kalaa.) (Heburuu 7:5; Kashɛɛ 7:7).

2. Levi: Levi ya pye Yesu wo kalaapiire kɛ ni shuun wu wa nigin. Wee ninumɔ mɛgɛ ki ɲɛ na Macoo. (Macoo 9:9; Marika 2:14; Luka 5:27-29). Wee ninumɔ w’a Macoo wo Kilɛ Jozaama pu ka. Taashiinɛ li ni, fanhafɛɛ wari shɔvɔɔ wu bye wii Oromɛ shɛɛn mu.

Maanɛ: Kee ɲɛ yalige ka Kilɛ yɛ pyaa ya kemu kan Izirayɛli nagoo pu mu na pu yaha siwaga ki ni ge. Kee bi yìri fugba we ni na dun ɲiŋɛ na ɲiga bɛɛri ba mɛŋɛ ɲɛ wɛ (Ɛkizode 16:4, 11-18).

Mariyama: Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nivonɔ li ni cèe niɲɛhɛmɛɛ mɛyɛ yi bye na Mariyama.

1. Mariyama: Mɛlɛkɛ Gaburiyɛli ya jo ni Mariyama wemu ni ge. Wee wu bi bye Yusufu wo curɔ we, na nɔhɔ pye Yesu wo nu we (Macoo 1:18-25).

2. Magadala shɛɛn Mariyama: Jinaa gbarashuun Yesu ya kɔri yeege wee ni, a wu bɛ di ɲɛri pye Kiricɛn (Macoo 27:55-56; Marika 16:9; Luka 8:2).

3. Bɛtani shɛɛn Mariyama: Wee ɲɛ Marite ni Lazari yɛ wo ceboroshɔ. Wee ninumɔ w’a bi tiin Yesu tàan, na wu kalaa wu jomɔ pu logo (Luka 10:38-42; Yohana 11:1-5; 12:1-7).

4. Mariyama: Wee ɲɛ Yakuba ni Yusufu yɛ wo nu. La wa la ni wee ninumɔ wu ɲɛ Kulopasi wo shɔ we (Macoo 27:56; Marika 15:40; 16:1; Luka 24:10).

5. Mariyama: Yohana wemu p’a byi na Marika ge, wee wo nu wu bye wii. Wee Mariyama wu ninumɔ wo puga ni Yesu wo kalaapiire t’a bi tiyɛ pinnɛ Zheruzalɛmu ni (Kapyegee 12:12).

Masiya: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Mishɛli: Kilɛ wo mɛlɛkɛɛ pu wo ɲuŋɔfɔgbɔ wa wu ɲɛ wii (Zhude 9; Kashɛɛ 12:7).

Mire: Tire la li ɲɛ lii, p’i yaara ta wo li ni temu nugo k’a taan xuuni, ti kaɲɔgɔɔ bɛ d’a ɲɛhɛ ge. Pu bi ti pyi wusuna, na ti taga na xuu tiree, na ti leni xuu fàya ni, na ti taga na boɲa bɛ pyi sipyii na (Macoo 2:11), na ti pyi shii, na yama ɲakpaan bɛ tirige ni ti ni. Pee shii pu shi tuugo p’a kan Yesu mu na wu yaha korikoritige ki na (Marika 15:23).

Musa: Kilɛ tudunmɔ wu ɲɛ wii. Wee wo keŋɛ kurogo Kilɛ ya Yawutuu pu ɲuŋɔ wolo na foro bulooro ti ni Misira fiige ki ni. Kilɛ ya kakanhaŋaa niɲɛhɛŋɛɛ pye wu mu. Wee mu Kilɛ ya saliya ɲɔmɛhɛɛ kɛ wu ka na kan faaya kɔɔgɔɔ ki na Sinayi faaboboŋɔ ki na. A wu ki kan Izirayɛli nagoo pu mu. Wee wa Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li wo sɛmɛɛ nizhiilee kaguro wu ka.

Naari: Sinmɛ pu ɲɛ pii pemu nugo k’a taan fo xuuni ge, pu pɛrɛmɛ bɛ d’a waha xuuni (Marika 14:3).

Naziriyɛn: Wee ɲɛ sipya wemu w’a ɲɔ fɔɔ kɔn Kilɛ mu, na wuyɛ waa yaha Kilɛ wo labye wu wuu na ge. Wu ɲuzhiire fara wu ɲahazhɔ na, kee ka shishiin da ga gɔn nige wɛ. Wu da kafugo yagbaga gba wɛ, w’i da ga gbɔn gbo na wɛ. Wee wu ɲɛ Naziriyɛn we.

Nuxhun: Nuxhun wo caŋa ɲii li ni, sipyii pu bi kakuuŋɔɔ niɲɛhɛŋɛɛ pyi. Lee wuu na Kilɛ ya jo na wee da ba logbɔhɔ taga sipyii pee ni yaŋmuyɔ yi bɛɛri kyɛɛgi. Ga Nuxhun bi bye sipyisaama. Wu bi Kilɛ ɲɔmɛɛ co. Lee wuu na Kilɛ ya wu pye w’a kɔrɔgɔ ka yaa, kɔnhɔ wu ni wu kpɔɔn li bɛɛri di shɔ logbɔhɔ ki na (Macoo 24:38; Luka 17:26-27; Heburuu 11:7; 1 Pyɛɛri 3:20; 2 Pyɛɛri 2:5).

Ɲahaparaga fàŋa: Kee fàŋa ke k’a bi pari Fɛfɛɛrɛ ti Bɛɛri wo Fɛfɛɛrɛ ti Xuu wu wo kuɲɔɔ li ɲɔ na. Wee tuun wu ni sipyitiimɛ bi yaa wu jé wà wɛ. Ba Yesu ya xu wɛ, a Kilɛ wo sefɛɛrɛ t’i kee ɲahaparaga fàŋa ki taa, na lɔ fugba wu na fo nɔhɔdaan we. Lee ya li shɛɛ nimɛ na sipyii piimu bɛɛri p’a daa Yesu na ge, na pee bɛɛri na já da yu ni Kilɛ yɛ pyaa ni.

Ɔrije: Ɔrije ɲɛ shinma ba alikama ɲɛ wɛ. Ga wu pɛrɛmɛ d’a tàan. W’a foro maa fɛni na toro kalaga tàan.

Sadushɛɛn: Yawutuu kuruŋɔ ka ki bye kii; pee bi giin na pee ya Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya wu co xuuni. Ga pee bi sɔɔ wa wu jo xuɲɛnɛ kelee mɛlɛkɛɛ kelee jinaa shizhaa na wɛ, bani pu ya ta sɔɔ na kii keree kii ɲɛ wɛ. Lee li bi pu ni Farizhɛɛn pye pu ya bɛni wɛ.

Saliya karamɔgɔlɔɔ: Na Yesu yaha koŋɔ puga, karamɔgɔlɔɔ kuruŋɔ ka k’a bi bye Yawutuu pu niŋɛ ni. Kee bi Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya wu keree kalaa fo xuuni. Ga na wu ɲaha yu na sahaŋi ni puyɛ pyaa wo ɲidaan ni. Ɲaha shɛshɛɛrɛ ta te: L’a ka saliya wu ni na ma ganha ba labye pyi cadɛɛngɛ ni wɛ. Ga, a saliya karamɔgɔlɔɔ p’i lee ɲɛri na sipya wa shishiin ya yaa na ɲaari lii ma puga na, ali ni kilo nigin shishiin bɛ ni wɛ. P’a bi sii yiige, na saliya wu bɛ keree ɲɛri ba puyɛ ɲɛ wɛ.

Samari shɛɛn: Samari fiige k’a bi bye Zhude fiige ke ni Galile fiige ki tɛ ni. Samari shɛɛn ni Yawutuu pu bi ta taan wɛ, na li kaɲuŋɔ pye politiki keree, ni torogaŋaa, ni Kilɛ koro kere. Kana fiige ki pushaa pu bi leŋɛɛ, na pu pushaa kaan Kana fiige shɛɛn mu, a lee di pu pye Yawutuu tasuri: Yawutuu na ɲahami Kana fiige shɛɛn ni. A p’i pu wo kugbɔɔ li mɛgɛ le pu fiige ki bɛɛri na.

Saraya ɲaha shɔɔnrivɔɔ: Yaŋmuyɔ yemu sipyii ya wo na gaan Kilɛ mu ge, sipya wemu wu bi yee yaŋmuyɔ ye ɲaha wo Kilɛ ni sipyii pu tɛ ni ge, wee wu ɲɛ saraya ɲaha shɔɔnrivɔɔ we.

Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ kelee saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ: Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ, ni Levitilee piimu bɛɛri p’a bi labye wu pyi Kilɛ pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni ge, wee wu bye pee bɛɛri wo ɲuŋɔfɔɔ (Levitike 21:10-15). Wee w’a bye keree ki bɛɛri ɲahagbaa fɔɔ Izirayɛli ni. Wee shiin w’a bi bye susurodɛgɛmɛ Kilɛ ni sipyii pu tɛ ni jurumu yafa wu caŋa (Levitike 16; Nɔburuu 29:7-11). Shishan pu wo saraga ki bɛ, wee wu bi ki bɛ wo fɛfɛɛrɛ ti wo fɛfɛɛrɛ ti xuu wu ni Kilɛ pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni (Heburuu 9:7). Wee wu ɲɛ kiirikɔɔn kuruŋɔ ki bɛ wo ɲaha covɔɔ.

Saraya yi tawologo: Kee ɲuŋɔ ni Yawutuu pu bi saraya yi wo na gaan Kilɛ mu. Yatɔɔyɔ yemu p’a bi wo saraya yi ge, yee ɲɛ: dubyaa, sikaa, kelee niiyɛ. Faakageeye ni pu bi saraya yi tawologo ki yari faakageeye yemu yi ɲɛ sipya ya ta yi tɛ-ɛ ge.

Serubɛɛn: Serubɛɛn ɲɛ Kilɛ wo kapyebyii fugba we ni ba mɛlɛkɛɛ ɲɛ wɛ.

Sezari: Saan bɛɛri w’a tiin saanra ti na Oromɛ ni ge, wu mɛgɛ na bye: Sezari. W’a jo na p’a wee pɛlɛ ba kilɛ ɲɛ wɛ. Sezari yɛ pu bi Yawutuu pu mara Yesu wo caŋa ɲii li ni. Taanri wa mɛyɛ yi wa mɛ:

1. Sezari Ogusiti: Wee ya fiige ki mara yee 29 yani Yesu wu se ge. Yesu nizexhɔgɔ na a wu nugo yee 14 wa bɛ pye (Luka 2:1).

2. Sezari Tibɛri: Wee w’a Sezari Ogusiti faa na yee 23 pye Yesu nizexhɔgɔ na (Luka 3:1).

3. Sezari Kulodi: Wee ɲɛ Sezari Tibɛri yalɔ (Kapyegee 18:2).

Sinayi: Sinayi ɲɛ faaboboŋɔ. Kee na Musa ya dugi, na bye wà ni Kilɛ ni, a Kilɛ di ba wu saliya wu ɲɔmɛhɛɛ kɛ wu kan wu mu wà.

Sipya Ja: Yesu yɛ pyaa ya ke mɛgɛ ke yiri wuyɛ na fo tɔɔɲii 78, keree shuun ɲuŋɔ tàan. Li nizhiinɛ kɔnhɔ wu li shɛ Kilɛ wee ɲɛ (Luka 5:24). Li shuun wuu w’a pa bye sipyiyawyii, kɔnhɔ wu li shɛ na sipyiire kariɲɛɛgɛ k’a bye wu ni Adama nagoo tɛ ni, pee piimu ɲuŋɔ w’a pa di ba wolo ge. Ke mɛgɛ ke ya daa ɲɔmɛɛlɛɛ li bɛ ni (Daɲɛli 7:13-14).

Siyɔn: Siyɔn ɲɛ faaboboŋɔ ka kemu ɲuŋɔ ni Zheruzalɛmu kugbɔɔ l’a yereŋɛ ge. Tuun wa ni ma bu logo «Siyɔn» lee ɲɛ Zheruzalɛmu kulo le. Ga tuun wa bɛ ni ma bu logo sanha «Siyɔn» wee ɲɛ xuu wa Kilɛ ya wemu gbegele yaha fugba we ni sipyii mu piimu p’a Yesu pye pu tadaŋa ge (Macoo 21:5; Yohana 12:15; Oromɛ Shɛɛn 9:33; 1 Pyɛɛri 2:6).

Sodɔmu ni Gɔmɔɔri: Sodɔmu ni Gɔmɔɔri ya bi bye kulogoo shuun wa Ibirayima caŋa ɲii ni. Kee bɛshuun wo jurumu nigbɔ wu wuu na Kilɛ ya kee bɛɛri kyɛɛgi.

Solomani: Dawuda ja wu ɲɛ Solomani. Izirayɛli nagoo pu wo saangbɔ wa wu ɲɛ wii. Caŋa ka Kilɛ ya pa ba Solomani mu ŋmunɔgɔ ni, na ba wu yege na Kilɛ wo ma yakanga kekɛ fɛni wu ɲɛ wɛ? A Solomani di li sha Kilɛ mu na wu fungɔngɔ fɛɛrɛ kan wee mu, kɔnhɔ wu já sipyiire ti ɲaha co. A Solomani di ɲɛri pye Saannaa pu bɛɛri wo fungɔngɔ fɔɔ. Solomani w’a Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki nizhiige yereŋɛ (Macoo 1:6-7; 6:29; 12:42; Luka 11:31; Kapyegee 7:47).

Suun: Yawutuu kalɛɛ la li bi bye lii. Na mayɛ sige yalige na tuun wa funŋɔ ni, lee li ɲɛ suun we. Yawutuu pu mu suun lenɛ li bi li shɛɛ na m’a daburajɛ jo ma kakuuyo yi na, kelee na ma ɲatanhaŋa wo wu ɲɛ, kelee na m’a mayɛ tirige Kilɛ mu.

Shitaanni: Shitaanni ɲɛ Kilɛ wo pɛn. W’a sipyii faanna, na pu tɔɔgɔ leni kakuuyo ni. Piimu p’a dà Yesu Kirisa na ge, wu ma pee funyɔ tun pu kakuuyo na, p’a yemu pye toro ge. Lee funŋɔ ni pee na ganha na giin na Kilɛ ya ta pee wo kakuuyo yi yafa pu mu wɛ. Wee ninumɔ wo mɛgɛ ki ɲɛ jinaa ɲuŋɔfɔɔ, kelee ke koŋɔ ke wo saan we, kelee ke koŋɔ ke wo ɲuŋɔfɔɔ we.

Shɔvɔɔ: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Tadaŋa: 1 Yohana 5:13 kalaa. Shɔnhɔrɔ: jigi, jigi dayɔrɔ.

Talan: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Tibɛrɛyade Gba: Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee kalaa.

Tudunmɔɔ: Na Yesu yaha ɲiŋɛ ke na, w’a bi kalaapiire kɛ ni shuun wa ɲaha bulo, na pu kalaa. W’a pa dugi fugba wu ni ge, pee w’a tun pu shɛ Kilɛ Jozaama pu yu. Pee p’a pye Egilizi wu nɔhɔ shanvɛɛ, ni wu kalaatii nizhiilee, ni wu ɲahagbaa fɛɛ. Ma bu logo «Tudunmɔɔ», l’a fiinŋɛ na Yesu wo tudunmɔɔ pu kaa p’a byi.

Cadɛɛngɛ: Kilɛ yɛ pyaa ya wu yaaŋa ki wo labye wu xɔ cabyaa gbaara funŋɔ ni, na caŋa gbarashuun wogo ki ŋmɔ (Zhenɛzi 2:2-3). Lee na a Yawutuu bɛ di kee yaha pu Kilɛ-pɛɛŋɛ caŋa. Kee caŋa ki bi ɲɔkɔɔn Pɔri yakoŋɔ, na xhuu Pɔri ɲimuguro ti cadogo ki na. Pu bɛɛri ma pu baari yaha, na ŋmɔ kee caŋa. Ga nimɛ kee cadɛɛngɛ k’a ɲɛri Dimazhi caŋa. Kee ninuŋɔ p’a byi sanha na Kafɔɔ wo caŋa.

Cekɔɔnrɔ: Cekɔɔnrɔ bi bye fanha kaa Yawutuu wo funabiire ti bɛɛri na. Funana bɛɛri ya yaa na li kɔn li cazege caŋa gbarataanri wogo ki na. Lee bi bye Yawutuu pu wo kalɛɛ la. Pu bi lee pyi bani Kilɛ w’a bi yee jo Ibirayima mu (Zhenɛzi 17:9-14). Cekɔɔnrɔ bi bye Yawutuu pu mu ba gbenizaan ɲɛ wɛ, wemu na Yawutuu p’a jɛni ge. Tɛɛgɛɛ niɲɛhɛŋɛɛ ni pee bi ma puyɛ pyi na «cekɔɔnrɔ sipyii,» na shi wu sama pyi cekɔnbaalaa. Taashiinɛ lemu ni sipyii p’a Yesu Kirisa wo Kilɛ Jozaama pu ɲɔ co na yu ge, a Yawutuu p’i jo na wa bɛɛri funŋɔ bi ɲɛ wu bye Kiricɛn, na li waha l’i waha, weefɔɔ ya yaa na cekɔɔnrɔ pye. Lee bi bye ɲaha shɛshɛɛrɛ na li shɛɛ na weefɔɔ ya ɲɛri pye Yawutu, na nɔhɔ pye Musa wo saliya wu koo li ɲaarivɔɔ. Kii keree kii kadugo na weefɔɔ na já jate bɛ Kiricɛn. Tudunmɔɔ Pɔli ya ta sɔɔ pee jomɔ pu na wɛ. A w’i sɛmɛ wa tun Galasi shɛɛn mu lee shizhaa na, na sɛmɛɛ niɲɛhɛmɛɛ pii bɛ ka na ɲaha tii lee ninunɔ na, na li shɛ pee sɛmɛɛ pu ni na sipyaa sipya funŋɔ ki ɲɛ wu ɲìi sicuumɔ nixhɔbaama ta ge, weefɔɔ ya yaa na dà yɛ Yesu Kirisa na.

Wari dɛɲɛ: Taashiinɛ li ni Oromɛ shɛɛn wo wari wu bye dɛɲɛ. Wu nigin wa bi bɛ ni wee tuun wu wo faapye caŋa ɲii nigin saraa ni. Wari dɛɲɛ ɲɛ xhuu nigin ni kɛlɛɛ kaguro (w 150) shishiin.

Warifyɛn tuuŋɔ: Warifyɛn tuuŋɔ ɲɛ xhuu shishɛɛrɛ (w 400) shishiin (Luka 19:13).

Wari talan: Talan nigin ɲɛ kabɔfoŋɔɔ kɛlɛɛ shuun ni shishɛɛrɛ (w 24.000) shishiin (Macoo 25:15).

Yafa: Na keree dahamu sipya wa na fɛɛfɛɛ fo gbee.

Yakuba: Yakubaa niɲɛhɛmɛɛ pu wa Kilɛ Kafila wu ni. Pii wo mɛyɛ yi wa ye.

1. Yakuba: Wee Yakuba we ɲɛ Yawutuu pu wo sefɛlɛ. Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee xuu wu kalaa.

2. Yakuba: wee ɲɛ Yesu wo ceborona. Wee w’a Yakuba wo Kitabu wu ka. Wee ninimɔ w’a fɛnhɛ pye Zheruzalɛmu Egilizi wu ɲahagbaa fɔɔ (Kapyegee 21:7; 15:1-3).

3. Yakuba: Wee ɲɛ Yohana wo ceborona. Wee Yakuba wu bɛ wu bye Yesu wo tudunmɔɔ kɛ ni shuun wu ni. Wee w’a pye tudunmɔɔ pu wo sipyishiimɛ, Hɛrɔdi ya wemu gbo ge (Kapyegee 12:2).

Yesu: Yesu mɛgɛ ki kɔri wu ɲɛ na «Shɔvɔɔ» kelee «Wèe wo Kilɛ wu ɲɛ wèe wo Shɔvɔɔ.» Kilɛ w’a ke mɛgɛ ke kan Mariyama wo pubinnɛ li mu, bani wee w’a pa wu ba wu sipyii pu shɔ pu jurumu wu na (Macoo 1:21). Wee kɔri we ninumɔ wu ɲɛ Zhozuwe bɛ wo mɛgɛ ki na Heburuu jomɔ pu ni. Mɛyɛ ya bɛ yi ɲɛ ye, yemu y’a kan Yesu mu ge: Yesu Kirisa, Kilɛ Ja, Sipya Ja, Dawuda Ja. Xuu wemu ni l’a ka na ge, wee xuu wu bɛ kalaa.

Yohana: Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nivonɔ li ni, namaa niɲɛhɛmɛɛ mɛyɛ yi bye Yohana. Ga piimu kaa l’a cɛ xuuni ge, pee ɲɛ Yohana Batizelipye ni tudunmɔɔ Yohana.

1. Yohana Batizelipye: Wee w’a koo li yàa Yesu mu. Kilɛ tudunmɔ wu bye wii ba Eli ɲɛ wɛ. W’a bi sipyii pu yɛri na pu yere pu jurumu wu na p’i guri pa Kilɛ mu. Wee bi sipyii pu batizeni lɔhɔ ni (Macoo 3:1-15; Marika 1:4-11; Luka 1:13-17; 11:1; Yohana 1:19-36).

2. Tudunmɔɔ Yohana: Wee wo to wu mɛgɛ ki bye na Zebede, wu ceborona mɛgɛ di ɲɛ na tudunmɔɔ Yakuba, wee wemu bɛ wu bye Yesu wo tudunmɔɔ kɛ ni shuun wu ni ge. Wee w’a Yohana Kitabu wu wo Kilɛ Jozaama pu ka ni Yohana wo sɛmɛɛ taanri we, nakaara ba ni Kashɛɛ Kitabu wu bɛ. (Macoo 4:21-22; Marika 1:29; Luka 8:51; Kapyegee 3:1-11; Galasi Shɛɛn 2:9; Kashɛɛ 1:1, 4, 9).

3. Yohana wemu p’a byi na Marika ge: Wee bye Barinabasi wo ceborona ja, na ɲɛ tudunmɔɔ Pɔli wo labyeɲii, Wee w’a Marika Kitabu wu wo Kilɛ Jozaama pu ka (Kapyegee 12:12; Kolose Shɛɛn 4:10; 2 Timote 4:11; Filemɔ 24; 1 Pyɛɛri 5:13).

4) Yohana: Yohana wemu wu ɲɛ Simɔ Pyɛɛri yɛ wo to wu ge (Macoo 16:17, Yohana 1:42; 21:15-17).

5. Yohana: Yohana wa bɛ wu bi bye saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu wo kpɔɔn li na (Kapyegee 4:6).

Yusufu: Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nivonɔ li ni shɛnɲɛhɛmɛɛ mɛyɛ yi bi bye Yusufu.

1. Yusufu: Yakuba wo jalaa kɛ ni shuun wu wa nigin wu ɲɛ wii. Wu nu mɛgɛ ki bye na Arasɛli. Izirayɛli sipyii pu wo sefɛlɛ wa wu ɲɛ wu bɛ. Wu ceborona mɛgɛ ki bye Bɛnzhamɛ (Kapyegee 7:9-14; Yohana 4:5; Heburuu 11:21-22; Kashɛɛ 7:8).

2. Yusufu: Wee ɲɛ Mariyama wo poo we, Mariyama wemu w’a pye Yesu wo nu wu ge (Macoo 1:16, 18-20, 24; Luka 2:4-5; 4:22; Yohana 1:45; 6:42).

3. Yusufu: Wee ɲɛ Arimate shɛɛn Yusufu. Kabyaa fɔɔ wu bye wii, na ɲɛ sanha Yawutuu pu wo ɲahagbaa fɔɔ wa. Sipyisaama wu bye wii. Wu bɛ w’a bi Yesu pye wu tadaŋa (Macoo 27:57-60; Marika 15:42-46; Luka 23:50-53; Yohana 19:38-42).

4. Yusufu: Wee ɲɛ Yusufu Barisabasi. Wu bɛ bi Yesu pye wu tadaŋa. W’a pye ni Yesu ni fo na co wu labye wu ɲɔkɔɔnrɔ ti na. Zhudasi ya pa wuyɛ pɔ gbo ge, a p’i Barisabasi ni Macasi yiri kɔnhɔ p’i wee wa lɔ pye Zhudasi tɛgɛ. A p’i Macasi lɔ (Kapyegee 1:23).

5. Yusufu: Wee kaa ya cɛ na toro Barinabasi tàan (Kapyegee 4:36).

Zaburuu: Zaburuu sɛmɛ wu ɲɛ Kariɲɛɛgɛ Ɲɔmɛɛ Nilɛɛ li ni. Wu bɛɛri w’a ɲi Kilɛ masɔŋɔ yoyo na. Saannaa Dawuda w’a yi niɲɛhɛyɛ ka.

Zheremi: Kilɛ tudunmɔ wu bi bye Zheremi. Izirayɛli nagoo pu niɲɛhɛmɛɛ bi ta Kilɛ ɲɔmɛɛ co Zheremi wo caŋa ɲii li ni wɛ. Wu bi yu ni pu ni, na pu pyi na pu yere pu Jurumu wu na. W’a bi jo keree niɲɛhɛŋɛɛ shizhaa na kiimu bɛɛri k’a pye Yesu paduun wu ni ge (Macoo 2:17; 27:9).