Ʉtamanuli wa Masáare na Kɨlaangi
Masáare aya, sɨ yamányirwe neeja na Kɨlaangi tʉkʉ, yatamanʉlwa aha, sa ɨve nyambirirya kwa vara ˆvoosoma isáare ra Mʉlʉʉngʉ, vataange neeja ˆcheene yalʉʉsa.
Aburaháamu
Nɨ mwaana wa Téera ajáa, mʉlʉme wa Sáara, taáta waala Isaka na Ishmaéeli na baaba waala Yaakúupu (Ncholo 11:26-32; 16:1-16; 21:1-4). Vayahúudi vatúubaa lʉkolo fuma kwa Aburaháamu, kwa Isaka mwaana waachwe na Yaakúupu mʉjʉkʉlʉ waachwe (Matáayo 1:1-2). Vakirisitʉ vatúubaa lʉkolo lwa Aburaháamu sa kuruma kwaachwe (Vagalatía 3:6-7, 29), na Vaisiláamu vamutúubaa sa mwaana waachwe Ishmaéeli. Mʉlʉʉngʉ ajáa amʉlaha Aburaháamu luu kʉva arɨ taáta wa ˆvarɨ foo (Ncholo 17:5-7).
Agiríipa
Laanga Heróode.
Akáaya
Nɨ ɨsɨ ɨjáa saame ya ɨsɨ ya Makedonía (Laanga raamáani na Mɨrɨmo ya Vatumwi 19:21). Múuji wa Koríinto nɨ kʉrɨ ɨsɨ ya Akáaya ʉjáa, na aho Koríinto noo kʉʉntʉ ˆkʉjáa na mpuka nkʉʉlʉ ya vaantʉ ˆvamuruma Yéesu.
Álʉfa na Oméega
Álʉfa noo herúufi ya ncholo ya ndʉʉsɨka ya Kɨgiríki. Na Oméega, noo herúufi yo herererya ya ndʉʉsɨka ya Kɨgiríki. Viintʉ Mʉlʉʉngʉ ˆasea, “Nɨɨnɨ nɨ Álʉfa na Oméega,” ʉvariyuli waachwe nɨ yeeye ajáa amwaarɨ, na amwaarɨ na arɨ kʉva amwaarɨ. Kusiina ˆamʉlooka kwa ʉkʉ́ʉ́lʉ, ngururu na nkongojima tʉkʉ (Wiivariyuli 1:8; 21:6 na 22:13).
Babéeli
Nɨ múuji ʉjáa ʉko ɨsɨ ya Mesopotámia. Vaantʉ va múuji ʉhʉ viinamɨráa mɨlʉʉngʉ ˆɨrɨ foo na vidabalaíyo (Danyéeli 3:5-7). Kɨtáabwii cha Wiivariyuli, irina Babéeli ralʉʉswa ja vavɨ voosi va Mʉlʉʉngʉ (Wiivariyuli 14:8; 16:19; 17:5, 18). Kei, Babéeli yalʉʉswa kʉtaangya múuji wa Róoma (Wiivariyuli 17:18). Múuji wa Róoma ʉjáa watɨɨte ngururu nkʉʉlʉ yo kɨɨmɨrɨra weerʉ mpɨɨndɨ ijo, vaantʉ vaachwe viinamɨráa vidabalaíyo na mɨlʉʉngʉ ˆɨrɨ foo.
Balása Nkʉʉlʉ
Nɨ kiikalo kɨkʉʉlʉ cha vakʉ́ʉ́lʉ va Vayahúudi kɨjáa. Kiikalo ɨkɨ, chalʉʉsɨkɨráa masáare makʉʉlʉ ya díini ya Kɨyahúudi na ya miiro ya ɨsɨ. Kiikalo ɨkɨ, noo chalamʉrɨráa vaantʉ ˆvatʉ́mamire ʉvɨ mʉkʉʉlʉ. Nɨ kiikalo ɨkɨ noo ˆkɨjáa chamʉlamʉrɨra Yéesu na vatumwi vaachwe, baa ja Paúli (Maáriki 14:53-65; Mɨrɨmo ya Vatumwi 4:1-22; 22:30–23:22). Mʉhákwii Mufya, Balása Nkʉʉlʉ, ɨjáa yatɨɨte vyáama vikʉʉlʉ vivɨrɨ. Vyáama ivyo, vijáa nɨ Mafarisáayo na Masadukáayo (Mɨrɨmo ya Vatumwi 23:6-8).
Batisa, Ʉbatíiso
Nɨ isáare ra Kɨgiríki, noo kʉsea kuburukirya luujii kɨɨntʉ au mʉʉntʉ. Kwa Vayahúudi, kʉbatisiwa nɨ kɨɨntʉ ˆchalaɨráa kʉreka ʉvɨ no mʉvalandʉkɨra Mʉlʉʉngʉ. Yooháani Mʉbatisáaji avariyʉláa no vabatisa vaantʉ kʉnʉ voomʉvalandʉkɨra Mʉlʉʉngʉ, sa Mʉlʉʉngʉ avasee ʉvɨ waavo wasírire (Maáriki 1:4-5). Na Yéesu ajáa abatisiwa nɨ Yooháani Mʉbatisáaji (Maáriki 1:9). Kwa Vakirisitʉ koonɨ mʉʉntʉ amurúmire Yéesu, abátisiwaa koonekya amurúmire Yéesu aakwya ja mpóryo sa ʉvɨ waachwe (Mɨrɨmo ya Vatumwi 16:29-33).
Belisebúuri
Nɨ irina rɨɨngɨ raIrimʉ, noo kʉsea Ikʉ́ʉ́lʉ ra Mirimʉ Mɨvɨ. Irina ɨrɨ ufumo waachwe nɨ kwa Vakanáani (2 Vatemi 1:2-6).
Daúdi
Nɨ mʉtemi mʉkʉʉlʉ wa Viisiraéeli ajáa (2 Samwéeli 5:1-4). Aho kalɨ de Yéesu avyaalwe, valáali na mʉtwe va Ijʉva vajáa vaandɨka vakasea, Kirisitʉ vyaalwa arɨ fuma lʉkolwii lwa Daúdi (Varúumi 1:1-3). Daúdi ajáa amweenda Mʉlʉʉngʉ na ajáa amuruma Mʉlʉʉngʉ kɨkomi (Mɨrɨmo ya Vatumwi 13:22). Sa jeyyo, Mʉlʉʉngʉ ajáa amʉlaha fuma kʉrɨ yeeye kʉʉja arɨ mʉtemi ˆarɨ kwɨɨmɨrɨra kwa sikʉ joosi ˆjisiina ʉhero (2 Samwéeli 7:16; Maáriki 11:10). Ɨkɨ noo ˆchooreka Yéesu aánɨrɨrwaa Mwaana wa Daúdi (Matáayo 21:6-9) au Sha Daúdi (Matáayo 12:23).
Dináari
Nɨ mpía ya Varúumi ɨjáa. Mpɨɨndɨ ja Mʉháko Mufya, dináari noo mpía vaantʉ vawʉrɨráa viintʉ ˆviísimiresimire no kiirɨha. Dináari ɨmwɨ nɨ marɨho ya mʉrɨmo wa mʉʉntʉ wa sikʉ ɨmwɨ ɨjáa (Maáriki 6:37; Lʉ́ka 10:35).
Diváai
Nɨ maaji ya ndɨɨwa ˆjiséwaa sabíibu ˆmeene yasʉ́ʉjwaa maa yakarekwa mpaka yakʉʉka. Aya maaji yavɨ́ɨkwaa neeja, maa de yandoonyweewa mpɨɨndɨ jo rya na mpɨɨndɨ ja ngovi, sɨ vanywijáa sa vareeve vii tʉkʉ. Kɨnywɨɨwa ɨkɨ, Viisiraéeli vamʉtooreráa Mʉlʉʉngʉ ja mpóryo (Ufumo 29:38-40; Valáawi 23:13). Viisiraéeli vatumiáa diváai ja mooda wo haka viloonda na wa ɨnda (Maáriki 15:23; Lʉ́ka 10:34; 1 Timotéeo 5:23).
Elía
Nɨ mʉláali na mʉtwe kwa Viisiraéeli ajáa (1 Vatemi 17–19; 2 Vatemi 1–2). Elía amányirwe maatʉkʉ sa iirutáa ndihi maatʉkʉ vii na Aháabu mʉtemi wa Isiraéeli na valáali na mʉtwe va ʉloongo va Baáli, mʉlʉʉngʉ waavo. Luulwii lwa Kariméeli, Baáli sɨ uuyira kʉloomba kwa valáali na mʉtwe vaachwe magana yanɨ na makumi yasaano (450) tʉkʉ, maa kaa Mʉlʉʉngʉ uuyirya kʉloomba kwa Elía yeemweene. Sikʉ ɨyo, Mʉlʉʉngʉ achɨmɨka mpóryo ya Elía baa neembe ɨjáa yalovekwa na maaji ˆyarɨ foo (1 Vatemi 18:38). Mʉhákwii Mufya, vaantʉ ˆvarɨ foo varúmaa Elía ʉʉja ja Yooháani Mʉbatisáaji (Matáayo 11:11-15; 17:10-13). Kei Elía ajáa ʉʉja luulwii hamwɨ na Mʉ́sa mpɨɨndɨ Yéesu ˆakavalandʉke buuwo (Matáayo 17:1-9).
Galiláaya
Nɨ mʉkóowa ˆʉrɨ ivaru ra ʉtʉ́rʉko wa ɨsɨ ya Isiraéeli ʉjáa (Laanga raamáani karatáasi ya mbere ya kɨtáabu). Mʉkóowa ʉhʉ, ʉjáa watɨɨte njʉʉlʉ na iriva ˆrasewáa Galiláaya. Mpɨɨndɨ ja Mʉháko Mufya Galiláaya yɨɨ́mɨrɨrwaa nɨ mʉtemi Heróode Antípaasi. Ʉhʉ Heróode nɨ mʉtʉmami wa Varúumi ajáa (Maáriki 6:14-29). Kʉʉntʉ Yéesu ˆakʉrɨra, nɨ iturii ra Nasaréeti ˆrɨrɨ mʉkóowa wa Galiláaya.
Haradáali
Nɨ mbeyʉ ˆngʼeene Vayahúudi vahaandáa. Na noo ɨjáa mbeyʉ nduudi kʉlookya mbeyʉ joosi ˆngʼeene vahaandáa (Matáayo 13:31-32). Yéesu afwaanirirya Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ na mbeyʉ ya haradáali, koonekya udúúdi wa mbeyʉ ɨhɨ na ˆvyeene ɨkʉ́laa ɨkava mʉtɨ (Maáriki 4:30-32). Kumuruma Yéesu baa kʉve kudúúdi ja mbeyʉ ɨyo, daha kʉrɨ tʉmama mʉrɨmo mʉkʉʉlʉ (Matáayo 17:20).
Heróode
Kʉjáa kwatɨɨte vala Heróode ˆvarɨ foo Mʉhákwii Mufya. Aha, tatamanʉla vala Heróode vanɨ.
Heróode Agiríipa wa ncholo - Nɨ mʉjʉkʉlʉ wa Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ ajáa. Na mʉtemi ajáa ɨsɨ ya Varúumi. Yeeye nɨ mʉtemi wa ɨsɨ ya Yudéea ajáa kwaandɨra mwaaka 41-44 keende Yéesu ˆavyaalwa. Mpuka ya vaantʉ ˆvamuruma Yéesu ˆɨkaande kʉla kʉra Yerusaléemu, yeeye alairiryáa vaantʉ ava vaturikiriwe na vʉʉlawe. ˆAkamʉʉlae Yaakúupu, ajáa oona Vayahúudi vavyeéndire. Sa jeyyo, akamʉkwaata Peéteri, akamʉvɨɨka mʉnyololwii maa kaa, murimʉ mʉʉja wa Ijʉva ʉkamufumya Peéteri (Mɨrɨmo ya Vatumwi 12:1-23).
Heróode Agiríipa wa kavɨrɨ - Nɨ mʉtemi ajáa ɨsɨ ya Varúumi. Mpɨɨndɨ ja ʉtemi waachwe Feésto noo ajáa gávana wa Yudéea. Yeeye na Feésto noo vajáa vateerera kɨloongi cha Paúli, sa Feésto aturye kɨɨntʉ cho mwaandɨkɨra Paúli. Paúli ajáa aloomba kɨloongi chaachwe kɨkateererwe balásii ya Kaisáari ʉko Róoma (Mɨrɨmo ya Vatumwi 25:13–26:32).
Heróode Antípaasi - Nɨ mʉtemi ajáa ɨsɨ ya Varúumi. Yeeye nɨ mʉtemi wa Galiláaya na Peréa ajáa, na ajáa aheewa ʉtemi waachwe fuma kwa taáta waavo Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ. Heróode Antípaasi noo ajáa alairirya Yooháani Mʉbatisáaji adʉmʉlwe mʉtwe (Matáayo 14:1-10; Maáriki 6:14-29).
Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ - Nɨ mʉtemi ajáa ɨsɨ ya Varúumi. Yeeye ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ joosi ja Yudéea, Galiláaya na Peréa. Yeeye nɨ mʉtemi ajáa mwaaka 40-4 de Kirisitʉ avyaalwe. Heróode Mʉkʉ́ʉ́lʉ noo ajáa alairirya vasinga va kɨɨntʉ kɨlʉme ˆvarɨ na myaaka ɨvɨrɨ kʉhɨndʉka na ɨsɨ vʉʉlawe kʉra Betelehéemu (Matáayo 2:1-22; Lʉ́ka 1:5).
Hɨɨntɨka, Tʉkɨra
Nɨ kʉlʉʉsɨka masáare ˆyavɨɨha ˆyasiina nyemi yoyoosi kʉrɨ Mʉlʉʉngʉ. Nɨ ndʉʉsɨka ya kituki kwa Mʉlʉʉngʉ, kɨɨntʉ au mʉʉntʉ.
Ijʉva
Nɨ irina ra Mʉlʉʉngʉ na Kɨlaangi, noo kʉsea tamwiínamɨraa. Isáare ɨrɨ kwa Kɨeburanía nɨ Yáahwe, na Kɨgiríki nɨ Kúriosi, na Kɨboonde nɨ Bwáana. Mʉhákwii Mufya, taándɨkaa Ijʉva sa isáare ɨrɨ ralʉ́ʉsaa Kúriosi na ˆcheene ralʉʉsa nɨ chéeo. Taándɨkaa Ijʉva kati toolaɨra masáare ya Mʉháko wa Kalɨ, sa isáare ɨrɨ ralʉʉsa irina ra Yáahwe.
Ipasía ra Kaaya Njija
Kaayii Njija ya Ijʉva kwajáa kwatɨɨte mapasía yavɨrɨ. Rɨmwɨ nɨ mʉryaangwii rɨjáa, na rɨɨngɨ rakeráa Haantʉ Haajahaaja hi Ijʉva na haantʉ veeneɨsɨ va Ijʉva ˆvɨɨmáa mpɨɨndɨ ˆvoomʉloomba Mʉlʉʉngʉ (Ufumo 26:31-33; Vaeburanía 9:1-7). Ipasía ˆrakeráa Haantʉ Haaja, na Haantʉ Haajahaaja noo ˆreene rɨjáa raatʉka fuma mweeri fʉʉrʉ ɨsɨ Yéesu ˆakakwye mʉsaláabii (Maáriki 15:37-38).
Irimʉ
Nɨ mʉlongooli wa mirimʉ mɨvɨ na mʉvɨ mʉkʉʉlʉ. Mʉrɨmo waachwe, nɨ kʉvakoovera vaantʉ vareke mutuuba Mʉlʉʉngʉ. Kei, ravayéraa vaantʉ vabweeyye ʉvɨ (Ncholo 3:1-7). Rooro nɨ taáta wa ʉloongo, na kɨmáárɨ kisiina isii yaachwe baa kiduudi vii tʉkʉ (Yooháani 8:44). Na kɨra mpɨɨndɨ ravasitáakyaa vaantʉ vara ˆvamuruma Mʉlʉʉngʉ kwa viintʉ vira vahonʼya sa viisee Mʉlʉʉngʉ sɨ anavasea ʉvɨ waavo wasírire tʉkʉ (1 Yooháani 1:9; Wiivariyuli 12:10).
Itibu ro kiinamɨra
Nɨ nyuumba ya Mʉlʉʉngʉ kʉʉntʉ Vayahúudi ˆvamwiinamɨráa Mʉlʉʉngʉ sikʉ jira ja ncholo (Ufumo 39:32-40). Itibu nɨ rɨmwɨ vii rɨjáa. Itibu raténgeneshiwaa na ndɨrɨ ja muundi, mburi na ndɨrɨ ya nyangúumi, mabambari ya mɨtɨ ya mɨseitúuni, chʉʉ́ma cha mpía na sháaba njerʉ. Ratengeneshiwáa jeyyo, sa vindoodahɨka kʉchʉngʉlwa no verekwa, noo chuungwa kei. Itibu nɨ nyuumba yo mwiinamɨra Mʉlʉʉngʉ vajáa noyo Vayahúudi mpɨɨndɨ ˆvajáa lʉyeendwii fuma Mísiri vootamanya na ɨsɨ ˆvalahwa nɨ Mʉlʉʉngʉ. Aho itibwii noo kʉʉntʉ Vayahúudi ˆvatwaaláa mpóryo ˆjiísimiresimire sa Ijʉva. Itibu rɨjáa riifwɨ́ɨne ja Kaaya Njija sa rɨjáa rakerwa haantʉ havɨrɨ na ipasía. Chúumba cha ncholo noo Haantʉ Haaja hasewáa na chúumba cha kavɨrɨ noo Haantʉ Haajahaaja hasewáa (Vaeburanía 9:1-9). Kirisitʉ sɨ ɨɨngɨra na nyuumbii ˆyajeengwa kwa mɨkono ya vaantʉ ˆngʼeene ɨjáa mʉfáano wa viintʉ vya kurumwii tʉkʉ, kɨrɨ vyoova jeyyo, yeeye ɨɨngɨra kurumwii mweeneevyo sa ave Mununuuli wa vaantʉ va Ijʉva mbere ya Ijʉva (Vaeburanía 9:21).
Jehénamu
Laanga Ntare.
Kaaya Njija ya Ijʉva
Nɨ nyuumba ya Mʉlʉʉngʉ, haantʉ Vayahúudi ˆvamwiinamɨráa Ijʉva. Nɨ imudu vii ɨjáa, na kʉʉntʉ ˆɨjáa nɨ Yerusaléemu (1 Vatemi 6). Aho, noo kʉʉntʉ Vayahúudi ˆvatwaaláa mpóryo ˆjiísimiresimire sa Ijʉva. Kei Kaaya Njija ya Ijʉva noo haantʉ Mʉlʉʉngʉ ˆajáa iikala mpɨɨndɨ jimwi (1 Vatemi 8:10-11; 2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 5:13-14; 7:1). Kaaya Njija ɨjáa yatɨɨte waama wa weerwii, aho, noo kʉʉntʉ vaantʉ voosi baa vara sɨ ˆvarɨ Viisiraéeli ˆvɨɨmáa kʉmʉloomba Ijʉva. ˆKarɨ foo, Yéesu akiindyáa vaantʉ waámii ɨhɨ (Maáriki 12:35-43). Kei masáare ya Yéesu kuningʼiwa mʉsaláabii fʉʉrʉ kukwya ˆyakalooke, vaantʉ ˆvamuruma Yéesu vijiingáa aho (Mɨrɨmo ya Vatumwi 3). Ɨyo Kaaya, ɨjáa yagavwa haantʉ havɨrɨ nɨ ipasía ˆrarutaharutaaha. Chúumba cha ncholo noo Haantʉ Haaja hasewáa, na chúumba cha kavɨrɨ noo Haantʉ Haajahaaja (Vaeburanía 9:1-9). Ipasía ɨrɨ ˆrakeráa Haantʉ Haaja na Haantʉ Haajahaaja, noo rɨjáa raatʉka Yéesu ˆakakwye (Maáriki 15:38).
Kaisáari
Nɨ irina ra ʉkʉ́ʉ́lʉ wa ʉtemi wa Kɨrúumi, na sɨ rɨjáa irina ra ʉmwɨ wa mʉtemi tʉkʉ (Matáayo 22:15-22; Maáriki 12:13-17; Mɨrɨmo ya Vatumwi 25:8-12). Mpɨɨndɨ ja kʉvyaalwa kwa Yéesu, Kaisáari Agúusto noo ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya Rúumi (Lʉ́ka 2:1). Mpɨɨndɨ Yéesu avariyʉláa masáare ya Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ, Kaisáari Tiberío noo ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya Rúumi (Lʉ́ka 3:1). Mpɨɨndɨ ja Yéesu, Varúumi ɨsɨ ya mʉtemi Kaisáari, vakwaatáa ɨsɨ ja Ʉláaya, Ásia na Ʉtʉ́rʉko wa Afɨrɨka maa de vandoojɨɨmɨrɨra.
Kirisitʉ
Nɨ isáare ra Kɨgiríki, noo kʉsea mʉʉntʉ ˆahakwa makuta sa atʉmame mʉrɨmo mʉʉja wa Mʉlʉʉngʉ. Na kwa Kɨeburanía nɨ Masía. Aho kalɨ, koonɨ Mʉlʉʉngʉ ajáa amʉsáawɨɨre mʉʉntʉ ave mʉtemi wa Isiraéeli, mweeneɨsɨ wa Ijʉva aamʉhakáa makuta koonekya asáawɨɨrwe nɨ Mʉlʉʉngʉ. Viisiraéeli viilaangyáa Mʉlʉʉngʉ tʉma arɨ Masía sa avalamurirye fuma utúmwii wa Varúumi na kei ʉhʉ Masía kɨɨmɨrɨra arɨ ɨsɨ joosi. Mʉhákwii Mufya, Kirisitʉ nɨ irina ra mʉʉntʉ Yéesu Kirisitʉ (Matáayo 1:18), yeeye noo Mununuuli wiitʉ (Tíito 2:13-14).
Kɨbawo
Mʉlʉʉngʉ ajáa avɨɨka mʉháko wo twaalwa na kɨbawii na Aburaháamu (Ncholo 17). Sa jeyyo, kɨra mʉʉntʉ mʉlʉme wa Kɨyahúudi ajáa asaakwa atwaalwe na kɨbawii. Na koonɨ sɨ atwáarirwe na kɨbawii, oonekanáa atɨɨte njeo. Na kwa vara sɨ ˆvajáa Vayahúudi sɨ vatwaalwáa na kɨbawii tʉkʉ (Mɨrɨmo ya Vatumwi 16:3).
Kɨlʉngʉlʉngʉ, vilʉngʉlʉngʉ
Laanga Mpóryo.
Kɨtáani
Nɨ ɨngo ˆyaboohabooha ˆyatengeneshiwa na mputi ja mʉmero ˆʉséwaa kɨtáani.
Konkoma marʉrɨ
Mʉyahúudi koonɨ abwéeyyiirye jei, kwa Vayahúudi viivaachwe, ʉwo kʉva arɨ oónekiirye avo Vayahúudi vavɨ́ɨre ja vaantʉ viisaamba vii. Kʉbweeyya jei kwa vaantʉ sɨ ˆvarɨ Vayahúudi, nɨ koonekya kwiikera lʉkova na avo vaantʉ kwa mwiikalo waavo na díini yaavo. Yéesu asea vaantʉ ˆvarɨ siita vahokera vaantʉ ˆvamuruma, avo vaantʉ viikonkome marʉrɨ koonekya ʉvɨ wa avo vaantʉ wo musiita Yéesu (Maáriki 6:11).
Mafarisáayo, Mʉfarisáayo
Nɨ cháama kɨmwɨ cha díini ya Kɨyahúudi kɨjáa. Vaantʉ va cháama ɨkɨ vatuubáa viviraviviira Miiro na tʉʉva ja vala baaba waavo va kalɨ. Mafarisáayo, vajáa voongererya Miiro kwa ʉvariyuli waavo ˆmweene viiheereryáa na vala baaba waavo. Voovo viiyonáa vabooha kʉlookya vaantʉ vɨɨngɨ, sa viintʉ vatuubáa Miiro ya vala baaba waavo (Matáayo 15:7-9). Yéesu avaanɨrɨráa vakweembi (Matáayo 23:23-29). Mafarisáayo varumáa kwatɨɨte sikʉ ya ʉfʉfʉ́ʉko wa vaantʉ ˆvaakwya na kwatɨɨte mirimʉ miija (Mɨrɨmo ya Vatumwi 23:8). Mpuka ɨhɨ ya Mafarisáayo nɨ nkʉ́ʉ́lʉ ɨjáa, ɨjáa yatɨɨte vaantʉ mayana mʉsasatʉ (6,000). Farisáayo nɨ isáare ra Kɨeburanía, noo kʉsea “kwiikera, kʉdɨɨra kʉsaangɨrɨra.”
Maríia Makɨdaléena
Nɨ ʉmwɨ wa vaantʉ vaki ˆveene vayeendanʼyáa na Yéesu. Irina raachwe nɨ Maríia asewáa. Kʉʉntʉ ˆajáa afuma nɨ Makɨdáala kwasewáa. Ɨkɨ noo ˆchooreka aanɨrɨrwáa Maríia Makɨdaléena (Lʉ́ka 8:2).
Masáare Maaja
Nɨ mʉlomo fuma kwa Mʉlʉʉngʉ. Mʉlomo ʉhʉ, walʉʉsa Mʉlʉʉngʉ avalamurirya vaantʉ vaachwe fuma inkwyii. Na avaheera ʉfʉfʉ́ʉko kwa njɨra ya Yéesu Kirisitʉ. Yéesu ˆakʉʉje aha weerwii, avanunuula vaantʉ vaachwe fuma uvii kʉʉntʉ ˆvajáa vakerwa na Mʉlʉʉngʉ (Lʉ́ka 2:8-12; 4:16-19).
Masadukáayo
Nɨ cháama kɨmwɨ cha vyáama vya Viisiraéeli ˆcheene kɨjáa na ngururu. Masadukáayo varumáa vitáabu visaano vii vya Mʉ́sa noo vijáa na ngururu fuma kwa Mʉlʉʉngʉ, noo kʉsea, Ncholo, Ufumo, Ʉvalo, Valáawi na Nkʉmbʉkɨra ya Miiro. Mpuka ɨhɨ, yalumiriryaa kutuuba Miiro viintʉ ˆyalʉʉsa. Voovo sɨ vatuubáa tʉʉva ja vala baaba waavo tʉkʉ, ijo tʉʉva jijáa nɨ nyongererya vii kʉrɨ Miiro. Masadukáayo sɨ varumáa koonɨ kʉrɨ na ʉfʉfʉ́ʉko wa vaantʉ ˆvaakwya tʉkʉ, sɨ vatuubáa tʉʉva ja Mafarisáayo tʉkʉ, sa jeyyo, viirutáa ndihi na Mafarisáayo (Maáriki 12:18; Mɨrɨmo ya Vatumwi 23:8).
Masía
Mbɨrɨ́ɨ́ra
Nɨ haantʉ mʉʉntʉ ˆatáahwaa. Mbɨrɨ́ɨ́ra ja Vayahúudi nɨ havɨrɨ jijáa, jimwi vasimbáa ɨsɨ ja Valaangi na jɨɨngɨ vabokáa mwaalaliwyii. Iji ja mwaalaliwyii nɨ boka vabokáa jikava ja mpaanga. Varɨ taaha mʉʉntʉ, maa de vakafingiritya iwye ikʉʉlʉ rɨkakita mʉryaangwii sa vaantʉ kɨɨngɨra na mbiríírii. Yéesu ajáa ataahwa kwa mpɨɨndɨ nduudi mbiríírii ya mpaanga (Matáayo 27:57–28:10).
Miiro, Miiro ya Mʉlʉʉngʉ, Miiro ya Ijʉva, Miiro ya Mʉ́sa
Nɨ isáare ˆrafuma kwa Mʉlʉʉngʉ. Isáare ɨrɨ roónekyaa ˆvyeene vaantʉ vasaakwa viikale mwiikalo mʉʉja, mbere ya Mʉlʉʉngʉ na vaantʉ voosi (Ufumo 20:1-7; Matáayo 19:16-21). Mʉ́sa noo ˆajáa aheewa Miiro nɨ Mʉlʉʉngʉ, na noo ˆchooreka Miiro ya Mʉ́sa yɨɨmáa ja Miiro ya Mʉlʉʉngʉ. Miiro ɨhɨ yaandɨkwa vitáabwii visaano: Kɨtáabu cha Ncholo, Ufumo, Valáawi, Ʉvalo na Nkʉmbʉkɨra ya Miiro ya Mʉlʉʉngʉ.
Mirimʉ miija, murimʉ mʉʉja
Nɨ viúumbe vya Mʉlʉʉngʉ. Viúumbe ivi visiina mɨvɨrɨ ja vaantʉ tʉkʉ. Mirimʉ miija yiíkalaa na Mʉlʉʉngʉ (Vaeburanía 12:22; Wiivariyuli 5:11). Mʉrɨmo wa mirimʉ miija nɨ kumwiinamɨra Mʉlʉʉngʉ na kʉmʉtʉmamɨra Mʉlʉʉngʉ na vaantʉ vaachwe (Matáayo 24:30-31; Vaeburanía 1:14). Mɨrɨmo yaavo nɨ kʉvaretera vaantʉ va Mʉlʉʉngʉ utumi fuma kwa Mʉlʉʉngʉ, baa noo vɨɨmɨrɨra vaantʉ va Mʉlʉʉngʉ (Lʉ́ka 1:11-20, 26-38). Mirimʉ miija sɨ yoónekanaa ja vaantʉ tʉkʉ sa viintʉ yooyo nɨ mɨtɨma vii.
Mirimʉ mɨvɨ, murimʉ mʉvɨ
Nɨ mɨtɨma mɨvɨ ˆmyeene yamusiita Mʉlʉʉngʉ. Ɨhɨ yamʉvárindʉkaa Mʉlʉʉngʉ sikʉ joosi. Mɨrɨmo yaavo nɨ kʉvakoovera vaantʉ vareke kumutuuba Mʉlʉʉngʉ sa vatuube Ikʉ́ʉ́lʉ raavo Irimʉ. Mirimʉ mɨvɨ yatʉ́mamaa mɨrɨmo yaavo kwa mɨhaka ˆmyeene Mʉlʉʉngʉ ɨɨvɨkɨra (Ayúubu 1:6; 2:6).
Mɨjeléedi
Nɨ nkome ˆngʼeene ɨjáa yaachuungɨrɨrwa vya mpera, ˆvijáa na fikúfa ˆfiri na ncholo ja vyʉʉma. Mɨjeléedi ɨjáa nɨ nkome ˆyahʉʉmba maatʉkʉ vii yo laɨra chiirʉ mʉʉntʉ abwéeyyiirye ˆvyavɨɨha. Varúumi koonɨ vajáa vavahɨ́ɨre vaantʉ irya ro kʉʉlawa ko ningʼiniwa mʉsaláabii fʉʉrʉ vakwye, vavaváa ta mɨjeléedi. Yéesu ajáa avawa mɨjeléedi nɨ valwi nkoondo va Kɨrúumi de akaningʼiwa mʉsaláabii (Lʉ́ka 18:31-33).
Mɨseitúuni, mʉseitúuni
Nɨ mɨtɨ ˆɨtóolaa virɨɨwa ˆviri na makuta. Mɨtɨ ɨhɨ yahaandwáa nɨ Vayahúudi sa chóorya na makuta. Makuta ya saitúuni noo vahakáa vaantʉ mpɨɨndɨ ˆvavaheeráa ʉkʉ́ʉ́lʉ (Ufumo 30:30-32). Mbarɨmbarɨ ya múuji wa Yerusaléemu kʉjáa kwatɨɨte lʉʉlʉ ˆlʉjáa na mɨtɨ ya mɨseitúuni (Maáriki 11:1). Lwaanɨrɨrwáa jei, sa kwajáa kwatɨɨte iwʉnda ra mɨtɨ ya mɨseitúuni. Yéesu na vapooji vaachwe vajáa vatweera na aho luulwii, mpɨɨndɨ ˆvadomáa na Yerusaléemu noo rya Ngovi ya Paásika (Lʉ́ka 19:28-44).
Mpóryo, kɨlʉngʉlʉngʉ, vilʉngʉlʉngʉ
Nɨ viintʉ Mʉlʉʉngʉ ˆalairirya vaantʉ vaachwe vandoomʉtoorera. Viintʉ ivi vijáa nɨ baa ja nchúwo, viryo na makuta. Mʉhákwii wa Kalɨ kwajáa kwatɨɨte mpóryo ˆjiísimiresimire, baa ja mpóryo jo seyya ʉvɨ, mpóryo jo mwiinamɨra Mʉlʉʉngʉ, mpóryo jo mʉdʉʉmba Mʉlʉʉngʉ. Aho lombere de Yéesu avyaalwe, vaantʉ vatwaaláa nchúwo na Kaayii Njija ya Ijʉva sa jisɨɨnjwe nɨ veeneɨsɨ va Ijʉva. Ijo nchúwo jɨɨma haantʉ ha vaantʉ. Nchúwo ˆngʼeene jasɨɨnjwáa nɨ nkabaako ja ngʼoombe, mpúunta na mɨsáampa ya muundi, na ndaafu na ntoota ja mburi joosi ˆjiri mpeho (Valáawi 1:1–7:21). Mʉhákwii mufya, mpóryo ya Kirisitʉ yakiimanʼya na yalookya mpóryo iji joosi, kamudu kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero (Vaeburanía 9:11-13).
Mʉháko
Isáarii ra Mʉlʉʉngʉ, Mʉlʉʉngʉ avɨɨka mʉháko na vaantʉ vaachwe. Vaantʉ va Mʉlʉʉngʉ vasaakwa vatuube mʉháko ʉhʉ. Mʉhákwii wa Kalɨ Ijʉva ajáa aviilahɨra Viisiraéeli yeeye kʉva arɨ Mʉlʉʉngʉ waavo, na ajáa alairirya vaantʉ vatuube Miiro ˆmyeene ajáa amʉheera Mʉ́sa (Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 5:1-21). Mpɨɨndɨ Viisiraéeli ˆviiláhaa tuuba varɨ Miiro ya Mʉlʉʉngʉ, vamyaahɨrwáa sakami ya mpóryo ˆngʼeene jijáa jasíinjirwe (Ufumo 24:7-8). Mʉhákwii Mufya, Mʉlʉʉngʉ iilaha kʉva arɨ Taáta wa vaana vaachwe sikʉ joosi (Lʉ́ka 1:67-75). Kwa njɨra ɨyo, Yéesu oonekya kwa inkwya yaachwe, yeeye nɨ mpóryo ya mʉháko wa Mʉlʉʉngʉ, kwa sakami yaachwe vaantʉ ˆveene varɨ muruma lamuririwa varɨ (Lʉ́ka 22:20; Vaeburanía 9:11-22).
Mʉ́sa
Nɨ mʉláali na mʉtwe wa kalɨ ajáa, Mʉlʉʉngʉ ajáa amʉsaawʉla sa aviimye neeja Viisiraéeli kʉva lʉkolo lʉkʉʉlʉ. Mʉlʉʉngʉ alʉʉsɨkáa na vaantʉ vaachwe ko tweera Mʉ́sa (Ufumo 33:7-11). Kei Mʉ́sa noo Mʉlʉʉngʉ ajáa amʉtʉma kʉrɨ ɨsɨ ya Mísiri kʉvaseyya Viisiraéeli fuma utúmwii (Ufumo 3:7-12). Na yeeye noo ˆaheewa Miiro ya Ijʉva kwa Viisiraéeli (Ufumo 19:25–20:21).
Mʉsaláaba
Nɨ mʉtɨ ˆwɨɨma na wɨɨngɨ ˆwavaɨrɨrwa kʉkerenʼya. Mʉsaláabii, vaantʉ vavaɨrɨrwáa mɨsʉmáari, maa vakaningʼiniwa mpaka vakakwya haaho. Na vaantʉ ˆveene vabweeyyiwáa jeyyo, nɨ vara ˆvajáa vabwéeyyiirye ʉvɨ ˆwavɨɨhavɨɨha. Yéesu Kirisitʉ aningʼiniwa mʉsaláabii sɨ sa ajáa abwéeyyiirye ʉvɨ tʉkʉ, maa kaa, sa arɨhe ʉvɨ woosi wa vaantʉ vaachwe (Yooháani 19:17-37).
Mʉtɨma Mʉʉja
Isáarii ra Mʉlʉʉngʉ, kwatɨɨte Mʉlʉʉngʉ ʉmwɨ vii (Nkʉmbʉkɨra ya Miiro 6:4). Taáta nɨ Mʉlʉʉngʉ, Mwaana nɨ Mʉlʉʉngʉ na Mʉtɨma Mʉʉja nɨ Mʉlʉʉngʉ (Matáayo 28:18-20; 2 Vakoríinto 13:14). Voosi vatatʉ nɨ Mʉlʉʉngʉ ʉmwɨ, sɨ varɨ mɨlʉʉngʉ ɨtatʉ tʉkʉ, na nɨ hamwɨ varɨ sa isáare ra Mʉlʉʉngʉ roónekyaa kwatɨɨte Mʉlʉʉngʉ ʉmwɨ vii wa kɨmáárɨ (Maáriki 12:32). Ʉhʉ Mʉtɨma Mʉʉja, nɨ Mʉlʉʉngʉ Mweeneevyo. Ananía ˆakalʉʉse ʉloongo kwa Mʉtɨma Mʉʉja kwa rɨra iwʉnda raachwe ˆajáa avaa iyoombe, nɨ lʉʉsa alʉʉsáa ʉloongo kwa Mʉlʉʉngʉ mweeneevyo (Mɨrɨmo ya Vatumwi 5:3-5). Maa kaa, Mʉtɨma Mʉʉja iísimire na Mʉlʉʉngʉ Taáta na Yéesu Kirisitʉ. Yeeye nɨ mʉtɨma, sɨ oónekanaa tʉkʉ, baa jeyyo, iíkalaa na vaantʉ vara ˆvamuruma Yéesu. Mʉtɨma Mʉʉja aánɨrɨrwaa mwaambiri kei Mʉtɨma wa Mʉlʉʉngʉ (Matáayo 12:28) na kei, Mʉtɨma wa kɨmáárɨ (Yooháani 14:15-17). Ne noo atʉmwa ʉʉje na aha weerwii, sa iikale na vaantʉ ˆvamuruma Yéesu Kirisitʉ. Abwéeyyaa jei, sa ɨndookoonekya viintʉ ˆvitámanyanʼyaa na masáare ya Yéesu, kʉvawolola vadɨɨre mutuuba ʉra mʉvɨ, na kʉvoonekya vatʉmame vira ˆvyeene Mʉlʉʉngʉ eenda.
Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ
Isáare ra Mʉlʉʉngʉ ralʉʉsa Yéesu nɨ Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ. Vyoonekiwa jei fuma kʉrɨ Yooháani Mʉbatisáaji (Yooháani 1:32-34), vapooji va Yéesu (Matáayo 14:25-33), na Yéesu Mweeneevyo (Maáriki 14:61-62). Maa kaa, irina ɨrɨ sɨ kʉsea Yéesu ʉʉmbwa nɨ Mʉlʉʉngʉ tʉkʉ au kwatɨɨte kɨɨntʉ ˆchakeeheka kʉrɨ Yéesu tʉkʉ. Kɨrɨ vyoova jeyyo, irina ɨrɨ roónekyaa Yéesu nɨ Mʉlʉʉngʉ kɨkomi ja Mʉlʉʉngʉ Taáta na Mʉlʉʉngʉ Mʉtɨma Mʉʉja. Noo kʉsea, Yéesu, Mʉlʉʉngʉ Taáta na Mʉlʉʉngʉ Mʉtɨma Mʉʉja nɨ kɨɨntʉ kɨmwɨ. Kei irina ra Mwaana wa Mʉlʉʉngʉ roónekyaa Yéesu na Mʉlʉʉngʉ Taáta wiikalanʼyo waavo nɨ wa heehi mʉnʉmʉʉnʉ.
Mwaana wa Mʉʉntʉ
Kɨtáabwii cha mʉláali na mʉtwe wa Ijʉva Danyéeli, Ijʉva ajáa amooneekya Danyéeli njorii, Mwaana wa Mʉʉntʉ nɨ kwa Ijʉva ˆarɨ na atɨɨte ngururu maatʉkʉ vii (Danyéeli 7:13-14). Aho njorii, ʉhʉ Mwaana wa Mʉʉntʉ nɨ mʉtemi wa vaantʉ voosi kwa sikʉ joosi. Yéesu iilʉʉsáa kwa fuumbo yeeye nɨ Mwaana wa Mʉʉntʉ (Matáayo 8:20; Maáriki 8:30; Lʉ́ka 5:24; 12:8-10; Yooháani 13:31-32). Baa Sitefáani alʉʉsa mbere ja vaantʉ Yéesu nɨ Mwaana wa Mʉʉntʉ (Mɨrɨmo ya Vatumwi 7:55-56). Kwa masáare aya, Yéesu oonekya yeeye noo ˆalʉʉswa kɨtáabwii cha Danyéeli.
Ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ
Kwa Vayahúudi, Ngovi ya Paásika na ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ nɨ hamwɨ javijáa (Maáriki 14:12). Paásika noo ɨjáa sikʉ ya ncholo de jikatʉʉbɨrɨra sikʉ mufungatɨ ja ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ. Ngovi ɨhɨ, ɨjáa nɨ nkʉmbʉkɨra ya ˆvyeene Vayahúudi viinʉka chaangʉ fuma utúmwii kʉra ɨsɨ ya Mísiri (Ufumo 12:14-20). Mpɨɨndɨ ˆviínʉkaa, vajáa vasʉmʉla mɨkáate ˆyatengeneshiwa baa ʉsasɨ tʉkʉ na sɨ ˆyookiwa tʉkʉ.
Ngovi ya Paásika
Nɨ sikʉ Vayahúudi ˆvakʉmbʉkɨráa sikʉ ˆngʼeene Ijʉva avalamurirya fuma Mísiri, kʉʉntʉ ˆvajáa vabweeyyiwa vatʉ́mwa. Sikʉ ya Paásika, murimʉ mʉʉja wa Ijʉva ʉjáa wʉʉlaa ndaambere joosi ja Vamísiri. Ʉwo murimʉ ʉjáa wareka kʉʉlaa ndaambere ja Vayahúudi, sa vajáa vahaka sakami ya muundi ˆjiri mpeho mɨryaangwii ya nyuumba jaavo (Ufumo 12:1-27). Ngovi ya Paásika, yabweeyyiwáa kɨra mwaaka, na Vayahúudi vʉʉjáa na Yerusaléemu fuma kʉlɨ, jo rya ngovi ya Paásika. Vabwéeyyaa jei ja nkʉmbʉkɨra ˆvyeene valamuririwa kʉra Mísiri. Yéesu aarya ngovi ya Paásika hamwɨ na vapooji vaachwe (Maáriki 14:1-26). Laanga kei Ngovi ya mɨkáate sɨ ˆɨvɨ́kɨrwaa ʉsasɨ.
Njeo
Nɨ kɨɨntʉ ˆkɨbwéeyyaa mʉʉntʉ asiitwe mbere ya Ijʉva au nɨ vaantʉ vɨɨngɨ. Mʉhákwii wa Kalɨ, mʉʉntʉ avijáa na njeo kwa viintʉ ˆviísimiresimire, baa ja kʉbweeyya waavu, kurya vyóorya ˆvyeene vijáa vyakaaniwa, kʉkwaata mʉʉntʉ ˆarɨ na ʉlóónda au mʉʉntʉ ˆawʉʉlɨ́ɨre, na kʉtʉmama viintʉ vyɨɨngɨ ˆviísimiresimire (Valáawi 22:4-8). Mʉʉntʉ ˆajáa na njeo, ajáa akaaniiwa kʉsaangɨrɨra na vaantʉ, au baa kʉtʉmama mʉrɨmo wa Ijʉva Kaayii Njija.
Ntare, Jehénamu
Isáarii ra Mʉlʉʉngʉ ntare yavariyʉlwa hatatʉ. Ncholo, Ntare nɨ kʉʉntʉ vaantʉ ˆvaakwya viíkalaa, vaaja na vavɨ (Ncholo 37:35; Wiivariyuli 1:18; 5:3, 13; 20:13, 14). Lwa kavɨrɨ, ntare nɨ kʉʉntʉ vaantʉ ˆvaakwya vara ˆvatʉ́mamaa ʉvɨ ˆvatámanyaa, na ʉko kwatɨɨte uturikiri mʉkʉʉlʉ maatʉkʉ vii (Lʉ́ka 16:19-31). Lwa katatʉ, ntare nɨ iduundu ilɨɨhɨlɨɨhɨ kʉʉntʉ Irimʉ na mirimʉ yaachwe mɨvɨ ˆyiíkalaa (Lʉ́ka 8:30-31; 2 Peéteri 2:4; Wiivariyuli 9:1-2, 11; 11:7; 17:8; 20:1, 3). Isáare rɨɨngɨ ˆradómanʼyaa na Ntare nɨ Jehénamu. Mʉhákwii Mufya, Jehénamu noo kʉʉntʉ Mʉlʉʉngʉ ˆakaturikiirye Irimʉ, mirimʉ mɨvɨ na vaantʉ vara sɨ ˆvamutúubaa. Kei ntare nɨ haantʉ ha irya ra mooto wa sikʉ ˆjisiina ʉhero (Matáayo 18:8-9).
Peéteri, Kéefa, Simóoni Peéteri
Nɨ ʉmwɨ wa vatumwi va Yéesu ajáa. Irina rɨɨngɨ nɨ Simóoni aanɨrɨrwáa. Peéteri nɨ isáare ra Kɨgiríki, na Kɨaráamu nɨ Kéefa, noo kʉsea mwaalaliwye (Matáayo 16:18; Yooháani 1:42).
Piláato
Gávana Piláato nɨ mulwii nkoondo mʉkʉʉlʉ wa Kɨrúumi ajáa. Yeeye ɨɨmɨrɨráa ɨsɨ ya Yʉ́ʉda na Samaría myaaka 26-37 keende Yéesu ˆavyaalwa. Yeeye ɨɨmɨrɨráa sa Kaisáari mʉtemi wa Rúumi (Lʉ́ka 3:1).
Sabáato
Nɨ sikʉ ya mufungatɨ ya júma, na kwa Miiro ya Vayahúudi, sikʉ ɨhɨ vajáa valaiririwa vahʉmʉlʉke sa vamwiinamɨre Mʉlʉʉngʉ vii, na vajáa vakaaniwa tʉmama mʉrɨmo wowoosi (Ufumo 20:8-11). Kwa Miiro ya Vayahúudi kuwuna maangala yavɨrɨ yatatʉ iwundii kwa mʉʉntʉ, sɨ vijáa vyakaaniwa tʉkʉ (Matáayo 12:1-2). Mafarisáayo sɨ vamuuryáa Yéesu sa che vapooji vaachwe vookiiva viryo tʉkʉ, kɨɨntʉ ˆvuurya nɨ sa che vapooji vaachwe vootʉmama mʉrɨmo wo chwa sikʉ ya Sabáato (Maáriki 2:24). Kwa Vayahúudi sikʉ ɨhɨ yaandáa Ijumáa mwaasʉ ˆʉrɨ kʉtʉmɨra vii, na yasiráa Jumamóosi mwaasʉ ˆʉrɨ kʉtʉmɨra vii.
Samaría, Mʉsamaría, Vasamaría
Mʉhákwii wa Kalɨ, ɨsɨ ya Samaría nɨ haantʉ ha ɨsɨ ya Viisiraéeli kʉjáa. Haaha mʉtemi wa Ashúuru ajáa ʉʉja akavakibirya Viisiraéeli voosi fuma ɨsɨ ya Samaría (2 Vatemi 17:1-6). Jeyyo, mʉtemi wa Ashúuru akareeta vaantʉ sɨ ˆvajáa Viisiraéeli noo kiikala ɨsɨ ya Samaría (2 Vatemi 17:24-41). Na sa jeyyo, Vayahúudi vavachwijáa matɨ Vasamaría sa viintʉ sɨ vajáa Vayahúudi kwa ufumo. Ɨkɨ noo ˆchooreka Vayahúudi na Vasamaría sɨ viiteerwáa baa kiduudi vii tʉkʉ (Yooháani 4:9).
Sha Daúdi
Laanga Daúdi.
Simóoni Peéteri
Laanga Peéteri.
Sinagóogi
Nɨ nyuumba ˆngʼeene ɨjáa yajeengwa sa Vayahúudi vandookoolʉʉsɨka na Ijʉva. Kei sinagóogi noo jijáa nyuumba kʉʉntʉ Vayahúudi ˆvalʉmanáa. Kɨra ituri rɨjáa ratɨɨte sinagóogi yaachwe. Masinagóogii noo kʉʉntʉ Vayahúudi ˆviikiindiryáa Miiro ya Mʉlʉʉngʉ. Kɨɨntʉ chɨɨngɨ ˆvatʉmamáa masinagóogii, nɨ kʉlamʉla viloongi vya vaantʉ. Yéesu ayeenderáa masinagóogii na akiindyáa vaantʉ isáare ra Mʉlʉʉngʉ, ahoryáa valwɨ́ɨrɨ na akibiryáa mirimʉ mɨvɨ (Maáriki 1:21; Lʉ́ka 4:14-30).
Sodóoma na Gomóora
Múuji wa Sodóoma nɨ mʉkaaya ʉjáa na múuji wa Gomóora. Nɨ míiji ˆɨjáa mbarɨmbarɨ ya mayɨya ya Sangása, saame ya ɨsɨ ya Viisiraéeli. Vaantʉ va Sodóoma na Gomóora nɨ vavɨ mʉnʉmʉʉnʉ vajáa. Ʉvɨ waavo mʉkʉʉlʉ, nɨ wo kiilaala ʉjáa kati ya mʉʉntʉ mʉlʉme na mʉʉntʉ mʉlʉme (Ncholo 19:4-10). Mʉlʉʉngʉ ajáa akiima no kɨɨmala míiji ɨyo, maa kaa, ajáa areka kʉmʉmala mʉndʉʉ wa Aburaháamu ˆasewáa Lúutu na kaaya yaachwe sa nɨ mʉwoloki ajáa (Ncholo 18:22-23; 19:12-14). Mpɨɨndɨ ja Yéesu, Mʉlʉʉngʉ avadalavyáa Vayahúudi sa ʉfafu wa mɨtɨma yaavo so siita kumuruma Yéesu. Kɨkomi Yéesu avasea Vayahúudi irya raavo kʉva rɨrɨ ikarɨ kʉlookya ra vaantʉ va Sodóoma na Gomóora, sa viintʉ sɨ vateeráa masáare yaachwe (Matáayo 11:20-24).
Tíiro na Sidóoni
Nɨ míiji ɨvɨrɨ ˆɨjáa ʉtʉ́rʉko wa ɨsɨ ya Viisiraéeli, mbarɨmbarɨ ya mayɨya ya Mediteranía. Míiji ɨhɨ, ɨjáa nɨ mɨvɨ kwa Mʉlʉʉngʉ (Sakaría 9:1-4). Vaantʉ ˆviikaláa míijii ɨhɨ, nɨ Vafilísiti vajáa. Yéesu ajáa afika ʉko, na ajáa amʉhoorya muhíínja wa mʉʉntʉ muki wa Kɨkanáani ˆajáa amuruma (Matáayo 15:21-28).
Tʉkɨra
Laanga Hɨɨntɨka.
Ununuuli, nunuula
Nɨ mʉʉntʉ au kɨɨntʉ ˆchatoolwáa ja marɨho ya ʉvɨ wa vaantʉ sa ʉvɨ ʉwo usire. Isáare ɨrɨ roonekya ˆvyeene Yéesu atoolwa nɨ Mʉlʉʉngʉ ave mpóryo ˆyakiimana ya Mʉlʉʉngʉ. Vaantʉ vara ˆvamuruma Yéesu, ʉvɨ waavo wasira.
Ʉlóónda
Nɨ ndwáala ˆisáambʉlaa ndɨrɨ ya mʉvɨrɨ, kei yadʉ́mʉlaa maamba ja mɨkonwii na mawulwii, baa kei yasáambʉlaa mpula na matu. Ndwáala ɨhɨ, yabwéeyyaa mʉʉntʉ asovekerwe nɨ sakami, kɨɨntʉ ˆkɨbwéeyyaa mʉlwɨ́ɨrɨ akwye. Kwa Vayahúudi ʉlóónda wabweeyyáa mʉʉntʉ ave na njeo, sa jeyyo, mʉʉntʉ akerwáa na sɨ adaháa kumwiinamɨra Mʉlʉʉngʉ Kaayii Njija tʉkʉ (2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 26:19). Na Kɨboonde, ʉlóónda nɨ ukoma ʉséwaa.
Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ, Ʉtemi wa Kurumwii
Nɨ wiimiriri wa Mʉlʉʉngʉ. Wiimiriri ʉhʉ sɨ ʉrɨ wa ɨsɨ yaayo au ʉtemi waayo tʉkʉ. Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ wiíyonekyaa kʉrɨ wiimiriri mʉkʉʉlʉ wa Mʉlʉʉngʉ (Ufumo 15:18; Sabúuri 103:19; 145:10-13). Matáayo mwaandiki wa Masáare Maaja awaanɨrɨra Ʉtemi wa Kurumwii. Vaandiki vɨɨngɨ va Masáare Maaja vaanɨrɨra Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ. Isáarii ra Mʉlʉʉngʉ Ʉtemi wa Kurumwii walʉʉswa lwa ncholo kɨtáabwii cha Danyéeli. Ʉtemi ʉhʉ nɨ wa sikʉ ˆjisiina ʉhero (Danyéeli 7:23). Yooháani Mʉbatisáaji aaryáa kʉsea Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ wʉʉja kʉrɨ Yéesu Kirisitʉ (Matáayo 3:1-2; Lʉ́ka 16:16). Yeeye Yéesu noo Mʉtemi ˆasaawʉlwa nɨ Mʉlʉʉngʉ, sa ave Mʉtemi kʉrɨ Ʉtemii wa Mʉlʉʉngʉ. Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ woónekanaa hohoosi hara ˆheene vaantʉ vahóokeraa ʉlamuriri wa Yéesu Kirisitʉ (Yooháani 3:3; Vakolosáai 1:13-14). Yéesu ˆarɨ hɨndʉka, ʉtemi wa weerʉ yoosi kʉva ʉrɨ nɨ Ʉtemi wa Mʉlʉʉngʉ na Masía waachwe (Wiivariyuli 11:15).
Vakiindya va Miiro, mukiindya wa Miiro
Nɨ vaantʉ ˆveene vajáa vasoma vakataanga neejaneeja Miiro ya Mʉlʉʉngʉ. Mʉrɨmo waavo wa kɨra siikʉ, nɨ kʉvariyʉla Miiro ya Mʉlʉʉngʉ kwa vaantʉ va Viisiraéeli ʉjáa. Yéesu avachwijáa matɨ ava vakiindya sa vajáa nɨ vakweembi. Voovo vakiindyáa ʉloongo, kɨrɨ vyo kiindya ʉwoloki wa Mʉlʉʉngʉ (Matáayo 23:13-36).
Valáali na mʉtwe, mʉláali na mʉtwe, ʉláali na mʉtwe
Nɨ mʉʉntʉ ˆasaawʉlwa nɨ Mʉlʉʉngʉ areete utumi fuma kwa Ijʉva, sa vaantʉ va Mʉlʉʉngʉ, baa kei alʉ́ʉsɨkaa na vaantʉ sa Ijʉva. Valáali na mʉtwe va Ijʉva nɨ baa ja, Elía, Mʉ́sa, Isáaya, Yeremía, Danyéeli na vɨɨngɨ.
Valáawi, Mʉláawi, Láawi
Nɨ vaantʉ fuma lʉkolo lwa Láawi mwaana wa Yaakúupu. Voovo vatʉmamáa mɨrɨmo yaavo Kaayii Njija ya Ijʉva (Ʉvalo 3:1-13).
Valandʉka
Nɨ kʉreka ʉvɨ kwa nteendo, kwa masáare na kwa miiririkano fuma mutimii, nɨ koona ʉsʉʉngʉ sa ʉvɨ ˆwatʉmama, no mutuuba Mʉlʉʉngʉ.
Vamanyi va nyényeeri
Nɨ vaantʉ ˆvajáa na tooti ja nyényeeri. Voovo vajáa viikiindya kʉtaanga ˆcheene nyényeeri jiláɨraa. Kɨtáabwii cha Danyéeli, vamanyi va nyényeeri vajáa vasiindwa variyʉla kʉlootera kwa mʉtemi Nebukadiréesa. Danyéeli yeemweene vii kʉnʉ yoolongoolwa nɨ Mʉlʉʉngʉ, noo ajáa adaha variyʉla kʉlootera kwa mʉtemi (Danyéeli 2). Yéesu ˆakavyaalwe, vamanyi va nyényeeri vajáa voona nyényeeri ˆngʼeene yalaɨráa haantʉ na mpɨɨndɨ Mʉtemi wa Vayahúudi ˆavyaarɨrwa. Mʉtemi ʉwo, noo Yéesu Kirisitʉ (Matáayo 2:1-18).
Vasaankanʼyi kóodi, mʉsaankanʼyi kóodi
Nɨ Vayahúudi ˆveene vasáankanʼyaa kóodi sa Varúumi. Vajáa vasʉʉlwa maatʉkʉ vii nɨ Vayahúudi (Lʉ́ka 6:32-36). Vayahúudi vavoonáa nɨ vavarinduki. Vayahúudi baa sɨ vasaakáa kwiikala hamwɨ novo tʉkʉ sa vavavaláa nɨ vaantʉ ˆvarɨ na ʉvɨ (Maáriki 2:13-17). Vasaankanʼyi kóodi vajáa vamányirwe nɨ viívi, sa viintʉ vadomereryáa marɨho ya kóodi ˆyalookerera yara ˆyasáakwaa nɨ Varúumi sa viicheererye kɨsapʉ. Mafarisáayo vahwaalaláa mpɨɨndɨ Yéesu ˆarijáa na ava vavɨ (Lʉ́ka 5:29-32).
Vatumwi, mutumwi
Kati ya vapooji vaachwe, Yéesu ajáa asaawʉla vatumwi ikimi na vavɨrɨ (Matáayo 10:1-4; Maáriki 3:13-19). Ava ajáa avakiindya neejaneeja Masáare Maaja ya Mʉlʉʉngʉ, kei ajáa avaheera wiimiriri wo kibirya mirimʉ mɨvɨ (Maáriki 3:14-15). Jeyyo, masáarii ya Matáayo, Maáriki, Lʉ́ka na Yooháani, isáare “vatumwi” ralʉ́ʉsaa vapooji vara ikimi na vavɨrɨ ˆvajáa vasaawʉlwa nɨ Yéesu. Maa kaa, kɨtáabwii cha Mɨrɨmo ya Vatumwi na vitáabwii vyɨɨngɨ ˆvitʉ́ʉbɨrɨɨre, isáare “vatumwi” roonekya nɨ vaantʉ voosi ˆvamuruma Yéesu.
Vayahúudi, Mʉyahúudi, Kɨyahúudi, Yudéea
Isáare “Vayahúudi,” raanda tʉmɨka mpɨɨndɨ Rehoboáamu, mwaana wa Solomóoni ˆajáa mʉtemi. Mpɨɨndɨ iji, ʉtemi wa Solomóoni ʉjáa wiigava, ʉtʉ́rʉko na saame. Ʉtʉ́rʉko vaanɨrɨráa ɨsɨ ya Viisiraéeli, na saame vaanɨrɨráa ɨsɨ ya Yudéea, au Yʉ́ʉda, noo kʉsea Vayahúudi. Viiyanɨrɨra jei, sa ufumo waavo nɨ kwa Yʉ́ʉda mwaana wa Yaakúupu. Mʉhákwii Mufya, masáare Vayahúudi, Viisiraéeli na Vaeburanía yasangiwasangiwa (Varúumi 1:16; 2:28-29; 11:1; 2 Vakoríinto 11:22; Vafilíipi 3:4-5).
Veeneɨsɨ, mweeneɨsɨ
Nɨ vaantʉ ˆvavalʉmanʼyáa vaantʉ na Mʉlʉʉngʉ waavo. Mʉrɨmo waavo ʉjáa nɨ kʉvaheera vaantʉ va Mʉlʉʉngʉ ʉlairiri wa Mʉlʉʉngʉ no mʉtoorera Mʉlʉʉngʉ mpóryo ja vaantʉ vaachwe (Valáawi 1:1–7:21). Kʉjáa kwatɨɨte mpuka itatʉ ja veeneɨsɨ, noo kʉsea, veeneɨsɨ va Ijʉva, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ.
Veeneɨsɨ va Ijʉva - Ava vatʉmamáa mɨrɨmo ya weeneɨsɨ kɨra siikʉ Kaayii Njija ya Ijʉva.
Vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva - Ava no vajáa valongooli va veeneɨsɨ, na noo vavagavɨráa no vaheera veeneɨsɨ mɨrɨmo kʉrɨ mpuka mpuka jaavo (2 Masáare ya Mpɨɨndɨ 31:2; Ésira 6:18). Mpɨɨndɨ ja Yéesu, vakʉ́ʉ́lʉ va veeneɨsɨ va Ijʉva na mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ noo vajáa vakɨɨkani vakʉʉlʉ va Yéesu (Matáayo 26:1-4).
Mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ - Ʉhʉ yeemweene vii noo ɨɨngɨráa Haantʉ Haajahaaja Kaayii Njija ya Ijʉva kamudu vii kwa mwaaka sa atoole mpóryo so seyya ʉvɨ wa Viisiraéeli voosi (Valáawi 16:32-34). Kei ʉhʉ mweeneɨsɨ mʉkʉʉlʉ noo ɨɨmɨrɨráa Balása Nkʉʉlʉ ya Vayahúudi, ja ɨra ˆɨjáa yamusitaakya Yéesu (Maáriki 14:53-65).
Yéesu noo Mweeneɨsɨ Mʉkʉʉlʉ kwa vaantʉ voosi ˆvamuruma. Yeeye iitoola ave mpóryo ya kamudu vii kwa sikʉ ˆjisiina ʉhero (Vaeburanía 4:14-15; 9:26-28).
Mʉhákwii Mufya vaantʉ ˆvamuruma Yéesu noo vaanɨrɨrwa lʉkolo lwa veeneɨsɨ va Ijʉva (1 Peéteri 2:9).
Viisiraéeli, Mwiisiraéeli, Isiraéeli
Nɨ vaantʉ ˆviikaláa ɨsɨ ya Isiraéeli. Ufumo waavo nɨ kwa Yaakúupu mwaana wa Aburaháamu. Ʉhʉ Yaakúupu Mʉlʉʉngʉ noo ajáa avalandʉla irina raachwe akamʉkemera Isiraéeli (Ncholo 32:27-28; 35:9-10), noo ˆchooreka vaana vaachwe vakemerwa Viisiraéeli (Ncholo 35:21-26). Mpɨɨndɨ ja ʉtemi wa Daúdi na Solomóoni, ɨsɨ ya Isiraéeli ɨjáa yatɨɨte nkolo joosi ikimi na ivɨrɨ. Mpɨɨndɨ ja mʉtemi Rehoboáamu, mwaana wa Solomóoni, ɨsɨ ya Isiraéeli ɨjáa yiikera ɨkava na nkolo ja ʉtʉ́rʉko vii (1 Vatemi 12:1-21). Nkolo ja Yʉ́ʉda na Bénjamini noo jijáa jachaala ɨsɨ ya Rehoboáamu na noo jiiyanɨrɨra Yʉ́ʉda, au Yudéea. Mpɨɨndɨ ja Mʉháko Mufya Viisiraéeli ˆvarɨ foo, noo kʉsea Vayahúudi vasaakɨráa mʉtemi ˆarɨ vafumya wiimiririi wa Varúumi (Mɨrɨmo ya Vatumwi 1:6).
Yéesu
Nɨ isáare ra Kɨeburanía. Isáare ɨrɨ ufumo waachwe nɨ Yooshʉ́a, noo kʉsea Ijʉva alámuriryaa (Matáayo 1:21). Yooshʉ́a ajáa asaawʉlwa nɨ Mʉlʉʉngʉ ave mutuubi wa Mʉ́sa kʉvalongoola Viisiraéeli mpɨɨndɨ ˆvafumáa Mísiri (Yooshúa 1:1-9). Ufumo wa Yéesu kɨwʉʉntʉ nɨ kwa Aburaháamu na mʉtemi Daúdi (Matáayo 1:1). Yéesu alʉʉswa ˆkarɨ foo Mʉhákwii wa Kalɨ. Kɨtáabu cha Ncholo 3:15 chalʉʉsa, Yéesu nɨ uvyaalo wa mʉʉntʉ muki ˆʉrɨ pucha Irimʉ mʉtwe. Isáaya 7:14 asea, mʉnjalʉ kʉva arɨ na mwaana mʉlʉme na irina raachwe kaanɨrɨrwa arɨ Emanʉéeli, noo kʉsea \it Mʉlʉʉngʉ hamwɨ na suusu. Mʉhákwii Mufya, Matáayo 8:18-25 alʉʉsa ˆvyeene Yéesu avyaalwa nɨ mʉnjalʉ. Isáare ra Mʉlʉʉngʉ kɨra haantʉ ralʉʉsɨkɨra Yéesu.
Yudéea
Laanga Vayahúudi.