Bikoo bi Jɛ́ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ kini
Abrahaŋ Abraham: Abrahaŋ tɛ̀ nuuŋ te bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ, nuuŋ wi wu bɛniiŋ dzeti mbosɛ yi wi wu tsaaŋ li yi yee li. Tefɛ chi kii wu nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Kimbɛɛchɛ-ɛ ki biee lɛ (Kim 11:26–25:11). Nyɔ tɛ̀ kaachɛ le yi gii yi naa yi bɔɔni wu bɛ fiee fi nuuŋ fi soo kikoo ki nshɛ-ɛ kichu (Kim 11:1-4). Abrahaŋ tɛ̀ nuuŋ ɛ wu gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ tuu nuuŋ nɛɛ lɛ mfi kwi mɔɔ mfi wu biee tɛ̀ tɛɛmi li wu-u, se bichi nɛɛ nuuŋ limfwe li ŋkaachɛ wu Nyɔ-ɔ. Lɛ leh wu fwɛ-ɛŋ bɛ teeŋ baa Abrahaŋ le le nuuŋ mbosɛ yi bɛniiŋ bɛ gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ (Gal 3:6-9; 4:28). Pɔɔ ŋwanɛŋ ntoŋ wu Jiso tɛ̀ tsɛɛ tiiti si Nyɔ dzeti wi le wɛ tsaaŋ lɛ yi-i lii ki shéŋ yi mwɛ gɛɛ li Nyɔ-ɔ se nuuŋ nɛɛ tɛ fiee fi tɛ̀ ka bɛ Abrahaŋ (Lom 4:1-25).
Adaŋ Adam: Wi wu ŋkosi wu Nyɔ tɛ̀ saa yi tɔŋ yi gɛɛ Ideŋ. Yi tɛ̀ tɔŋ ɛ tɛ̀ nuuŋ kituŋ jo busɔɔ si Nyɔ tɛ̀ bɛchi yi tendi biee bichu li nshɛ-ɛ (Kimbɛɛchɛ 2:19-23). Kwɛɛ Adaŋ bɛ tɛ̀ teenyi wu Iff. Adaŋ bee Iff tɛ̀ tɛmi bikoo li Nyɔ-ɔ be to bɛniiŋ bɛ bibifi-i be gatɛ bɛ Nyɔ. Bi bifi bɛ kwe tɛ̀ ka li Ada-aŋ bi se bɛ li wi kwikwi-i li nshɛ-ɛ (Lom 5:12-19, 2 Kɔrɛŋ 15:22).
Afa bee Omɛga Alpha and Omɛga: Afa bee Omɛga nuuŋ jɛ yi kiŋwaati lɛ jɛ́ yi Gri-ik. Afa nuuŋ jɛ yi Kimbɛɛchɛ Omɛga nuuŋ jɛ yi kimɛrisɛ. Bɛ dzɔ baa mɛŋkooŋ mɛ jɛ́ mani bɛ teenyi Nyɔ Baa bɛ Nyɔ Ŋwaŋ lu lɛ Kiŋwaati ki bifiee bi Jɔɔŋ lɛ (1:8,22:13).
Babilɔŋ Babilon: Babilɔŋ tɛ̀ nuuŋ kitoŋ kinɔŋa li kwɛɛŋ wu Babilɔnya-a. Kwɛɛŋ wuni nuuŋ wu tɛ̀ giiŋgi wu buti li kitoŋ ki Jɛrosalɛ-ɛŋ wu kɔɔyi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ ŋge wu giiŋgi bɛ be lɛ be-e, le be ni be nuuŋ bɛmfa li biya gwii mfomɛnyaaŋ li be se naa be kaari be to lijiŋ (Maacho 1:11, Kiŋwaati ki nimɛ-ɛ 7:43). Mfi wu Jiso tɛ̀ bɛ kitoŋ kini tɛ mɛɛŋ yɛ lu kɛ bɛ teenyi baa ki dɛɛni le Irak. Bɛ shiiŋ bɛ dzeti bukooŋ bu kintsii kilu-u si bukooŋ bu nachɛ wu fiee fichu mɔɔ nuuŋ bintsii bichu bi nuuŋ bubiɛɛ. Fi yeŋgi ni nɛɛ si bɛ tɛ̀ teeŋ nuuŋ li kwɛɛŋ wu Lo-om nɛɛlɛ si wu tɛ̀ we li bitoŋ ŋge li mfi wu wɛɛ sɛki bi (1 Pita 5:13, Bifiee bi Jɔɔŋ lɛ 14:8,17:5). Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ tee kɛɛ lɛ jɛ́ yi mawu ki tiiti le Babilɔŋ nyɛɛɔ mbiiŋ li kikoo nshɛ-ɛ le ki woŋ me kɔɔ ki fi nuuŋ le kiŋge ki bifi fɛ kɛɛ kikoo ki nshɛ-ɛ kichu bee.
Bɛɛsɛbu Beelzebul: Bɛɛsɛbu nuuŋ bukooŋ bu nyɔ yi bɛniiŋ bɛ filisha. Bɛjuu tɛ̀ teenyi yini nyɔ le ɛ mfɔŋ wu fiana yi bifi (Maacho 10:25,12:27, Luk 11:18). Bɛfarasii tɛ̀ teenyi Bɛɛsɛbu wuni le ɛ wi wu sɛki bɛnchindaa bɛ bɔɔŋ bɛ Kiŋkundi-i (Maacho 12:24). Jiso tɛ̀ tuu teenyi wu le ɛ wu wu nuuŋ Sataŋ.
Bɛfarasii Pharisees: Bɛfarasii tɛ̀ nuuŋ kintutu ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ ki kwɛɛŋ wu Bɛjuu bɛ lemi li bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛ tɛɛmi, be ŋiŋgi yi yi be le be baa bɛniiŋ bɛ tsaaŋ yɛki bɛniiŋ bamu.
Bɛjuu Jews: Bɛjuu nuuŋ kini ki Abraha-aŋ. Ɛ bɛniiŋ bɛ Nyɔ tɛ̀ tsaa li mfi wu ŋkosi lɛ kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ ki fichi Nyɔ tɛ̀ gbɛŋgi yi nindi nuuŋ nɛɛ bɛ Bɛjuu. Nyɔ tɛ̀ nyɛ bɛnchi bee li bee, yi ji bɛleh bɛ be yi tuu yi fɛ bintɛwa bi biɛɛ lɛ li bee ŋge.
Bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ Gentiles: Bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ tɛ nuuŋ wi kwi wu mɛɛŋ ki bo kɛ Isɛlɛɛ, wi wu nuuŋ yɛ tɛ wi wu kini ki Bɛjuu lɛ kɛ. Bɛjuu tɛ̀ banini be, be tuu be nyamisi be ŋge.
Bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ Jewish Elders: Bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ nuuŋ kintutu ki bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ wu Bɛjuu. Bɛniiŋ bani tɛ̀ shiiŋ be nuuŋ bɛchu gwii mfomɛnyaaŋ ntsɔ wi (71). Be tɛ̀ nuuŋ nɛɛ Jɛrosalɛŋ kwaa. Ɛ be bɛ tɛ̀ shiiŋ be sɛki be tuu be sondini bɛnsa bɛ tɛɛmi. Kintutu kimu gii ki nuuŋ yɛ lu ki gii ki tɛɛmi ki yɛki ki kɛ.
Bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ Teachers of the law/Scribes: Bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ nuuŋ Bɛjuu bɛ tɛ̀ kii Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ bujɔŋ be tuu be naanyi biee bi lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ li bɛniiŋ li (Maacho 3:7).
Bɛsadusii Saducees: Bɛsadusii tɛ̀ nuuŋ fintutu fi bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ fi Bɛjuu lɛ fimu. Be tɛ̀ biki fibee ŋge nuuŋ nɛɛ biŋwaati biŋkosi bi bitiinu bi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ ki Leh wu Fichi-i. Be tɛ̀ benchi yɛ le biŋkwi nuuŋ bi kaari bi bo li kwe-e kɛ. Be tɛ̀ benchi yɛ nɛɛ tɛ le bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ mɔɔ nuuŋ fiana ti nuuŋ lu kɛ.
Bɔɔŋ bɛ nto-oŋ bɛ Jiso-o Apostles: Bɔɔŋ bɛ nto-oŋ bɛ Jiso-o nuuŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ tsaa, toŋ le be gɛɛŋ be ni be fenjisi ntoŋ we wu dzeeŋ. Bɛniiŋ bani nuuŋ bɛ tɛ̀ bɛchi nimɛ bɛ wu, be tuu be kaari be ŋɛŋ mfi wu tɛ̀ bo li kwe-e.
Bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ Kingdom of God: Bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ nuuŋ nsawu we si sɛki. Bɛjuu tɛ̀ beechi le nsawu wu Nyɔ nuuŋ si wu laaŋkwiiŋ, le kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ gii ki bɛ nuuŋ Isɛlɛɛ ki saa kikoo ki nshɛ-ɛ kichu, ntɔ wu ki nuuŋ Jɛrosalɛŋ. Le Jiso tuu bɛ tuu tiifi le bu mfɔŋ bu Nyɔ-ɔ nuuŋ li shéŋ yi bɛniiŋ bɛ gɛɛ shéŋ yibe li wu-u. Bɛ teenyi tɛ le bumfɔŋ bu liboo.
Bunɔŋa Glory: Bunɔŋa nuuŋ fiee fichu fi Mfɔŋ ti kɛmi fi feti wu kuu yeŋgi si mfɔŋ bɛ ki bumfɔŋ bwee buchu. Bunɔŋa nuuŋ tɛ fiee fichu fi wi kwi kɛmi fi feti wi yeŋgi wi. Bu nuuŋ tɛ dze yi Nyɔ doonchi yi yee li Taa wusɛŋ wu Jiso Krai (Jɔɔŋ 1:14,11:40, 2Kɔ 3:18).
Danali Denarius: Danali tɛ̀ nuuŋ kwa wu kikwa wu bɛniiŋ bɛ Lom. Tɛ̀ nuuŋ mfi wu Jiso tɛ̀ nuuŋ li nshɛ-ɛ bɛ suundi wi wu nimɛ li jobɛ-ɛ danali mumkpaŋ.
Dzoo yi sɛfɛ Circumcision: Ntsɛ wu Bɛjuu tɛ̀ gii nuuŋ ɛ bɛ biɛ ŋwaŋ wu nyuŋ wu bo jo nyaaŋ bɛ sɛɛ wu dzoo. Fini nuuŋ ŋkiki wu leh wu fichi wu Nyɔ tɛ̀ ji bɛ Abrahaŋ mɔɔ kini kee kichu. Si Bɛjuu tɛ̀ buti li kini ki Abrahaŋ, be se biki ntsɛ wulu le fi doonchɛ le be nuuŋ bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ. Le ni nuuŋ mfi wu bɛ tɛ̀ bɛchi le bɛ ni bɛ fenjisi kii Jiso, bɛniiŋ bamu lemi nɛɛ le bɛ ni bɛ sɛɛti bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ dzóo be se ni be nuuŋ bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ. Pɔɔ tɛ̀ faaŋ wuni ntiifɛ bufaŋu.
Eesha Asia: Eesha wuni tɛ̀ gii nuuŋ li mfi wu wɛɛ nuuŋ kimbɛ ki kwɛɛŋ lɛ ki bɛ teenyi bɛŋ le Tooki, kɛ le Eesha wu ŋkwɛŋ. Ɛ Eesha wu tɛ kii bɛŋ wɛ kɛ.
Ɛlaja Elijah: Ɛlaja nuuŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu wu nyɔŋa. Tɛ̀ gbɛŋgi tɔchi kiŋge ki bibifi ki mfɔŋ wumu mɔɔ ki bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ bɛchu bɛ tɛ̀ guundi li bɛnyɔ bɛ li yee li. Bɛjuu tɛ̀ beechi le Ɛlaja gii kaari to lijiŋ nachɛ shéŋ yi bɛniiŋ mfi wu kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ tɛ̀ nuuŋ le ki gii ki bɛ. Jɔɔŋ nlisu lidzɔɔ tɛ̀ nuuŋ si Ɛlaja lɛ dzé ŋge li (Mch 11-14; Luk 11-17)
Fi nuuŋ lɛ Amen: Fi nuuŋ lɛ nuuŋ ntɔŋu fiee le fi ni fi nuuŋ si ɔ wɛki le fi ni fi nuuŋ, bɛ teenyi Jiso Krai lɛ leh wu fwɛ-ɛŋ le fi nuuŋ lɛ (bifiee bi Jɔɔŋ lɛ 3:14) Bukooŋ buni doonchi le Jiso nuuŋ wi wu chɛɛŋ ma nsiŋ, ɛ wi wu bɛniiŋ gɛɛ bufii bu bee li wu-u (Kol 1:20).
Fiana yi Waaŋ Holy Spirit: Fiana yi Waaŋ nuuŋ Fiana yi Nyɔ. Yi nyɛɛ le yi ni yi ntsiiŋ li wi kwikwi wu gbɛɛŋ wu gɛɛ shéŋ yee li Jiso-o. Fiana yilu nyɛɛ buŋga li bɛniiŋ bani le be ni be ntsiiŋ ntsɛ wu nuuŋ wu bɛniiŋ bɛ Krai.
Fiiki shéŋ Repent: Fikisɛ shéŋ nuuŋ le ɔ baa dzaa li bibifi-i ɔ to kituŋ nuuŋ bɛ Nyɔ ɔ gɛɛ bufii bwo li yi-i buchu. Nuuŋ tɛ le ɔ ni ɔ kɛmi nshiiŋ li fiee fi bifi fi wi fɛ fi shaanshɛ wi bɛ Nyɔ mɔɔ bɛniiŋ bamu tɛ. Wi bɛ fɛ wu fiiki shéŋ chɛɛŋ chɛɛŋ wu gɛɛ shéŋ li Krai, biee fiiki bi to bifɛŋ wu bee Nyɔ.
Hiburu Hebrews: Hiburu nuuŋ si bɛ tɛ̀ saa bɛ teenyi bɛjuu mɔɔ kitoŋ ki Isɛlɛ-ɛ. Abrahaŋ tɛ̀ nuuŋ wi wu bɛ tɛ̀ saa bɛ bɛchi nteenyɛ le wi wu Hiburu lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ (Kim 14:13). Lɛjiŋ lɛlu bɛ tɛ̀ bɛchi bɛ teenyi bɔɔŋ bee le Bɛhiburu (Kim 40:15).
Isɛlɛɛ Israel: Isɛlɛɛ nuuŋ bukooŋ bu Nyɔ tɛ̀ nyɛ li Yakɔ-ɔ mfi wu Yakɔ tɛ̀ gwii yukwaa bɛ Nyɔ (Kim 32:28,38:10). Isɛlɛɛ nuuŋ tɛ bukooŋ bu bɛniiŋ bɛ li kini ki Abrahaŋ bɛ Adzi mɔɔ Yakɔ. Bɛniiŋ bani nuuŋ be bɛ bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ teenyi tɛ le Bɛhiburu. Kiŋwaati ki Leh wu Fichi-i kɛmi kimfɛ ki kii si Nyɔ tɛ̀ tsaa bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ nachɛ be se nuuŋ bɛniiŋ bɛ Kinsofu ki Nyɔ-ɔ tɛ̀ bɛchi ki bɛ ki ka li kini kini-i se ki naa bɛ li nshɛ yini-i. Nyɔ nyɛ yɛ bimbɔnɛ li bɛniiŋ bɛ li kini kini-i yaa bɛniiŋ bɛchu li nshɛ yini-i (Lom 9:4-5).
Jobɛ chi bɛshiinshi Sabbath Day: Jobɛ chi bɛshiinshi li Bɛjuu li nuuŋ jobɛ chi kiŋga busɔɔ li fuu wu bɛ Juu li. Chi bɛɛchi bu flaide chi gɛɛŋ chi bo satude lɛ fɛmfo. Li Bɛjuu li nuuŋ nuuŋ jobɛ chi ŋkiimɛ si Nyɔ tɛ̀ tɔŋ biee fɛ mbɛɛchɛ li jo busɔɔ li yi se fufɛ li jobɛ chi kiŋga mfomɛnyaaŋ li. Nchi wube ti mɛɛŋ ki beŋ kɛ le nuuŋ wi niŋ fiee bu jobɛ chilu kɛ.
Jobɛ chi nɔŋa chi mfekisɛ bibifi Day of atonement: Jobɛ chini tɛ nuuŋ jobɛ chi nɔŋa chi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛ-ɛ. Ɛ jobɛ chi kikoo ki bɛte muntofi tɛ̀ shiiŋ be feti muntofi li bibifi bi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ bɛchu. Bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ sɛɛti ŋwanɛ nshɔɔŋ bɛ feti muntofi bɛ ŋgɔŋ mɛlu li Nyɔ-ɔ. Jobɛ chini tɛ̀ shiiŋ chi wii li jo yoofi li kii mfomɛnyaaŋ li, li kiya kibee. Wi tɛ̀ gii nindi yɛ fiee, kɛ lii fiee lɛ wa bu jobɛ chilu-u kɛ.
Jɔna Jɔna: Jɔna tɛ̀ nuuŋ wi wu ntoŋ wu Nyɔ wu ŋkosi lɛ leh wu fichi-i. Nyɔ tɛ̀ toŋ Jɔna lɛ bɛniiŋ bɛ Ninibɛ li kitoŋ ki Asiria-a le gɛɛŋ laŋɛ li bee le be fiiki shéŋ yi be kii ni lɛɛshɛ be kii bi bibifi bi bee. Jɔna tuu faaŋ ŋgɛnu Ninibɛ gɔɔŋ nuuŋ ŋgo wu li dzɔɔ lɛ le le gɛɛŋ kwɛɛŋ wu Taashi. Nyɔ tɛ̀ tuumi mfiee yi nyɔŋa lɛ Jɔna jiŋ, bɛniiŋ bɛ ŋgo mɔɔ nsiŋ be buu wu be lɔŋ li dzɔɔ yi nyɔŋa-a. Nyɔ se tuumi nsuuŋ yi nyɔŋa yi miyɛ wu, se tsi lɛ nsuuŋ yilu sheŋ jo taa. Si tɛ̀ nuuŋ le lɛ tɛ̀ tuu fiiki shéŋ yee. Nsuuŋ yilu biee yi yaŋ wu li ŋgemɛ dzɔɔ li, se tuu beŋ gɛŋ Ninibɛ. Lɛ kiŋwaati ki Maacho-o, Jiso maaɔ si kwe ye gii naa yi nuuŋ nuuŋ bɛ fiee fi tɛ̀ ka bɛ Jɔna. Wu teeɔ le si Jɔna tɛ̀ nuuŋ lɛ nsuuŋ sheŋ jo taa ɛ nɛɛ lɛ si bɛ gii bɛ wo wu kɛ bo jo taa kaari bo li kwe-e (Maacho 12:38-41).
Jɔɔŋ John: Bɛniiŋ baa lu ŋgee lɛ kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ bɛ bɛ teenyi be le Jɔɔŋ. Bamu lɛ kintutu ki bee bɛ bɛ kii be baa bani:
1. Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ: Ɛ wu wu tɛ̀ bɛ fenjisi le bɛniiŋ fiiki shéŋ bɛ lii be lidzɔɔ le se Nyɔ feeki bibifi bi bee. Ɛ wu wu tɛ̀ nachɛ dze yi Taa wusɛŋ wu Jiso Krai se naa bɛ. Tɛ̀ tee le Jiso gii naa ni lisi fiee bɛniiŋ nuuŋ li tsaŋ yi fiana yi waaŋ li (Mak 1:1-8).
2. Jɔɔŋ wu ŋwanɛ ntoŋ wu Jiso: Ɛ wu wu tɛ̀ tsɛɛ ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso lɛ kiŋwaati ki Jɔɔŋ lɛ bɛ biŋwaati bi Jɔɔŋ lɛ bi 1, 2, bɛ 3, mɔɔ kiŋwaati ki Bifiee lɛ. Tɛ̀ nuuŋ wi wumu lɛ kintutu ki bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ kɛɛ. Tɛ̀ nuuŋ ŋwanɛ Dzɛbɛdii tuu nuuŋ tɛ ŋwaani Jeeŋ. Nimɛ chee tɛ̀ nuuŋ nsúuŋ yi kɔfɛ Jiso se teeŋ wu bee be se deŋgi (Maacho 4:18-22)
3. Jɔɔŋ Mak: Tɛ̀ nuuŋ ŋwaante Banaba wu tɛ̀ deŋgi bee Pɔɔ fii wu (Nim 12:12,15:36,39; Kol 4:10).
4. Jɔɔŋ tɛ̀ nuuŋ tɛ bukooŋ bu te Simu Pita (Maacho 16:17; Jɔɔŋ 1:42,21:15-17).
5. Jɔɔŋ wumu tɛ̀ nuuŋ wi wu kini ki Ana-as wu kikoo ki bɛte muntofi (Nimɛ 4:6).
Jɔsɛ Joseph: Bɛniiŋ baa ŋge lɛ kiŋwaati ki leh wu fwɛ-ɛŋ bɛ mɛkooŋ mɛ bee nuuŋ le Jɔsɛ:
1. Jɔsɛ wu nuuŋ ŋwanɛ kintutu ki bɔɔŋ bɛ Yakɔ-ɔ bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ bɛ tɛ̀ nuuŋ bɛte bini bi Isɛlɛɛ. Ŋwaani wu bee wu tɛ̀ bo tee chimumkpaŋ nuuŋ Bejamɛŋ (Nimɛ 7:9-14; Jɔŋ 4:5; Hiburu 11:21-22; Bifiee 7:8)
2. Jɔsɛ wu nyumɛ Maariya wu ni Jiso Krai (Mch 1:16, 18-20, 24; 2:13, 19; Luk 1:27; 2:4, 16, 33 43; 3:23; 4:22; Jɔɔŋ 1:45; 6:42).
3. Jɔsɛ wu tɛ̀ nuuŋ ŋwaani Jiso (Maacho 13:55; Mak 6:3).
4. Jɔsɛ wu tɛ̀ nuuŋ ŋwaani Jeeŋ wu bɛ tɛ̀ teenyi le Jeeŋ wu bwi (Maacho 27:56; Mak 15:40, 47).
5. Jɔsɛ wu Arimatia wu tɛ̀ nuuŋ wi wu kwa wumu tuu nuuŋ wi wu kintutu ki bɛniiŋ bɛ tɛ̀ sɛki bɛnsa-a li kwɛɛŋ wu Bɛjuu li. (Maacho 27:57-60; Mak 15:42-46; Luk 23:50-53; Jɔɔŋ 19:38-42).
6. Jɔsɛ Basaba, wu tɛ̀ nuuŋ wi wu kintutu ki bɛniiŋ bɛ limfwe bɛ tɛ̀ biki Jiso-o. Mfi wu bɛ tɛ̀ wɛki le bɛ tsaa wi wu gii dzɔɔ kintsii ki Judaa bɛ tɛ̀ kɛmi le bɛ tsaa lɛnti lɛ Jɔsɛ Basaba wuni bee Matiya (Nimɛ 1:23).
7. Jɔsɛ wu bɛ tɛ̀ kii bukooŋ bwee ŋge nuuŋ bu Banaba (Nimɛ 4:36)
Juda Judah: Juda nuuŋ bukooŋ bu kimbɛ kimu li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ. Tɛ̀ nuuŋ ŋkosi kitoŋ kini kɛmi nɛɛ bukooŋ bu mumkpaŋ le, “Kitoŋ ki Isɛlɛɛ.” Se nuuŋ le ki tɛ̀ gatɛ mfi wu mfɔŋ Salimu tɛ̀ kwi. Kimbɛ ki Isɛlɛɛ kini ɛ kini ki Juda bɛ ki Bɛnjamɛŋ kimu ki tsiiŋ le. Juda nuuŋ tɛ bukooŋ bu bɛniiŋ bɛmu mfomɛnyaaŋ lɛ leh wu fichi-i. Lɛ bee lɛnti wumu ɛ Yakɔ.
Kigɔɔnɛ ki Nyɔ-ɔ Tabernacle: Kigɔɔnɛ ki Nyɔ-ɔ nuuŋ kintsii ki bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ tɛ̀ shiiŋ be giiŋgi be taashi be lɛki li Nyɔ-ɔ fe mfi wu be tɛ̀ mɛɛŋ be deŋgi libuka si be tɛ̀ dzɛti Ijip. Be tɛ̀ kɛmi kigɔɔnɛ ki Nyɔ-ɔ kini gɛɛŋ bo mfi wu be tɛ̀ fɛsi li kwɛɛŋ wu be wu Isɛlɛɛ. Kigɔɔnɛ kini nuuŋ ki be tɛ̀ shiiŋ bɛ deŋgi be tuuti litɔɔ mɔɔ nuuŋ fɛŋ fɛ be giiŋgi le. Mɔɔsɛ tɛ̀ fɛ kigɔɔnɛ kini biki nɛɛ si Nyɔ tɛ̀ doonchɛ li wu-u li ŋkumɛ wu sina. Be tɛ̀ lɛki nɛɛ li Nyɔ nɛɛlɛ gɛɛŋ bo mfi wu be tɛ̀ gwaŋ yih yi muntofi Jerosalɛŋ.
Kikoo ki bɛniiŋ bɛ nchi-i Centurion: Wi wuni tɛ̀ nuuŋ wi wu nchi wu tɛ̀ nuuŋ kikoo ki bɛniiŋ bɛ nchi bɛ Lom. Kintutu kee ki bɛniiŋ bɛnchi-i tɛ̀ bɛɛchi li bɛniiŋ mbaanshiŋ ŋgɛnu mbochu li bɛniiŋ gwii li.
Kikoo ki bɛte muntofi High Priest: Kikoo ki bɛte muntofi nuuŋ wi wu ti lii li yih yi muntofi-i kiŋga kimumkpaŋ li kiya jobɛ chi nlɛɛshɛ bibifi bi wi le fɛ muntofi. Bɛɛ ɛ wu lɛ le, gɛɛŋ lɛnti kibɛɛ lɛ yih yi muntofi-i yi Nyɔ-ɔ se fɛ muntofi bɛ ŋgɔŋ mɛ ŋwanɛ nshɔɔŋ lɛ kii bibifi biee mɔɔ bi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛ-ɛ.
Kimaaŋ Atonement: Kimaaŋ nuuŋ fiee fi Nyɔ feti le kaari fɛ mbɛɛŋgii ni nuuŋ lu lɛ yi bee wiwo-oŋ lɛnti. Fini nuuŋ fiee fi ko ŋge lɛ kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ lɛnti. Bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ feti muntofi li Nyɔ nɛɛ le Nyɔ kaari yi chikɛ bɛ shéŋ yi tonyi yi bɛ bɛniiŋ mɔɔ ŋgɛ wu yi wɛki le yi gii naa yi nyɛ li bee kii bibifi bibee bi be tɛ̀ feti. Kiŋwaati ki Lo-om doonchi le wiwoŋ kwikwi fɛɔ bibifi (Lom 3:23) Kinsomfu kilu se nuuŋ nɛɛ kwe (Lom 6:23). Nyɔ tɛ̀ toŋ ŋwani wu Jiso wu tɛ̀ kɛmi yɛ bubiɛɛ kɛ le bɛ dzɔ ŋgɛ wu bibifi bi wiwoŋ fɛ kikoo kee li. Fini tɛ̀ dzɔ kintsii mfi wu Jiso tɛ̀ kwi li kintaaŋ li. Krai tɛ̀ kwi nuuŋ fɛ kintsii ki wi wiwoŋ nuuŋ le yah wu. Ŋgɔŋ mɛ tɛ̀ bo li yi yee li tɛ fɛ fiee fini. Fi se nuuŋ lɛ kifɛ nuuŋ nɛɛ ŋgɔŋ mɛ bɛna-aŋ bɛ mɛ bí-i nuuŋ tɛ tsootsɛ bibifi bi wi kɛ (Hiburu 10:4). Kimaaŋ kini ki Nyɔ tɛ̀ fɛ li wiwoŋ nuuŋ le bɛniiŋ kɛmi le be fi, be ni be beenchi ki, ke se soo be li bibifi bibee.
Kimbeenchɛ Believe: Kimbeenchɛ nuuŋ mfiɛ jɛ yi Nyɔ bɛ nlemɛ li yi-i, ki nuuŋ tɛ ŋgɛwu bɛ mbeechɛ bɛ bufii bwo buchu li Krai le ɛ wu wu nuuŋ Kinsofu ko. Wi giki shéŋ li Krai li kɛ doonchɔɔ nuuŋ ŋwaani fini fiee.
Kintsii ki bujɔɔŋ bu Nyɔ-ɔ Paradise: Kintsii ki bujɔɔŋ bu Nyɔ-ɔ nuuŋ si bɛ teenyi kwɛɛŋ wu liboo ɛ fɛni fɛ kifufinɛ kinɔŋa bɛ bujɔŋ bu ŋge mɔɔ kinɛɛtinɛ nuuŋ fe (2Kɔrɛŋ 12:4). Lɛ Kiŋwaati ki bifiee bi Jɔɔŋ lɛ 2:7 fe tiiti fɛɛ kii kintsii kini. Teenyi fe lɛ dze yi bukooŋ buni tɛ̀ bɛchi-i lɛ jɛ́ yi bɛniiŋ bɛ Pɛlsha-a.
Kintsii ki gbɛŋgi ki wuuti ŋge Most Holy place: Kintsii ki gbɛŋgi ki wuuti ŋge nuuŋ fɛboo fɛmu li yih yi muntofi-i Jɛrosalɛŋ fɛ doonchi le Nyɔ nuuŋ nuuŋ fe. Kikoo ki bɛte muntofi-i tɛ̀ shiiŋ ki lii nɛɛ fe kiŋga kimumkpaŋ li kiya-a. Tɛ̀ shiiŋ lii lu bɛ ŋgɔŋ mɛ ŋwanɛŋ nshɔɔŋ lɛ wu kɛmi yɛ kilumi kɛ. Tɛ̀ gii lii lɛ feti kimaaŋ lu kii bibifi bi bɛniiŋ lɛ. Mfi wu Jiso Krai tɛ kwi li kintaaŋ li, ndu yi tɛ̀ gatini yih yi muntofi lɛnti tɛ̀ batɛ kintikinti fi se tuu fi nuuŋ le tɛ̀ lɛ tɛ fɛ kintsii kini-i bɛ ŋgɔŋ mee le tsootsɛ bibifi bi tɛɛ beŋ mfwaa mumkpaŋ fi ma lɛ. Tɛɛ beŋ nuuŋ tɛ ni tɛ bɛɛ li Nyɔ-ɔ limfwe mfikwi (Hib 9:3-12).
Kiŋ'wofu ki Nyɔ-ɔ Glory of God: Kiŋ'wofu ki Nyɔ-ɔ nuuŋ Kiŋ'wofu ki ti bɛndi mfi wu Nyɔ nuuŋ fɛ kintsii li ki doonchi buŋga bu yi-i mɔɔ Ntsɛ we wu wuuti (Luk 2:9, Nim 7:55, Bif 15:8). Kiŋ'wofu kini gii naa ki baŋ tɛ mfi wu Jiso kaarisi bɛɛ jobɛ chi kimɛrisɛ-ɛ (Mch 16:27, Tat 2:13).
Kiro Kilo: Kiro nuuŋ nlofu wu fiee.
Kitoo ki sechi ni wuuŋŋ Abyss: Kitoo ki sechi ni wuuŋŋ nuuŋ kintsii ki bɛ tsaa li fiana yi tɛɛmi bikoo li.
Krai Christ: Krai nuuŋ bukooŋ kinyi kilu nuuŋ le, “Wi wu Nyɔ fwa.” Bɛ teenyi Jiso le Krai kifɛ nuuŋ kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ, toŋ li bɛniiŋ li. Nuuŋ Taa.
Leh Covenant: Leh nuuŋ mfɛru ŋkaachɛ nɛɛ wi wumu kɛ bɛniiŋ ɔ chini. Nyɔ tɛ̀ ji leh bɛ bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ. Bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ se tuu be dza be biifi leh wulu. Nɛɛlɛ be se tuu be wɛki le Nyɔ tuu yi kaari yi ji leh wumu wu fwɛŋ bɛ be (Jerimaya 31:31-42, Eesra 37:26). Leh wu fichi wuni nuuŋ bɛ gɔŋ mɛ nyáŋ lɛ (Mbochu 24:1-8). Fi se tuu fi nuuŋ le bɛ kɛmi le bɛ ni bɛ feti muntofi fefe (Lɛbitikɔ 1-7). Tɛ̀ gii nuuŋ ɛ nuuŋ mfi wu tsɔnɔ chi n'yafuwe-e chi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ li kiimɛ si Nyɔ tɛ̀ buu be li bumfa-a Ijip, yih chi se kɛmi le yi sɛɛ ŋwaaŋ kiŋkɔ. Nyɔ se ji yɛ kituŋ leh wu fwɛŋ bɛ bɛniiŋ bɛchu, yi ji yɛ nuuŋ bɛ ŋgɔŋ mɛ ŋwani wu Jiso-o. Nɛɛlɛ ŋwaani muntofi mumu mu bɛniiŋ nuuŋ be tuu be ni be feti nuuŋ yɛ lu kɛ (Loma 6:10, Hiburu 7:27,9:12, 10:1-10, 1Pita 3:18).
Li tsaŋ yi Fiana yi waaŋ li In the Spirit: Numu li tsaŋ yi fiana yi waaŋ li, nuuŋ le fiana yilu nyɛ yɛɛ we buŋga yi tuu yi doonchɛ wɛ si ɔ nuuŋ ɔ ni ɔ tsiiŋ. Fiana yi waaŋ ti shiiŋ yi tsiiŋ li wi wu kimbeenchɛ-ɛ.
Mana Manna: Mana nuuŋ biee bijɛ bi Nyɔ tɛ̀ tuumi li bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ mfi wu be tɛ̀ deŋgi libuka li biya mbaanyɛɛ li si yi tɛ̀ buu be li kwɛɛŋ wu Iji-ip (Mbochu 16:15, 31, 33; Mfa 11:6-9). Biee bijɛ bilu tɛ̀ dzɛti liboo. Bi doonchi nuuŋ kii Jiso Krai wu tee le, “Ɛ mi biee bijɛ bi nyɛɛ ntsɛ.” (Jɔɔŋ 6:31)
Mɛɛr Myrrh: Mɛɛr nuuŋ bukooŋ bu mɛɛŋ mamu mɛ bɛ feti bɛ nyɛŋ yi kiti kimu ki mɛɛr lɛ. Bɛ gii bɛ shiiŋ bɛ shooshi wu libwiŋ sɛɛndi. Wu tɛ̀ shiiŋ wu nuuŋ tɛ nuuŋ ntsi. Mɛɛr nuuŋ fiee fimu lɛ kintutu ki biee ki bɛ bufii lɛ tɛ̀ bɛ be nyɛ ŋwaŋ wu Jiso mfi wu bɛ tɛ̀ biɛ wu. Ɛ nɛɛ kiti kini tɛ ki bɛ tɛ̀ nachɛ mɛɛŋ mɛ bɛ tɛ̀ gɛɛŋ bɛ fwa gwini chi Jiso-o lu (Jɔɔŋ 19:39).
Mɛlkisɛdɛk Melchizedek: Mɛlkisɛdɛk nuuŋ wi wu kiŋwaati ki Leh wu Fichi tiiti le tɛ̀ nuuŋ Mfɔŋ wu Salɛŋ wu nuuŋ Jerosalɛŋ tuu nuuŋ te muntofi wu Nyɔ wu nuuŋ kikoo ki biee bichu-u (Kimbɛɛchɛ 14:18-20; N'yɔɔnchɛ 110:4). Lɛ kiŋwaati ki N'yɔɔnchɛ 110:4, bɛ doonchɛ baa le le Mɛlkisɛdɛk tɛ̀ nuuŋ si Krai wumu. Lɛ kiŋwaati ki Hiburu bɛ doonchɛ baa le Mɛlkisɛdɛk bee Krai tɛ̀ nuuŋ bɛmfɔŋ bɛ ntsɛ wu tsaaŋ bɛ wu nyɛɛkii.
Mfikisɛ Shéŋ Repent: Mfikisɛ shéŋ nuuŋ mbawu dzaa li bibifi-i le ɔ to bɛ Nyɔ kituŋ ɔ gɛɛ mbeechɛ kwikwi li yih yee li. Nuuŋ le ɔ ni ɔ kɛmi tɛ nshiiŋ fɛ biee bi bibifi bi wi feti bi gatini wi bɛ Nyɔ mɔɔ bɛniiŋ bamu tɛ. Ɛ nɛɛ mfi wu wi fiiki shéŋ yee chɛɛŋ chɛɛŋ wu gɛɛ shéŋ nuuŋ li Krai, biee se kaari bi to bifɛŋ bee Nyɔ-ɔ lɛnti.
Mfɔŋ Daafi King David: Mfɔŋ Daafi tɛ̀ nuuŋ mfɔŋ wu nyɔŋa ŋge li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ. Tɛ̀ nuuŋ ŋwanɛ Jɛɛsi wu kinshiiŋgi. Fɛ bɛ tɛ̀ mɛɛŋ se bɛ biiŋgi wu li mfɔ-ɔŋ tɛ̀ nuuŋ wi wu tɛ̀ shiiŋ kiichi nshɔɔŋ yi tee. Tɛ̀ gii nuuŋ jobɛ chimu mɛɛŋ nɛɛ sɔɔnɛwi ŋge, gwe bee kiŋguŋguruu ki wumu wu bɛ tɛ teenyi le Goliya, wo wi wulu. Nyɔ tɛ̀ kɔɔŋgi Daafi ŋge, tɛ̀ tsɛɛ juuŋ yi n'yɔɔnchɛ ŋge. Juuŋ yini nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki N'yɔɔnchɛ-ɛ ki nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Leh wu Fichi-i. Jiso tɛ̀ nuuŋ ŋwaŋ wu li kini ki mfɔŋ Daafi (Loma 1:3, Bifiee 22:16). Mɛɛŋ lindɛɛri bɛ se naa bɛ biɛ Jiso tɛ̀ nuuŋ ɛ bɛniiŋ bɛnto-oŋ bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ tsɛɛ kituŋ le Krai kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ gii naa bo li kini ki mfɔŋ Daafi-i.
Mɔɔsɛ Moses: Mɔɔsɛ tɛ̀ gii nuuŋ wi wu nyɔŋa ŋge li bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ. Tɛ̀ gii nuuŋ mfi wu bɛniiŋ Isɛlɛɛ tɛ̀ gii be mɛɛŋ li bumfaa li kwɛɛŋ wu Ijip, Nyɔ buu nuuŋ Mɔɔsɛ toŋ le gɛɛŋ buu be bɛ bɛ be li kwɛɛŋ wu tɛ̀ kaachɛ bee. Nyɔ tɛ̀ fɛ bintɛwa bi biee lɛ ŋge li tsaŋ yi Mɔɔsɛ li kwɛɛŋ wu Iji-ip bɛ mfi wu be tɛ̀ deŋgi be giiŋgi li kwɛɛŋ yi tɛ̀ kaachɛ bee. Ɛ Mɔɔsɛ wu Nyɔ tɛ̀ nyɛ bɛnchi bee li tsaŋ yee li, li Ŋkumɛ wu Sina le nyɛ li bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ. Le Mɔɔsɛ dza li ŋkumɛ wulu bɔɔ, biee tsɛɛ bɛnchi bani lɛ biŋwaati bitiinu-u. Bɛ teenyi biŋwaati bilu le bi Mɔɔsɛ: Kiŋwaati ki Kimbɛɛchɛ, Mbochu, Lɛbitikɔ, Mfa bɛ Ditoronomi.
Naad Nard: Naad nuuŋ mɛɛŋ mɛmu mɛ bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ feti li kwɛɛŋ wu Eesha-a bɛ gɛɛŋ yi kiti ki na-ad yi wondɛ kituŋ. Biee bilu tɛ̀ shiiŋ bi tɛɛmi kwa ŋge.
Nchindaa wu Nyɔ Angel: Nchindaa wu Nyɔ nuuŋ fiana yi Nyɔ tundi yi deŋgi bɛntoŋ bɛ yi-i tuu fii bɛniiŋ bee (Hiburu 1:13-14). Bɛ teenyi tɛ li bintsii bimu-u le Nchindaa wu Taa.
Njiru biee Fasting: Njiru biee nuuŋ le ɔ ji kɛ, kɛ ɔ woŋ kɛ fiee kɛ li mfi wulu le wi se gɛɛ bufii bwee nuuŋ li Nyɔ-ɔ, lɛkɛ le Nyɔ fi wu. Wi nuuŋ ni jiti biee bijɛ nɛɛ wu mbiiŋ (2 Samwɛ 1:12). Kintutu ki bɛniiŋ lɛ kɛ kwɛɛŋ nuuŋ wu ni wu jiti bijɛ mfi wu ŋgɛ wumu kɛ li mfi wu kpɛ kɛ mfi wu bɛniiŋ wɛki le be fiiki ntsɛ wu bee (Est 4:3,16). Jiso-o kibɛɛ tɛ̀ gii jiti tɛ biee (Maacho 4:2) tɛ̀ ŋɛŋ le bɔɔŋ bee bɛ kintutu gii be ni be jiti biee tɛ (Maacho 6:16-18). Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ jiti biee tɛ (Maacho 2:8), Aana (Luk 2:37), Kɔniyu (Nimɛ 10:30), Pɔɔ bee Banaba (Nimɛ 14:23), mɔɔ kintaashɛ ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ ki Antiɔk tɛ̀ jiti biee tɛ (Nimɛ 13:2).
Nlisulidzɔɔ Baptism: Nlisulidzɔɔ nuuŋ nshikisɛ wi wu beŋ li Krai lidzɔɔ le doonchɛ le wu gɛɛɔ shéŋ li Krai. Nlisu wi wuni doonchi le wi wulu bee Krai kwi baa kituŋ bɛ diyɛ bee wu, wu bo tɛ bee wu li kwe-e. Si kimbeenchɛ ki bɛniiŋ bɛ Krai tɛ̀ bɛchi, bɛ tɛ̀ bɛchi bɛ lisi bɛniiŋ lidzɔɔ kii fini. Se nuuŋ le, bɛniiŋ bamu ti shooshi nuuŋ dzɔɔ fɛfa fɛ bɛniiŋ lɛ le be lii be lɛ kintutu ki bɛniiŋ bɛ Krai lɛ.
Ntantaa chi muntofi-i Altar: Ntantaa chi muntofi nuuŋ nuuŋ kideŋ kɛ kiji ki bɛ gwaŋ bɛ yɛɛki liwe fɛ te muntofi tɛ̀ gii lemi feti muntofi fe mfi wu leh wu fichi.
Ntaŋu li kintaaŋ li Crucifixion: Ntaŋu li kintaaŋ li nuuŋ si bɛniiŋ bɛ Lom tɛ̀ shiiŋ be feti bɛ bɛniiŋ mfi wu bɛ wɛki le bɛ wo be. Tɛ̀ nuuŋ tɛ dze yi bitoŋ ŋge tɛ̀ wooyi bɛniiŋ le. Bɛ tɛ̀ shiiŋ be dzeti wi bɛ tayɛ bɛ bíɛni kɛ bɛ kaŋ li kiti-i mɔɔ nuuŋ li kintaaŋ li bɛ chinɛ lu nduŋgi fe siiŋ kwi. Yini dze yi wo wi tɛ̀ bɛndi yi ŋge li Bɛjuu li (Ditoronomi 21:23). Se nuuŋ le yini nuuŋ dze yi Bɛjuu tɛ̀ lɛkɛ li bɛniiŋ bɛ Lom le be wo Jiso le (Mak 15:13-15). Jiso tɛ̀ tee kii kintaaŋ se kwi (Maacho 10:21; Luk 14:27). Fiee fi nɔŋa fi kii kintaaŋ ki Jiso nuuŋ le ki doonchi kiŋkɔŋgisɛ ki Jiso tɛ̀ kɛmi bɛ mbeenchɛ ki tɛ̀ beŋ le ŋɛŋ ŋgɛ wu kwe kii bibifi bi bɛniiŋ lɛ (Filipi 2:8; Hiburu 12:2; 2 Kɔrɛŋ 5:19; Koloshaŋ 1:20). Kintaaŋ ki Jiso nuuŋ fiee fi nɔŋa lɛnti lɛ ntoŋ wu dzeeŋ wu wu Nyɔ-ɔ (2 Kɔrɛŋ 1:18,22-24; 2 Kɔrɛŋ 2:1-2).
Ntomfɔŋ wu Nyɔ Prophet: Ntomfɔŋ wu Nyɔ nuuŋ wi wu Nyɔ toŋ le gɛɛŋ laŋɛ ntoŋ we li bɛniiŋ li.
Ntsɛ wu kimakɛ Eternal life: Ntsɛ wu kimakɛ nuuŋ ntsɛ wu wi kɛmi mfi wu wu taashɛ bɛ Nyɔ mɔɔ Jiso Krai wu ŋwani (Jɔɔŋ 17:3). Ntsɛ wuni ti naa mɛɛyɛ kɛ. Ntsɛ wuni nuuŋ nya yi Nyɔ nyɛ li bɛniiŋ li kɛti li Ŋwani wu taa wusɛŋ wu Jiso krai (Jɔɔŋ 3:16).
Ŋko wu leh wu Nyɔ Ark of the Covenant: Ŋko wu leh wu Nyɔ nuuŋ ŋko wumu wu bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ tɛ̀ deŋgi be tuuti libuka. Ŋko wuni tɛ̀ nuuŋ ŋko wu wuuti. Wu tɛ̀ shiiŋ wu nuuŋ fɛ kintsii ki Nyɔ nuuŋ fe-e lɛnti lɛ Bɛjuu li. Ŋko wuni tɛ̀ kɛmi biee bimu bi bosini bɛchindaa bɛ Nyɔ-ɔ ɛ be tɔmi li jinɛ-ɛ bibɛ bichu. Nyɔ tɛ̀ shiiŋ yi yeti li Mɔɔsɛ lɛ biee bilu lɛnti. Lɛjiŋ lɛ lu mfi wu bɛ tɛ̀ mɛɛshi bɛ gwaŋ yih yi muntofi Jɛrosalɛŋ, bɛ dzɔ ŋko wulu bɛ gɛɛŋ bɛ gɛɛ li yih yi muntofi-i lɛnti kibɛɛ lɛ Kintsii ki Wuuti ki yɛki bintsii bichu. Lɛ ŋko wulu lɛnti, bɛ tɛ̀ gɛɛ bibachu bi taa bi bɛ tɛ̀ tsɛɛ bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛ yoofi baa lu (Mbochu 25:16, 21), bɛ kimbaaŋ ki Ɛrɔ-ɔŋ (Mfa 17:1-11; Mbochu 25:10-22) mɔɔ shaŋ yi bunɛɛ bu bɛ tɛ̀ teenyi le mana fe (Mbochu 16:32-34).
Ŋwaaŋ nshɔɔŋ Lamb of God: Ŋwaaŋ nshɔɔŋ nuuŋ si Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ gii teenyi Jiso (Jɔɔŋ 1:29, 36). Bɛ tɛ̀ tuu bɛ teenyi Jiso le Ŋwanɛŋ nshɔɔŋ li bintsii bimu-u lɛ Kiŋwaati ki Leh wu Fwɛ-ɛŋ (Nimɛ 8:32; 2Pita 1:1). Bɛ teeŋ baa wu bɛ bukooŋ buni kiŋga mbaamfiɛɛ ntsɔ nyaaŋ lɛ kiŋwaati ki Bifiee bi Jɔɔŋ lɛ. Bukooŋ buni giiŋgi bu kundi si bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ feti muntofi bɛ bɔɔŋ bɛ nshɔɔŋ lɛ lɛ Leh wu Fichi-i. Nyɔ tɛ̀ tuu yi fi-i ŋgɔŋ mɛ ŋwanɛŋ nshɔɔŋ lɛ mɛlu yi fekisi bibifi bi bɛniiŋ lɛ. Lɛ Leh wu Fwɛ-ɛŋ Jiso nuuŋ ŋwanɛŋ nshɔɔŋ wu Nyɔ wu tɛ̀ tsakisi biee bibifi bi li nshɛ-ɛ.
Ŋwanɛ kiŋkundi Demon: Ŋwanɛ kiŋkundi ti nuuŋ fiana yi Sataŋ tundi yi deŋgi yi nyɛɛ ŋgɛ li bɛniiŋ li. Nimɛ chi Jiso-o chi ŋge chimu laaŋkwiiŋ tɛ nuuŋ le bonyɛ buŋga bu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tuu buushɛ be li bɛniiŋ li. Bɛsaa bamu teenyi tɛ̀ le bɛnyɔ bɛ bifi, bɛ le fiana, mɔɔ le fiana yi tii, mɔɔ tɛ le gi kɛ mfiŋ yi Sataŋ.
Ŋwanɛ wi Son of man: Wi wu bukooŋ nuuŋ le ŋwanɛ wi nuuŋ si Jiso tɛ̀ teenyi kikoo kee. Bukooŋ buni bo lɛ kiŋwaati ki Danyɛ 7:14. Bɛ tɛ̀ doonchɛ ŋwanɛ wi wuni be se dzɔ wu be bɛ bɛ wu limfwe li Nyɔ-ɔ, Nyɔ nyɛ wu buŋga bunɔŋa mɔɔ bumfɔŋ bu nuuŋ tɛ̀ naa ma kɛ, bɛniiŋ bɛchu bɛ li bitoŋ bichu-u mɔɔ jɛ́ chi gii naa bi ni bi nindi li wu-u.
Labai Rabbai: Labai tɛ̀ nuuŋ wi wu ntiifɛ wu nyɔŋa. Nuuŋ tɛ̀ si Bɛjuu tɛ̀ teenyi wi wu tɛ̀ doonchi bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ-ɛ.
Sataŋ Satan: Sataŋ nuuŋ mfɔŋ wu bɛchindaa bɛ Kiŋkundi-i. Nuuŋ wi wu mbani wu Nyɔ bɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ mɔɔ bɛniiŋ bee. Jiso tɛ̀ bondɛ buŋga bu sata-aŋ mfi wu tɛ̀ kwi li kintaaŋ li kaari bo li kwe-e. Bukooŋ bu sata-aŋ bumu nuuŋ le Kiŋkundi-i mɔɔ le wi wu bifi wɛ bɛ le yɔ yi fichi.
Sayɔŋ Zion: Sayɔŋ nuuŋ nɛɛ si bɛ teenyi kitoŋ ki Jɛrosalɛŋ. Tɛ̀ nuuŋ bukooŋ bu ŋkumɛ wumu wu bɛ tɛ̀ gwaŋ kitoŋ kini lu liwe. Sayɔŋ tɛ̀ shiiŋ ŋkosi nuuŋ kitoŋ ki bɛ kɛnɛ bɛ mbaŋ, Mfɔŋ Daafi tɛ̀ toŋ dziŋ lɔ kitoŋ kilu (2 Samwɛ 5:6-7). Bɛ tɛ̀ dza bɛ tuu bɛ teenyi nɛɛ le Kitoŋ ki Daafi (1Bɛmfɔŋ 8:1). Bukooŋ buni tɛ̀ dza bu to bukooŋ bu nshɛ yi Juda-a bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ (Ɛsaya 40:9; Jeremaya 31:12). Lɛ leh wu fwɛ-ɛŋ bɛ teenyi bukooŋ buni, bɛ teenyi tɛ nuuŋ kwɛɛŋ wu Nyɔ (Hiburu 12:22).
Te kikoo wu bikoo bi bɛniiŋ bɛ nchi-i Tribunal: Wuni tɛ̀ nuuŋ wi wu nchi wu tɛ̀ nuuŋ kikoo ki bikoo bi bɛniiŋ bɛnchi-i bɛ Lom. Kintutu kee ki bɛniiŋ bɛnchi-i tɛ̀ shiiŋ ki bɛchi li bɛniiŋ gii busɔɔ li giiŋgi buti li nchuki-i.
Tsɔnɔ chi kibele ki bɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ kishee le kɛ Feast of unleaven Bread: Tsɔnɔ chi n'yafuwe-e mɔɔ tsɔnɔ chi kibele-e tɛ̀ shiiŋ yi nuuŋ tsɔɔŋ chichi chichi. Se nuuŋ le bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ taashi be se teenyi nɛɛ nuuŋ bukooŋ bu tsɔnɔ chimumkpa-aŋ kifɛ bɛ shiiŋ bɛ feti tsɔɔŋ yini nɛɛ li mfi mumkpa-aŋ (Lɛbitikɔ 23:5-6, Mbochu 12:6, 11, 15-18; Maacho 26:2, 17; Mak 14:1, 12; Luk 22:1). Tɛ̀ gii nuuŋ ɛ nuuŋ mfi wu tsɔnɔ wuni-i Bɛjuu nachɛ kibele ki bɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ kishee le kɛ. Tsɔnɔ chini tɛ̀ bɛɛchi chi gɛɛŋ chi ma fɛ jo nyaaŋ ka. Chi tɛ̀ shiiŋ chi bɛɛchi li jo yoofi ntsɔ naa li gɛɛŋ bo jo mbaamfiɛɛ ntsɔ chimumkpaŋ li kwii wu limfwe wu bɛ teenyi le Nisaŋ. Bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ bɛɛchi tsɔnɔ bɛ biee bi jɛ li jobɛ chi ŋkosi lɛfɛmfo-o, mbasi yilu nuuŋ ŋwanɛ nshɔɔŋ.
Tsɔnɔ chi kiŋgɔnɛ-ɛ Feast of Tabernacles/Booths: Tsɔnɔ chi kiŋgɔnɛ-ɛ tɛ̀ nuuŋ kintutu ki tsɔɔŋ yi Bɛjuu lɛ yi shɛɛ yi tɛ nuuŋ yi nyɔŋa. Tɛ̀ nuuŋ tɛ mfi wu tsɔnɔ chini Bɛjuu kɛmi jo yibe nɛki li wechɛ bigere bɛ Oli-if. Be tɛ̀ shiiŋ be gwandi bigɔɔnu be tsiiŋ lu mfi wube wu tsɔnɔ wuni le be kimi si bɛ tee bɛ bee tɛ̀ tsiiŋ li bigɔɔnu libuka li biya mbaanyɛɛ li (Lɛbitikɔ 23:33-36, 39-43, Ditoronomi 16:13-16). Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be dzɛti bimbe bi kwɛɛŋ lɛ bichu be taashi Jɛrosalɛŋ kimbɛ ki Judiya. Tsɔnɔ tɛ̀ dzeti kintsii lɛjiŋ lɛ kii busɔɔ li si bɛ tɛ̀ feti tsɔnɔ chi n'yafuwe-e, be tɛ̀ shiiŋ be feti tsɔnɔ chini jo nyaaŋ (Jɔɔŋ 6:4).
Tsɔnɔ chi N'yafuwe-e Passover Feast: Tsɔnɔ chi N'yafuwe-e nuuŋ tsɔnɔ chi ŋkiimɛ si Nyɔ tɛ̀ buu bɛte bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ li kwɛɛŋ wu bumfa-a Ijip biya ŋgɔɔkweebi li mfi wu Mɔɔsɛ. N'yafuwe nuuŋ si nchindaa wu Nyɔ tɛ̀ gii nuuŋ le ni woyi bɔɔŋ bɛ Ijip ɛ wu ŋɛŋ ŋgɔŋ lɛ fweeŋ wu wi wu Isɛlɛɛ yaa wu we tɛ̀ wo ŋwaŋ lu kɛ, tuu gɛɛŋ li yih yimi wo ŋwaŋ wu ŋkosi kwikwi li yih yi bɛ mɛɛŋ ki fwa kɛ ŋgɔŋ li fweeŋ wu yih yi yilu kɛ (Mbochu 12). Tsɔnɔ chini tɛ̀ shiiŋ chi dzeti jo nyaaŋ, be tɛ̀ shiiŋ be feti chi biya bichu. Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be dzɛti li bitoŋ bi li nshɛ-ɛ bichu be bɛɛ Jɛrosalɛŋ le be fɛ tsɔnɔ chini.
Tsɔnɔ chi ŋkiimɛ si bɛ tɛ̀ kaari bɛ gwiyɛ yih yi muntofi yi Nyɔ Jɛrosalɛŋ Feast of dedication: Tɛ̀ nuuŋ ɛ shɛ kituŋ biya 168 kɛ 167 bɛ se naa biɛ Jiso ɛ bɛniiŋ bɛ Siliya tɛ̀ dza be lɛ Jɛrosalɛŋ li jo yɛɛ be lɔ kintsii kilu. Wi wu tɛ̀ tuuti mbaaŋ tɛ̀ nuuŋ Antiɔkus Ɛpifani. Si be tɛ̀ lɔ Jɛrosalɛŋ be se dzɔ yih yi muntofi yi Nyɔ be bɛchi be feti muntofi lu nuuŋ li Nyɔ yibee yi be teenyi le siyus bɛ dzíiŋ. Si be tɛ̀ feti lɛ be se liibi yih yi muntofi yilu. Le gɛɛŋ bo fɛ biya bitɛɛtu tɛ̀ ka, Bɛjuu gwenɛ be kaari be gwe be fi kitoŋ ki Jɛrosalɛŋ kilu li bɛniiŋ bani-i. Nɛɛlɛ be se kaari be fɛ tsɔnɔ le be taŋgi yi yilu. Bɛjuu se bɛchi be feti tsɔnɔ chini biya bichu. Tsɔnɔ chilu tɛ shiiŋ chi bɛɛchi chi giiŋgi chi mɛɛ fɛ jo nyaaŋ ka.
Tsɔnɔ chi Pɛntɛkoo Feast of Pentecost: Kinyi ki bukooŋ buni-i nuuŋ le, “Jo mbaanshiŋ.” Bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ jii tsɔnɔ chi n'yafuwe-e se jo yi mbaanshiŋ yilu yisɛ se tuu nuuŋ jobɛ chi Pɛntɛkoo. Jobɛ chini nuuŋ chi Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be nyɛɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ kii biee bi Ŋ'wechɛ-ɛ. Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be kiimi tɛ boo bu Nyɔ tɛ̀ buu be Ijip li bumfa-a yi tuu yi nyɛ bɛnchi li Mɔɔsɛ-ɛ. Se nuuŋ tɛ̀ jobɛ chini chi fiana yi waaŋ tɛ̀ bɛ li bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ.
Wi wu kintutu Disciple: Wi wu kintutu nuuŋ wi wu biki wi wumu, wuki li wu-u, laanchi biee li wu-u, guundi wu si te kikoo we ɛ nɛɛlɛ si bɛ tɛ̀ teenyi bɛniiŋ bɛ Jɔɔŋ nlisulidzɔɔ li lɛ mɔɔ bɛ Jiso-o, teege kintutu ki bɔɔŋ bɛ Jiso-o bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa. Ɛ nɛɛlɛ tɛ si bɛ teenyi bɛniiŋ bɛchu bɛ gɛɛ shéŋ li Jiso-o.
Wi wu Samaaria Samaritan: Wi wu Samaaria nuuŋ wi wu lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ ki Samaaria ki nuuŋ kintikinti ki Juda bee Galilii. Bɛniiŋ bɛ samaaria tɛ̀ nuuŋ Bɛjuu bɛ tɛ̀ taashi bugoo ŋkosi ŋkosi bɛ bɛniiŋ bɛ bee bɛ mbani-i bɛ Asiria. Fiɛɛ fiee fi fɛ bɛniiŋ bɛ Samaaria bɛ Bɛjuu bamu tɛ̀ tuu le be ni bɛsini wi kɛ.
Yih yi muntofi Temple: Yih yi muntofi tɛ̀ nuuŋ mumkpaŋ li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ li kitoŋ ki Jɛrosalɛ-ɛŋ. Tɛ̀ gii nuuŋ kikoo ki kintsii ki nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ li Bɛjuu li. Yih yi muntofi tɛ̀ nuuŋ fɛ bɛ tɛ̀ feti muntofi li Nyɔ-ɔ fe si yi tɛ̀ tee. Bɛ tɛ̀ gachɛ kintsii kini li biŋkɛ-ɛ li bɛniiŋ li chi chi fɛ bɛniiŋ bɛɛ be lɛki li Nyɔ-ɔ fe. Wi wu tɛ̀ shiiŋ lii giiŋgi lɛnti lɛ yih yi muntofi tɛ̀ nuuŋ nɛɛ kikoo ki bɛ te muntofi-i kwaa.
Yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ Synagogue: Yíh yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ tɛ̀ shiiŋ yi nuuŋ bintsii bi bɛ Bɛjuu lɛ fɛ bɛniiŋ lɛki li Nyɔ-ɔ be tuu be laanchi bɛnchi bee, si bɛniiŋ bɛ doonchi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ shiiŋ be laanchi. Kitoŋ kichu ki Bɛjuu lɛ tɛ̀ shiiŋ ki kɛmi nɛɛ yíh yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ yi yibe. Yíh yini nuuŋ fɛ bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ lɛki li Nyɔ-ɔ bɛ tuu bɛ n'yɔɔnchi Nyɔ mɔɔ nuuŋ nyɛ ŋguŋu wu nyɔŋa. Yi tɛ̀ nuuŋ kintsii ki bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ laanchi jɛ yi Nyɔ li bɛniiŋ bɛ fe-e bɛ tɛ̀ shiiŋ be sɛki bɛnsa bɛ kwɛɛŋ lɛ. Yí tɛ̀ nuuŋ kintsii ki Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be taashi be feti biee bi bee. Bɛ tɛ̀ nuuŋ ɛ bɛ gii bɛ gɛɛ yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ li kwɛɛŋ li, buniŋ kɛmi le be yisɛ yoofi bɛ gii be ni be bɛɛ be lɛki li Nyɔ-ɔ fe. Buniŋ nuuŋ bɛ kɛmi bukɛɛŋ.